ەكونوميكاداعى مونوپوليانىڭ حالىققا تەك زيانىن عانا تيگiزەتiنi ءتارiزدi, بيلiكتەگi مونوپوليادان دا كەلiپ-كەتەر پايدا شامالى. سوندىقتان بيلiك ەشەلونىنداعى سوڭعى اۋىس-تۇيiستەن بالەندەي وزگەرiس كۇتۋدiڭ قاجەتi جوق. سەبەبi شەنەۋنiكتەر جاتسا دا، تۇرسا دا حالىققا جاعۋدى ەمەس، بiر ادامعا جاعىنۋدى ويلاپ، سونىڭ اشۋ-ىزاسىن تۋدىرماۋدىڭ قامىن جەيدi. ال جالعىز ادامنىڭ الدىندا عانا جاۋاپكەرشiلiك ارقالايتىن جۇيەدە قانشا جەردەن جاڭا مينيسترلiك پەن باسى ارتىق قۇرىلىمدار قۇرىلسا دا بۇل بوس قاقپاعا دوپ تەپكەنمەن بiردەي. زەينەتاقى قورلارى قاۋىمداستىعىنىڭ توراعاسى، "ۇلى دالا" قوعامدىق قوزعالىسى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى ايدار الIباەۆپەن بولعان اڭگiمەمiز وسى تاقىرىپ توڭiرەگiندە ءوربiدi. ا.الiباەۆتىڭ ويىنشا، بۇدان قۇتىلۋدىڭ بiردەن-بiر جولى - اكiمدەردi سايلاۋ. ونىڭ وزiندە بۇل ارمەن قارايعى ساياسي وزگەرiستەرگە جول اشاتىن العاشقى قادام بولۋى شارت. بۇدان بولەك ۇلتتىق قور قارجىسىن تيiمدi جۇمساۋ، ايەلدەردiڭ زەينەت جاسىن كوتەرۋ مەن زەينەتاقى جۇيەسiن جەتiلدiرۋ جانە جاقىندا قابىلدانعان "قازاقستان-2050" ستراتەگياسى توڭiرەگiندە پiكiر بولiستiك.

بەيمالIم ادام ەسIموۆتەن گورI ءجونI ءتۇزۋ اكIم بولۋى مۇمكIن

- ايدار بايداۋلەتۇلى، اڭگiمەمiزدi وتكەن اپتادا بول­عان اۋىس-تۇيiستەردەن باستاساق. بۇدان بىلاي وڭiرلەردەگi احۋالدى جاڭادان قۇرىلعان ايماقتىق دامۋ مينيسترلiگi باقىلاماق. جاڭا مينيسترلiك تۋرالى پiكiرiڭiز قانداي؟

ەكونوميكاداعى مونوپوليانىڭ حالىققا تەك زيانىن عانا تيگiزەتiنi ءتارiزدi, بيلiكتەگi مونوپوليادان دا كەلiپ-كەتەر پايدا شامالى. سوندىقتان بيلiك ەشەلونىنداعى سوڭعى اۋىس-تۇيiستەن بالەندەي وزگەرiس كۇتۋدiڭ قاجەتi جوق. سەبەبi شەنەۋنiكتەر جاتسا دا، تۇرسا دا حالىققا جاعۋدى ەمەس، بiر ادامعا جاعىنۋدى ويلاپ، سونىڭ اشۋ-ىزاسىن تۋدىرماۋدىڭ قامىن جەيدi. ال جالعىز ادامنىڭ الدىندا عانا جاۋاپكەرشiلiك ارقالايتىن جۇيەدە قانشا جەردەن جاڭا مينيسترلiك پەن باسى ارتىق قۇرىلىمدار قۇرىلسا دا بۇل بوس قاقپاعا دوپ تەپكەنمەن بiردەي. زەينەتاقى قورلارى قاۋىمداستىعىنىڭ توراعاسى، "ۇلى دالا" قوعامدىق قوزعالىسى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى ايدار الIباەۆپەن بولعان اڭگiمەمiز وسى تاقىرىپ توڭiرەگiندە ءوربiدi. ا.الiباەۆتىڭ ويىنشا، بۇدان قۇتىلۋدىڭ بiردەن-بiر جولى - اكiمدەردi سايلاۋ. ونىڭ وزiندە بۇل ارمەن قارايعى ساياسي وزگەرiستەرگە جول اشاتىن العاشقى قادام بولۋى شارت. بۇدان بولەك ۇلتتىق قور قارجىسىن تيiمدi جۇمساۋ، ايەلدەردiڭ زەينەت جاسىن كوتەرۋ مەن زەينەتاقى جۇيەسiن جەتiلدiرۋ جانە جاقىندا قابىلدانعان "قازاقستان-2050" ستراتەگياسى توڭiرەگiندە پiكiر بولiستiك.

بەيمالIم ادام ەسIموۆتەن گورI ءجونI ءتۇزۋ اكIم بولۋى مۇمكIن

- ايدار بايداۋلەتۇلى، اڭگiمەمiزدi وتكەن اپتادا بول­عان اۋىس-تۇيiستەردەن باستاساق. بۇدان بىلاي وڭiرلەردەگi احۋالدى جاڭادان قۇرىلعان ايماقتىق دامۋ مينيسترلiگi باقىلاماق. جاڭا مينيسترلiك تۋرالى پiكiرiڭiز قانداي؟

- بۇل ماسەلەنiڭ بiرنەشە جاعى بار. ايماقتاردىڭ احۋالىن ەسكەرەر بولساق، بۇل مينيسترلiك قاجەت سياقتى. تۇرالاپ قالعان ايماقتاردى اياعىنان تiك تۇرعىزىپ، دامىتۋ ءۇشiن. بiراق باسقا قىرىنان الىپ قارار بولساق، ءار مينيسترلiكتiڭ اينالىساتىن ءوز شارۋاسى بار. الەۋمەتتiك دامۋ مينيسترلiگi, يندۋستريا جانە جاڭا تەحنولوگيالار مينيسترلiگi, اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلiگi, ارقايسىسى ءوز باعىتىندا جۇمىس iستەيدi. ايماقتاردى دامىتۋ ارقايسىسىنىڭ مiندەتiنە كiرەدi. ونىڭ ۇستiنە وبلىستىق اكiمدiكتەر بار ەمەس پە. ولار دا ءوزi ورنا­لاس­قان ايماعىن دامىتۋ ءۇشiن جۇمىس iستەيدi. دەمەك، ونسىز دا بiر-بiرiنiڭ قىزمەتiن قايتالايتىن مينيسترلiكتەر مەن اكiمدiكتەردiڭ ۇستiنەن قوسىمشا ءۇشiنشi ورگان قۇرىلدى. ولاي بولسا، بۇل مي­نيستر­لiكتiڭ قاجەتi نە دەگەن زاڭدى سۇراق تۋادى.

شەنەۋنiكتەرگە سالساق، ولار ءۇشiن جاڭا مينيسترلiكتiڭ قۇرىل­عانى تيiمدi, ارينە. كوپ ادام جۇ­مىسقا ورنالاسادى، جاڭا ورگانعا قىرۋار قارجى بولiنەدi. مي­نيسترلiك ارقىلى وتەتiن قارجىنىڭ بiر بولiگi تالان-تاراجعا سالىنىپ، جىمقىرىلادى. ال شەنەۋ­نiك­تەر جۇمىسىنىڭ تيiمدiلiگi تۇرعىسىنان الىپ قاراساق، وندا بۇل مينيسترلiكتi قۇرۋدىڭ ءجونi دە، ءمانi دە جوق. اسiرەسە، ول مي­نيسترلiكتi باسقارۋعا قانداي شە­نەۋنiكتiڭ كەلگەنiن ەسكەرەر بولساق. ول بۇعان دەيiن قانداي دا بiر جاقسى iسi ارقىلى كوزگە تۇسپەگەن، ەرەكشەلەنبەگەن تۇلعا. سوندىقتان بۇل مينيسترلiك قانداي دا بiر ناقتى iسi ارقىلى پايدا اكەلەدi دەگەنگە ءوز باسىم كۇمان كەلتiرەمiن. "مiنە، ارنايى مي­نيسترلiك قۇردىق، حالىقتىڭ قا­مىن جەپ ءجۇرمiز" دەگەن كوز­بوياۋ­شىلىق، بيۋروكراتيالىق ويىن ءتارiزدi بۇل. بiراق قازاقستاننىڭ ءار ازاماتى ءتارiزدi مەن دە وسى مينيسترلiكتiڭ عايىپتان تايىپ تيiمدi, كرەاتيۆتi ورگان بولۋىن قالار ەدiم.

- قانشا دەگەنمەن بۇل بيلiكتiڭ ايماقتىق فاكتوردى ەسكەرiپ، الدىڭعى وقيعالاردان ساباق الىپ قولعا العان شارۋاسى ءتارiزدi. سەبەبi بۇ­عان دەيiن پرەزيدەنتتiڭ ءوزi دە اكiمدەردi سىنعا الدى. ايماقتاردى "ميني-پرەزيدەنتتەر" باسقارىپ وتىر" دەگەن پiكiر قوعام تاراپىنان دا جيi ايتىلا باستادى. ونىڭ ۇستiنە جاڭاوزەن فاكتورىن دا ىسىرىپ تاستاي المايمىز.

- اكiمدەر - "ميني-پرەزيدەنت­تەر" دەگەن پiكiرمەن تولىق كەلiسە­مiن. مينيسترلەر دە ءوزi باسقاراتىن ورگانداردىڭ "ميني-پرە­زيدەنتتەرiنە" اينالدى. تiپتi شاعىن اۋىلدى باسقاراتىن اكiم "ميني-ميني-پرەزيدەنت" بولىپ العان. ال نەلiكتەن بۇلاي بولدى؟ سەبەبi بiزدە ساياسي باسەكەلەستiك جوق. مونوپوليانىڭ حالىق ءۇشiن پايداسى جوق. ەكونوميكاداعى مونوپوليانىڭ نە ەكەنiن ءومiردiڭ ءوزi كورسەتتi. قانتتى بiر عانا كاسiپورىن ساتسا، ساپا مەن باعانى تاڭداپ جاتپايسىڭ. "ەير استانانىڭ" وزگە باسەكەلەسi بولماعان سوڭ، اۋە بيلەتتەرiنiڭ قۇنى لوندوننان پاريجگە ۇشىپ بارۋدان دا قىمبات. سۋ، جكح، وزگە دە سالالاردى جاۋلاپ العان مونوپوليستەر دە ءدال سولاي. قىزمەت باعاسى ۇشىپ تۇر، ال ساپاسى سىن كوتەرمەيدi.

ال ەندi ساياساتتاعى مونوپوليانى الىپ قارايىق. حالىقپەن كەرi بايلانىسى جوق بولسا، ول نەعىلعان اكiم؟ ونىڭ جاتسا دا تۇرسا ويلايتىنى، قورقاتىنى، سوعان قالاي جاقسام، قايتكەندە اشۋ-ىزاسىن تۋدىرماسام دەپ قام جەيتiنi دە - جالعىز ادام. ول - پرەزيدەنت. قالعاندارىنا تۇكiرگەنi بار. قاردىڭ جينالمايتىنى، قالا كوشەلەرi كەپتەلiستەن ارىلمايتىنى، ايماقتىڭ دامىمايتىنى، جەمقورلىقتان كوز اشپايتىنى سوندىقتان. ال ەگەر بiزدە باسقا وركەنيەتتi ەل­دەردەگiدەي اكiم ءۇش-ءتورت جىلعا سايلانسا، حالىق ونىڭ جۇمىسىن جiتi قاداعالاپ، ناشار جۇمىس iستەسە، ورنىنان الىپ تاستاپ، باسقا ۇمiتكەردi تاڭدار ەدi. سولاي بولعان كەزدە عانا اكiم حالىققا جۇمىس iستەيدi. ەلدiڭ ۇسىنىس-پiكiرiن ەسكەرiپ، جول سالىپ، ارىق تازالاپ، قىلمىستى ازايتىپ، باعانى تەجەيدi. الايدا ناقتى ساياسي ءبا­سەكەلەستiك بولمايىنشا، بۇل بوس قيال كۇيiندە قالا بەرمەك.

ەگەر اكiم سايلاناتىن بولسا، وندا ەشقانداي ايماقتىق دامۋ مينيس­تر­لiگiنiڭ قاجەتi بولماي قالادى. سە­بەبi اكiم ءوزi جاقسى جۇمىس iستەۋگە مۇددەلi. ماسەلەن، جول سالسىن دەلiك. ول ساپالى جول سالاتىن كومپانيانى تاڭداپ، سولارعا سالدىرادى. ەگەر الگiلەر بارماق باستى، كوز قىستىعا سالىپ، ساپاسىز جول سالسا، وندا ولاردىڭ باسىنا اڭگiرتاياق ويناتىپ، قۋىپ شىعادى. ال بiزدە شە؟ وسىنى رەتكە كەل­تiرۋدiڭ ورنىنا الدەبiر بۇلىڭعىر، تۇسiنiكسiز، تiپتi باسى ارتىق قۇرىلىم قۇرۋ ارقىلى ايماقتاردى دامىتپاق.

جاڭاوزەن فاكتورى جاڭا مينيس­تر­لiكتiڭ قۇرىلۋىنا تۇرتكi بولدى ما دەگەنگە كەلسەك، بۇل وقيعا ەسكەرiلگەن بولۋى ابدەن مۇمكiن. بiراق جاڭاوزەن بۇل مينيسترلiكتiڭ بار-جوعىنان پايدا بولعان جوق قوي. جاڭاوزەن شەنەۋ­نiكتەردiڭ سالعىرتتىعى مەن سالاقتىعىنان، قۇلىقسىزدىعىنان، حالىق پiكiرiن ەسكەرمەگەن­دiگiنەن تۋدى. الەۋمەتتiك ماسەلە ساياسي سيپاتقا ۇلاستى. ول ازداي، جاڭاوزەندە ءالi كۇنگە دەيiن بەتi اشىلماعان فاكتورلار بۇكiل الەم دۇرلiككەن تۇسiنiكسiز ارانداتۋعا اكەپ سوقتىردى. رەسمي تۇردە جاڭاوزەن شىندىعى ءالi اشىلعان جوق. ناعىز شىندىق ايتىلاتىن ۋاقىت ءالi الدا.

- اكiمدەردi سايلاۋ دەگەننەن شىعادى. الەۋمەتتiك جەلiلەردە وسى تاقىرىپتا قىزۋ پiكiرتالاس وربiگەن. كەيبiر ساراپشىلار "حا­لىق اكiم سايلاۋعا ءالi پiسiپ-جەتiلگەن جوق" نەمەسە "جەرگiلiكتi تۇرعىندار وزدەرiنە جاقسى تانىس ىقپالدى، تiپتi كريميناليتەتتi سايلاۋى مۇمكiن" دەگەن پiكiر بiل­دiردi. بۇعان نە دەيسiز؟

- بۇل ونشا سالماقتى ارگۋمەنت ەمەس. مۇنىڭ الدىن الۋعا بولادى ەمەس پە. ەگەر قىلمىسقا شاتىلعان ادام اكiم بولىپ سايلانۋى مۇمكiن دەپ قورقاتىن بولساق، وندا وعان توسقاۋىل قويۋ وڭاي. جاس جاعىنان، بiلiمi بار ما، جوق پا، سوتتالعان، ياكي سوتتالماعان دەگەندەي پارامەترلەر بويىنشا شەك قويا الامىز. ەگەر ادام سوتتالعان نەمەسە قىلمىسقا قاتىسى بار بولسا، وندا سايلاۋعا قاتىسا المايدى. ال ەگەر ىقپالدى ادامنىڭ كريمينالدىق اۆتوريتەتi بار، بiراق سوتتالماعان بولسا، وندا وتە بەرسiن. بيلiككە كەلسiن. ءوزiن كورسەتسiن. بالكiم، ول شارۋاشىلىقتى جاقسى جۇرگiزiپ، iستi دوڭگەلەتەر. ال قولىنان iس كەلمەي مە، حالىق ونى كەلەسi جولى سايلامايدى.

بيلiك الگiندەي ءمانسiز دالەلدەردi العا تارتۋ ارقىلى اكiمدەردi سايلاۋدى كەيiنگە ىسىرا بەرمەك. كەزiندە قۇلماحانوۆ دەگەن اكiم بولدى. ول تۋرالى بiر اۋىز جىلى ءسوز ايتا الاسىز با؟ بۇگiن ونىڭ ورنىندا وتىرعان ەسiموۆتi دە پايدالى اكiم دەۋگە اۋىز بارمايدى. 6-7 جىل بويى الماتىنى باسقارعان حراپۋنوۆ ارتىنشا قىلمىسكەر بولىپ شىقتى. مۇنداي ماسقارانى وتكەرە بەرگەنشە، ودان دا ەشكiم بiلمەيتiن بەيمالiم ادام اكiم بولىپ سايلانسىن. ەل دە ونىڭ قالاي باسقاراتىنىن بايقاپ كورسiن.

اكiمدi اۋىستىردىق پا، وندا جەر­گiلiكتi جەردەگi ءماسليحاتتى دا الماستىرۋ كەرەك. ايتپەسە، بۇگiنگi ءماسليحات قۇددى بiر تiرi ولiك iسپەتتi. ول ايماقتاعى پارلامەنتكە، قىزمەتi قىز-قىز قايناپ جاتاتىن ورگانعا اينالۋى كەرەك. اكiم ولاردان قورقۋى تيiس. اكiم شالت باستى ما، ءماسليحات وعان يمپيچمەنت جاريالاۋعا قاۋقارى جەتۋi شارت.

- باعانادان بەرi تومەننەن بولاتىن رەفورمالار تۋرالى ءسوز قوز­عاپ وتىرمىز. جوعارىدان وزگەرiس­تەر جاسالمايىنشا، تومەننەن بولاتىن رەفورمالار احۋالدى ايتارلىقتاي وزگەرتپەيتiن سياقتى. سiز قالاي ويلايسىز؟

- بiز سايلاۋ ەندiرiلسە دەگەن شارتتى قاراستىردىق. ارينە، قۇستى ۇشىراردا بiر قاناتىن بايلاپ تاستاسا، ول قۇس قالاي ۇشسىن؟

بiراق بiر نارسەدەن باستاۋ كەرەك. ماسەلەن، پارلامەنتتi الىپ قارايىق. بۇل پارلامەنت پە؟ وركەنيەتتi ەلدەردە پارلامەنت مەملەكەت تاعدىرىن وزگەرتە الادى. ءبارiن وسى كۇيiنشە قالدىرىپ، تەك قانا اۋدان اكiمدەرiن سايلاسا، بۇدان احۋال وزگەرمەيدi. ال ەگەر بۇل كەلەسi قادامدارعا جول اشاتىن باستاپقى قوزعالىس بولسا، وندا اڭگiمە بولەك. دەسەك تە بيلiك ءوز ەركiمەن ساياسي مودەرنيزاتسياعا بارادى دەگەنگە كۇمان كەلتiرەمiن. بيلiك ودان ولەردەي قورقادى. بiراق بۇل ەندi باسقا اڭگiمە.

"قازاقستان-2050" - تIلەكتەر مەن ۇرانداردىڭ كەزەكتI جيناعى"

- بىلتىرعى جىلدىڭ اياعىندا "قازاقستان-2050" ستراتەگياسىن تانىستىرعان پرەزيدەنت "قازاقستان-2030" ستراتەگياسىنىڭ نە­گiزگi باعىتتارى ورىندالىپ بiت­كەنiن ايت­قان ەدi. ال سiزدiڭشە، راسىمەن سولاي ما؟

- 2030 ستراتەگياسىن بايىپتى تۇردە قابىلداي الماعانىم ءتارiزدi بۇل جولعى ستراتەگياعا دا ونشا ءمان بەرمەدiم. سەبەبi 2030 - ستراتەگيا ەمەس، ۇراندار مەن تiلەكتەر، ۇسىنىستاردىڭ جيناعى. "2030 ورىندالىپ بiتتi" دەگەندە پرەزيدەنت نەنi مەڭزەدi? ناقتى قانداي پارامەترلەر بويىنشا ورىندالىپ بiتتi, نە iستەلدi, نەگە جەتتiك، قانداي جوبالار سالىندى دەگەن سۇراققا جاۋاپ بەرگەنi ءجون بولار ەدi. راسىن ايتقاندا، "قازاقستان‑2050" ستراتەگيا­سىن اياعىنا دەيiن وقي المادىم. ونى سوڭىنا دەيiن وقۋدىڭ ءوزi ازاپ. سوندىقتان ءبولiم­دەرiنiڭ تاقىرىپتارىن عانا وقىپ شىقتىم. بۇل دا قۇرعاق ءسوز، سىلدىر سۋ بولىپ شىقتى. باسەكەگە قابiلەتتi 50 ەلدiڭ iشiنە ەندiك، ەندi 30 ەلگە كiرۋ كەرەك دەگەندەي ابستراكتiلi, تۇسiنiكسiز نارسەلەرگە تولى. دەمەك، بۇل دا تالاپ-تiلەكتەردiڭ جيناعى، ءارi ونىڭ ناقتى ومiرگە ەش قاتىسى جوق. بiر عانا مىسالدى الىپ قاراستىرالىق. ماسەلەن، كادر­لىق ماسەلە. كادر ماسە­لەسiنە كەلگەندە بۇل قۇجاتتا "كادرلاردى جەتiل­دiرۋ كەرەك" دەلiنگەن. بۇل نە دەگەن ءسوز سوندا؟ "مەنەد­جمەنتتiڭ جاڭا فورمالارىن ەندiرۋ", "شەتەلدiك مامانداردى تارتۋ كەرەك" دەيدi تاعى. وسى ءۇش ۇران ستراتەگيا ما؟ قازiرگi كادرلاردى كورiپ‑بiلiپ ءجۇرمiز. وتىز جاسىندا ومiرلiك تاجiريبەسi جوق، تەرمينولوگيانى شاتاستىرسا دا، الدە­بiرەۋدiڭ تۋىسى بولعاندىقتان مينيستر بولىپ جات­قاندار بار. ەربولات دوساەۆ ءتارiزدi الدىمەن مەديتسينانى باسقارىپ، ءبۇل­دiرەتiن زاتىن بۇلدiرەدi دە، ارتىنشا جەتi قات جەردiڭ استىنا ءتۇسiپ كەتكەندەي iزiم‑عايىم جوق بولادى. بiراز ۋاقىتتان كەيiن عايىپتاپ تايىپ پايدا بولادى دا، ەكونوميكا مينيس­ترلiگiن باس­قارادى.

قىسقاسى، ستراتەگيادا كادر ماسە­لەسiنە قاتىستى ايتىلعان نارسەلەردi قابىلداي المادىم. كادرلىق ساياساتتى تۇبەگەيلi وزگەرتۋ كەرەك. باسقاسىن قايدام، بiراق جان باسىنا شاققانداعى شەنەۋنiكتەر سانى جونiنەن مەملە­كەتتەردiڭ الدىڭعى وندىعىنا ەنەتiن شىعارمىز. شەنەۋنiكتەردiڭ سانىن ەكi ەسە نەمەسە جەتپiس پايىزعا ازايتۋ كەرەك. ايتپەسە، iستەرگە ەرمەك تاپپاي جۇرگەندەر دە جوق ەمەس. ماسەلەن، بايمەنوۆ ا كلاستى، ۆ كلاستى شەنەۋ­نiكتەر تۋرالى ءسوز قوزعادى. مۇنىسى تiپتi كۇلكiلi ەندi. ءوزiنiڭ الىپ جۇرگەن اقىسىن قالاي اقتارىن بiلمەي دال بولىپ جۇرگەن ادامنىڭ تiرلiگi بۇل.

الىسقا بارماي‑اق بۇرىنعى پرەمەر‑مينيستر كارiم ءماسiموۆتi الايىق. التى جىلدان استام ۋاقىت بويى ۇكiمەتتi باسقارسا دا، ءلام‑ميم دەمەستەن سول قىزمەتتەن كەتتi دە قالدى. تاپ بiر سىراحانادان كەتكەندەي بولدى. ال التى جىل بويى نە بiتiردi, قانداي جوسپارى iسكە استى، قايسىسى اسپادى دەگەندەي نارسە­لەردi تiزiپ ەسەپ بەرۋ ويىنا كiرiپ تە شىقپادى. تiپتi كiشiگiرiم كومپانيادا التى جىل بويى قىزمەت ەتكەن قىزمەتكەر كەتەرiندە ەسەپ بەرiپ كەتەدi. ال مۇندا تۇتاس ەلدiڭ ۇكiمەتiن باسقارعان ادام تۇك بولماعانداي ەسiكتi تارس جاپتى دا، باسقا قىزمەتكە قونجيدى.

- بiزدە ەشبiر شەنەۋنiكتiڭ حالىق الدىندا جاۋاپكەرشiلiگi جوق. ەسەسiنە، بiر ادامنىڭ الدىندا ارقالايتىن جاۋاپكەرشiلiگi بار.

- ءيا. مۇنىڭ سەبەبi - ولاردىڭ سايلاۋ ارقىلى ەمەس، تاعايىندالۋ ارقىلى بيلiككە كەلەتiنiندە. ساياسي رەفورمالار جونiنەن الىستان ۇلگi الماي‑اق موڭعولياعا قارايىق. بۇل ەل بiزدi ساياسي رەفورمالار جونiنەن الدەقاشان باسىپ وزدى. بiردە قازاق دەلەگاتسياسى موڭ­عولياعا بارعاندا بiزدiڭ بiر جۋرناليست: "سiزدەر الدىڭعى ەلدەردiڭ وتىزدىعىنا كiرۋ دەگەندەي ماقسات قوياسىزدار ما؟" دەپ سۇراق قويعانى بار. سوندا ولاردىڭ ينۆەستيتسيا جونiندەگi مينيسترi: "بiز قانداي دا بiر ساندىق كورسەتكiشتi جەلەۋ ەتiپ، سوعان جەتۋدi كوزدەمەيمiز. بار ماقساتىمىز - بيزنەس جۇرگiزۋگە قولايلى جاعداي جاساۋ. رۇقسات ەتۋ فۋنكتسيالارىن 80-90 پايىز­عا قىسقارتتىق", - دەپتi. ال بiزدە شە؟ كەرiسiنشە، پوست تەرمينال ەندiرiپ الەك. ال بۇل كiشiگiرiم دۇكەن يەلەرiنiڭ ءوزiن تىعىرىققا تiرەيدi. تiپتi باسقىنشىنىڭ ءوزi باسىپ العان اۋماعىندا ولاي ارەكەت ەتپەيدi. ال بiز وزiمiزگە جۇمىرتقا بەرەتiن تاۋىقتى بۋىندىرىپ ءجۇرمiز.

"ايەلدەردiڭ زەينەت جاسىن كوتەرۋدiڭ پايداسى لەزدە جويىلماق"

- جاڭا جىلدان باستاپ زەينەتاقى توعىز پايىزعا كوبەيدi. الايدا قىمباتشىلىقتىڭ قۇرى­عى بۇدان دا اسىپ ءتۇستi. كوممۋنالدىق تولەمدەر 10-20 پايىزعا بiر‑اق كوتەرiلدi. سويتە تۇرا حالىقتىڭ قارسىلىعى ءالسiز. نە­لiكتەن؟

-حالىققا نە نارسە قوزعاۋ سالا الاتىنىن ءوزiم دە بiلمەيمiن. ءوزiم دە مۇلگiگەن تىنىشتىققا تاڭعالامىن. وسىدان بەس جىل بۇرىن ەلiمiزگە كەلگەن امەريكاندىقپەن سويلەسكەنiم بار. سوندا ول: "ەگەر سەندەردiڭ پرەزيدەنت­تەرiڭ بولسام، جالاقىنى ەكi ەسە قىس­قارتىپ، كوممۋنالدىق تاريفتەر مەن سالىقتى ۇش ەسە كوتەرەر ەدiم" ، - دەگەنi بار. بۇعان اڭ-تاڭ بولىپ "نەلiك­تەن؟" دەسەم، "اقىرى سەندەر ۇندەمەي­سiڭدەر عوي، دەمەك، ارقايسىلارىنىڭ ۇيلەرiندە قاپ‑قاپ اقشا جاتىر" دەيدi. الەمنiڭ باسقا ەلدەرiندە، ەۋروپادا قانداي دا بiر تاريفتi بiر پايىزعا كوتەرسە دە، حالىق كوشەگە شىعادى. يتاليادا زەينەت جاسىن كوتەرۋ جونiندە ايتىلىپ ەدi, حالىق بۇكiل كوشەنi جاۋىپ تاستادى. ول تۋرالى اۋزىن اشقان شەنەۋنiك وتستاۆكاعا كەتتi. ال بiزدە مارچەنكو بiر مەزەتتە دەۆالۆاتسيا جاسايدى. ول ءۇشiن ەشكiم ەشتەڭە دەمەيدi. مارچەنكو ايىرباستاۋ پۋنكتەرiنiڭ سوڭىنا شام الىپ تۇسەدi. سوندا دا ۇنسiزدiك. مارچەنكو ايەلدەردiڭ زەينەت جاسىن كوتەرەدi. سوندا دا تۇك ەمەس. حالىق ونىڭ ويىنشىق ءمۇسiنiن ورتەپ، سۋرەتi سالىنعان شاردى اسپانعا ۇشىرادى. "مارچەنكو، كەلiپ كەتiڭiز" دەپ جالبارىنىپ جۇرەتiن سەناتتىڭ ءوزi ونىمەن بiرنەشە جىلدا بiر رەت جىلاپ كورiسەدi. مەملەكەتتiك قىزمەتكەردiڭ وسىلاي قىزمەت ەتۋi دۇرىس پا ەندi? جالعىز مارچەنكو ەمەس، باسقا دا شەنەۋ­نiكتەردiڭ تiرلiگi وسى. سەبەبi ولار بiر عانا ادامعا تاۋەلدi. مiنە، تاعى دا وسى تەزيسكە قايتىپ ورالدىق.

- ايەلدەردiڭ زەينەت جاسىن كوتەرۋ دەمەكشi, بۇل بiرجولاتا شەشiلگەن ماسەلە مە؟

- ازiرگە جوق. قاڭتار ايىنىڭ اياعى مەن اقپان ايىنىڭ باسىندا ۇلتتىق بانك دايىنداعان "جيناقتاۋشى زەينەت­اقى جۇيەسiن جەتiلدiرۋ" اتتى پاكەت رەسمي تۇردە جاريا ەتiلۋگە تيiس. وسى "جەتiلدiرۋدiڭ" iشiندە زەينەت جاسىن كوتەرۋ دە بار بولۋى مۇمكiن. بiراق بۇل ۇسىنىستىڭ ارتى نەگە اپارىپ سوقتىرادى، ول جاعىن تاپ باسىپ ايتا المايمىن. ءوز باسىم بۇل ساياسي مانگە يە ەمەس، بيلiككە قاۋiپ توندiرمەيتiن الەۋمەتتiك ماسەلەگە كەلگەندە قاۋقارسىز پارلامەنت ازۋ تiسiن كور­سەتiپ، قارسىلىق تانىتىپ، مۇنى بولدىرماي تاستاسا ەكەن دەپ تiلەيمiن.

- ايەلدەردiڭ زەينەت جاسىن كوتەرۋ جونiندە باستاما كوتەرگەن مارچەنكو نەنi باسشىلىققا الدى سوندا؟ زەينەتكە شىققان ايەل­دەردiڭ سالىمدارى كوبiرەك بولسىن دەي مە، الدە بيۋدجەت قارجىسىن ۇنەمدەۋدi كوزدەي مە؟

- نەگiزگi سەبەپ - بيۋدجەتتiڭ كiرiس جانە جوعارى شىعىندارىنىڭ ماسە­لەسi. شاماسى، الەۋمەتتiك شىعىن - زەينەت­اقىعا كوپ اقشا جۇمسالاتىن بولۋى كەرەك. ءسويتiپ، زەينەتاقىنى ۇنەمدەۋ ارقىلى كiرiس بولiگiن ارتتىرۋدى كوزدەيتiن سياقتى. مەنiڭشە، زەينەت جاسى كو­تەرiل­گەن كۇننiڭ وزiندە باستاپقى كەزەڭدە ودان بيۋدجەتكە پايدا ءتۇسۋi مۇمكiن. الايدا بۇل ۇزاققا بارمايدى جانە ونشا تيiمدi بولمايدى. مەملە­كەتتiك بيۋدجەتتi تيiمسiز باسقارۋ، ونى تالانتاراجعا سالۋدىڭ ارقاسىندا مۇنىڭ پايداسى لەزدە جويىلماق. الايدا حالىققا بۇل بiردەن كەرi اسەر ەتەتiنi ءسوزسiز. ونىڭ ۇستiنە پوستكەڭەستiك ەلدەردiڭ اراسىندا قازاقستان زەينەت جاسىن بiر مارتە كوتەرگەن. ال رەسەيدە زەينەت جاسى كوتەرiلگەن ەمەس. پۋتين جاقىندا "زەينەت جاسى كوتەرiلمەيدi" دەپ بiر‑اق كەستi. ولاردا ءالi كۇنگە دەيiن ايەلدەر - 55, ال ەرلەر 60 جاسىندا زەينەتكە شىعادى. ال بiزدە وسىمەن ەكiنشi مارتە كوتەرۋ تۋرالى ءسوز قوزعاپ جاتىر.

- بيۋدجەتتiڭ الەۋمەتتiك ءبو­لiگiنە قارجى جەتپەيدi, ال ازيادا، EXPO جوبالارىنا اقشا تابىلا كەتەدi...

- ەگەر مەملەكەتتە راسىمەن اقشا جەتپەي جاتقان بولسا، ءومiر ءسۇرۋ قيىنعا اينالسا، وندا تۇسiنەر ەدiك. دەسەك تە ازيادا ءوتتi, ۇنەمi بiر جيىندار مەن قۇرىلتايلار ءوتiپ جاتادى. ەندi مiنە، EXPO وتكiزبەك. ول ازداي، كوكجايلاۋدى بۇلدiرمەك. جۇمسارتىپ ايتقاندا، بۇل - مەملەكەتتiڭ قارجىسىن تيiمسiز جۇمساۋ.

زەينەتاقى اكتيۆتەرIن كوبەيتۋ ساياسي مودەرنيزاتسياعا كەلIپ تIرەلەدI

- بiلۋiمشە، رەسەي بۇرىنعى بiرىڭعاي زەينەتاقى جۇيەسiنەن باس تارتقان جوق. سويتە تۇرا بۇل ەلدە ءوز ەركiمەن جيناقتاۋشى زەينەتاقى قورىنا اقشا اۋداراتىندار بار. قورعا اقشا اۋدارۋ‑اۋدارماۋدى ادامنىڭ ءوزi شەشەدi. بالكiم، بiزگە دە سولاي ەتۋ كەرەك شىعار؟ نەمەسە بiرجولاتا بۇرىنعى بiرىڭعاي زەينەتاقى جۇيەسiنە قايتا كوشكەن ورىندى بولار؟

- رەسەي، چيلي، اقش مىسالىنا سiلتەۋگە بولمايدى. اركiمنiڭ ءوز تاڭداعان جولى بار. بiرىڭعاي جۇيەگە قايتىپ ورالايىق دەگەن اڭگiمە نەلiكتەن كوتەرiلگەنiن تۇسiنەمiن. جيناقتاۋشى زەينەتاقى جۇيەسi ءوز تيiمسiزدiگiن كورسەتتi, سالىمدار تابىس اكەلمەيدi جانە قىرۋار اقشانىڭ قىزىعىن تەك قورلار عانا كورiپ وتىر. ءاۋ باستا   زاۋىتفابريكا تۇرعىزامىز دەگەنگە قاراماستان، بۇل اقشاعا ەشتەڭە سالىنبادى. ون بەس جىل بويى قورلارعا قارجى اۋدار­عان حالىقتا سەنiمسiزدiك تۋدى. دەسەك تە بiرىڭعاي جۇيەگە قايتىپ ورالۋ مۇمكiن ەمەس. ونىڭ بiرنەشە سەبەبi بار. بiرiنشiدەن، بiرىڭعاي جۇيە iسكە اسۋى ءۇشiن بiر زەينەتكەرگە كەم دەگەندە ءۇش‑تورت جۇمىس iستەيتiن ادامنان كەلۋi كەرەك. رەسمي دەرەككە سۇيەنسەك، بiزدە بiر ميلليونداي جۇمىسسىز بار. بۇعان 2,7 ميلليون ءوزiن‑وزi جۇمىسپەن قامتىعانداردى قوسىڭىز. تۇرمەدە وتىرعاندارى تاعى بار. سونىمەن، 8 ميلليون جۇمىسقا قابiلەتتi حالىقتىڭ 4 ميلليونىنىڭ ناقتى تابىس كوزi جوق. ءارi جۇمىس iستەيتiن حالىقتىڭ جالاقىسى سونشالىقتى جوعارى ەمەس.تەڭ جارىم حالىق جۇمىسسىز بولسا، بiرىڭعاي زەينەتاقى جۇيەسiن كiم قالىپتاستىرادى؟ ەكiن­شiدەن، بiرىڭعاي جۇيەگە كوشۋدi تەحنيكالىق تۇرعىدا قالاي iسكە اسىرادى؟ ال قورلارداعى اقشانى قايتەدi? قورداعى اقشا سالىمشىعا تيەسiلi. ول اكتيۆتەر قانداي قۇندى قاعازدارعا سالىنعانى بەلگiسiز. وسىدان ون جىل بۇرىن مىڭ تەڭگە تۇرعان قاعاز بۇگiندە ون تيىن بولىپ قالۋى عاجاپ ەمەس. ينۆەستيتسيالىق پورتفەلدi باعالاۋ جۇمىستارىن جۇرگiزۋ كەرەك. قىسقاسى، تەحنيكالىق ماسەلە شاش ەتەكتەن. ونىڭ ۇستiنە بiرىڭعاي جۇيەگە كوشۋدiڭ بiر ءتۇيiر پايداسى بار دەگەن كۇننiڭ وزiندە ونى قازiرگi شەنەۋنiكتەرگە تاپسىرۋدىڭ ءوزi قورقىنىشتى. ۇشiنشiدەن، بۇرىنعى جۇيەگە قايتىپ ورالۋعا مۇددەلi ەمەس، بۇعان بارىنشا كەدەرگi كەلتiرۋگە تىرىساتىن ىقپالدى ساياسي كۇشتەر بار ەكەنiن ەستەن شىعارمايىق. ولاردىڭ بۇعان ىقپال ەتە الاتىن تەتiكتەرi بار. تورتiنشiدەن، جيناقتاۋشى زەينەتاقى جۇيەسi مەم­لەكەتتiڭ وزiنە تيiمدi. ون بەس جىل iشiندە قورلاردا 20 ميلليارد دوللارعا جۋىق قارجى جينالدى. وسى اكتيۆتەردiڭ ەلۋ پايىزى مەملەكەتتiك قۇندى قاعازدارعا سالىنعان. ولاردىڭ تابىسى 3-4 پايىزدان اسپايدى. ياعني، 10 ميلليارد دوللار مەملەكەتتiڭ قولىندا. مەملەكەت مۇنداي اقشانى باسقا قايدان تاپسىن؟ كiم نە دەسە دە مەملەكەت ەسكi جۇيەگە كوشۋگە بارمايدى.

- جيناقتاۋشى زەينەتاقى قورلارىنىڭ سوڭعى بەس جىل iشiندەگi قالىپتى ينۆەستيتسيالىق پورت­فەلi بويىنشا ورتاشا كiرiستiلiگi - 28 پايىز، الايدا بەس جىل iشiندەگi ينفلياتسيانىڭ جيناقتالعان دەڭگەيi - 42 پايىز. بۇل ماسقارا ەمەس پە. وسى ساندارعا قاراپ ءوز باسىم زەينەتكە شىققاندا جيناعان سالىمدارىم كوك تيىن بولىپ قالا ما دەپ الاڭدايمىن.

- سiزگە ءوز مۇددەڭiزدi قورعاپ، قوردى سوتقا تارتۋعا كiم كەدەرگi كەلتiرiپ وتىر؟ سالىمشىلار ءوز قۇقىن وزدەرi قورعاۋى قاجەت. ەگەر وسىعان قىزىعۋشىلىق تانىتقان تۇلعالار تابىلسا، بiرiگiپ قور سالىمشىلارىنىڭ مۇددەسiن قور­عايتىن قاۋىمداستىق قۇرايىق. مەنiڭ ۇسىنىسىم وسى. تەك بۇل يدەيا iسكە اسۋ ءۇشiن جاقتاستار كەرەك. ءارi بۇعان ونشا كوپ قارجى قاجەت ەمەس.

- زەينەتاقى اكتيۆتەرiن كو­بەيتۋدiڭ جولى جوق پا سوندا؟

- البەتتە، بار. بiراق قازiرگi جاعدايدا ونى iسكە اسىرۋ قيىن. مۇنى بiر مەزەتتە ەشكiم دە جاساي المايدى. تۇپتەپ كەلگەندە، ساياسي مودەرنيزاتسيا­سىز تابىستى كوبەيتۋ مۇمكiن ەمەس. ءبارi ساياسي وزگەرiستەرگە كەلiپ تiرەلەدi. سايا­سي رەفورمالار ارقىلى ەكونوميكانى العا باستىرۋ كەرەك. قازiردiڭ وزiندە ينفراقۇرىلىمدىق جوبالاردى iسكە اسىرۋدان باستاۋعا بولار ەدi. ونسىز امال جوق. ايتپەسە، ءوزiمiزدi كيiندiرە المايتىن كۇيگە تۇستiك. بۇلاي كەتە بەرسە، ءوزiمiزدi تاماقتاندىرمايتىن احۋالعا جەتەمiز. ونسىز دا ازىق-تۇلiكتiڭ جەتپiس پايىزىن سىرتتان تاسيمىز. تەحنولوگيا­لىق كۇردەلi زاتتاردى بىلاي قويعاندا، قيسىق شەگە دە وندiرمەيمiز.

ۇلتتىق قور تاعدىرى دا بIر ادامنىڭ قولىندا

- بىلتىرعى جىلدىڭ اياعىندا كەيبiر بانكيرلەر ۇلتتىق قور قارجىسىن ەكونوميكانى نەسيەلەن­دiرۋگە جۇمسايىق دەگەن باستاما كوتەردi. سول-اق ەكەن، ۇلتتىق بانك بۇعان قارسى شىعىپ، ودان دا زەينەتاقى قورلارىنىڭ اقشاسىن پايدالانىڭدار دەگەن ۇسىنىس تاستادى. بۇعان نە دەيسiز؟

- بانكيرلەر ءوز قامىن كۇيتتەپ جۇرگەنi تۇسiنiكتi. وسىدان 6-7 جىل بۇرىن شەتەلدەن ارزان نەسيەنi وڭدى-سولدى العان ۋاقىتتى اڭسايدى. ودان كەيiن سول قارجىنىڭ ۇستiنە پايىز قوسىپ حالىقتى نەسيە الۋعا ۇگiتتەدi. ەرiن­بەگەننiڭ ءبارi نەسيە الدى سول كەزدە. ەندi مiنە، بانك قورجىندارىنىڭ 30-40 پايىزى "جامان" نەسيەلەرگە تولى. قازiر بانكيرلەر جاتسا دا، تۇرسا دا قارجى كوزiن قايدان تاپسام دەپ باس قاتىرادى. بiزدە قانداي قارجى كوزدەرi بار؟ بيۋدجەت، ۇلتتىق قور اكتيۆتەرi, دەپوزيتتەگi سالىمدار مەن حالىقتىڭ كورپە استىندا تىعىپ وتىرعان اقشاسى، سونداي-اق زەينەتاقى قورلارىنداعى قارجى. ۇلتتىق قور مەن زەينەتاقى اكتيۆتەرiنە جەكە-جەكە توقتالساق. ۇلتتىق قور قارجىسى نەگiزiنەن باتىس قۇندى قاعازدارىنا سالىنعان. ولاردىڭ پايىزى تومەن. دەسەك تە بۇل تۋرالى اڭگiمە بولا قالسا، ۇلتتىق بانك مۇنى الگi قاعازداردىڭ سەنiمدiلiگiمەن تۇسiندiرەدi. الايدا داعدارىس ولاردىڭ بۇدان بىلاي سەنiمدi ەمەس ەكەنiن ايگiلەدi. سوندىقتان ۇلتتىق قور قارجىسىن ارى قاراي بۇل قاعازداردا ساقتاۋدىڭ تاۋەكەلi جوعارى. ول قۇندى قاعازداردى قايتا ساتىپ، ۇلتتىق قور اقشاسىن ەل ەكونوميكاسىنىڭ قاجەتتiلiك­تەرiنە جۇمساۋ كەرەك. تەك ەكiنشi دەڭگەيلi بانكتەردi ارالاستىرۋعا قارسىمىن. بانكتەر مەملەكەت قارجىسىن تيiمدi جۇمساي المايتىنىن كورسەتتi. ولار ءوز جاۋاپ­كەرشiلiگiن ازايتادى دا، پايىزدى كوتەرiپ جiبەرەدi. سول سياقتى زەينەتاقى اكتيۆتەرiن دە بانكتەر ار­قىلى وتكiزۋگە ءۇزiلدi-كەسiلدi قارسىمىن. قورلاردىڭ اقشاسىنا بانك وبليگاتسيا­لارىن ساتىپ الىپ، مۇنى بانكتiڭ باس­قارۋىنا بەرۋدiڭ دە تاۋەكەلi جوعارى. ونىڭ ۇستiنە بانكتەن وتكەن سوڭ ول اقشا قىمبات، قولجەتiمسiز بولا تۇسەدi. قارجىنى بانكتەر ارقىلى وتكiزبەسەك، قالاي جۇمسايمىز دەگەن سۇراق تۋادى. ەڭ دۇرىسى - قارجى مەملەكەتتiك ورگاندار ارقىلى ءوتسiن. ارنايى ورگان قۇرىلسىن نەمەسە مۇنى ۇلتتىق بانك قۇرىلىمدارى قولعا السىن.

- شەتەلدە ۇلتتىق قورلار قارجىسى ەسەبiنەن جۇمىس ورىندارى اشىلادى، قىسقاسى، بۇل اقشا ۇلتتىق ەكونوميكانىڭ مۇددەسiنە قاراي جۇمسالادى. بالكiم، بiزدە سولاي بولۋى ءۇشiن ۇلتتىق قور تۇجىرىمداماسىن وزگەرتۋ كەرەك شىعار؟

- بۇل ەكi جەردەگi ەكi ءتورت بولادى دەگەندەي قاراپايىم نارسە. ۇلتتىق قور تۇجىرىمداماسىن باياعىدا وزگەرتۋ كەرەك ەدi. ماسەلەن،ۇلتتىق قور پرەزيدەنت­تiڭ قولىندا. پرەزيدەنت جانىندا ۇلتتىق قور قارجىسىن تيiمدi جۇمساۋ جونiندەگi كەڭەسشi ورگان بار. وسى كەڭەسشi ورگان پرەزيدەنتكە كەڭەس بەرۋمەن عانا شەكتەلەدi. ال اقشانى قالاي جۇمساۋ جونiندەگi تۇپكi شەشiمدi پرەزيدەنت قابىلدايدى. مەنiڭشە، وسى مەحانيزمدi اۋىستىرۋ كەرەك. بiر ادامنىڭ بۇكiل قور تاعدىرىن شەشكەنi دۇرىس ەمەس. تيiستi شەشiمدi كاسiبي ادامداردان قۇرالعان ارنايى توپ قابىلداۋى كەرەك. ال پەرزيدەنتتiڭ بۇل شەشiمگە ۆەتو قويۋعا قۇقىعى بولۋى شارت. تەك شەنەۋنiكتەر مەن بانكيرلەردi جولاتپاساق بولعانى. ولار ءوز تيiمسiزدiگiن الدەقاشان دالەلدەپ، ابىرويىن ايمانداي ەتتi.

- اڭگiمەڭiزگە راقمەت!

اڭگiمەلەسكەن

ەلنۇر باقىتقىزى.

«جاس الاش» گازەتى