ابىلقايىر مەن ابىلمامبەت
بۇل ماقالانى جازۋعا تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ابىلسەيىت مۇقتاردىڭ «ابىلمامبەت حان» تۋرالى «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنىڭ 2012 جىلدىڭ 15 قاراشاداعى سانىندا دۇنيەسى سەبەپشى بولدى.
جوعارىداعى ماقالادا ابىلاي حاننىڭ، ابىلقايىر حان مەن ابىلمامبەت حانداردىڭ اۋىزدارىنان «ءجۇز» - دەگەن ءسوز شىعادى. اتالعان اتالارىمىز ول ءسوزدى ەستىمەي كەتكەن. ويتكەنى، ول حانداردىڭ تۇسىندا «ءجۇز» دەگەن ءسوز بولعان جوق. مەن سول زامانعا قاتىستى مىڭداعان حاتتاردى قولمەن كوشىردىم، ءجۇزدەگەن حاتتاردىڭ كوشىرمەسىن الدىم. بىردە-ءبىر حاتتا «ءجۇز» دەگەن ءسوز كەزدەسكەن جوق.
اۆتوردىڭ ابىلمامبەت حاننىڭ تاريحتان الاتىن ورنىن ەرەكشە دارىپتەپ ابىلقايىردان كەيىنگى باس حان بولدى دەۋى ەشبىر قيسىنعا جاتپايدى. ابىلمامبەت حاننىڭ وتە اقىلدى، سالماقتى، مەنمەندىگى جوق، ادام بالاسىنا جاقسىلىق اكەلسەم دەپ تۇراتىن جۇرەگى تازا ءارى اقكوڭىل ازامات ەكەندىگىن ارحيۆ ماتەريالدارىنان اڭعارۋ قيىن ەمەس. ول ابىلاي سۇلتاندى جاقىن ءىنىم دەپ ەسەپتەپ ونىمەن ساناسقان، ورتا ورداداعى حاندىقتى باسقارۋدى سەنىپ تاپسىرعان. ابىلاي دا ونىڭ سەنىمىن اقتادى. رەسەي كانتسلەرى، گۋبەرناتورلار ابىلايدى ءابىلمامبەت حانعا قارسى قويۋعا تىرىستى. «ابىلايدى حان ەتىپ سايلايمىز»، - دەدى. ابىلاي سۇلتان ەشبىر سوزگە ەرمەي، ولاردىڭ ۇسىنىستارىنان باس تارتتى، ابىلمامبەت حانعا ەسەپ بەرىپ، قيىن ماسەلەلەردە اقىلداسىپ بارىپ شەشىم قابىلداپ وتىردى. ويتكەنى، ول زاڭدى حاندى اتتاپ وتپەدى.
بۇل ماقالانى جازۋعا تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ابىلسەيىت مۇقتاردىڭ «ابىلمامبەت حان» تۋرالى «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنىڭ 2012 جىلدىڭ 15 قاراشاداعى سانىندا دۇنيەسى سەبەپشى بولدى.
جوعارىداعى ماقالادا ابىلاي حاننىڭ، ابىلقايىر حان مەن ابىلمامبەت حانداردىڭ اۋىزدارىنان «ءجۇز» - دەگەن ءسوز شىعادى. اتالعان اتالارىمىز ول ءسوزدى ەستىمەي كەتكەن. ويتكەنى، ول حانداردىڭ تۇسىندا «ءجۇز» دەگەن ءسوز بولعان جوق. مەن سول زامانعا قاتىستى مىڭداعان حاتتاردى قولمەن كوشىردىم، ءجۇزدەگەن حاتتاردىڭ كوشىرمەسىن الدىم. بىردە-ءبىر حاتتا «ءجۇز» دەگەن ءسوز كەزدەسكەن جوق.
اۆتوردىڭ ابىلمامبەت حاننىڭ تاريحتان الاتىن ورنىن ەرەكشە دارىپتەپ ابىلقايىردان كەيىنگى باس حان بولدى دەۋى ەشبىر قيسىنعا جاتپايدى. ابىلمامبەت حاننىڭ وتە اقىلدى، سالماقتى، مەنمەندىگى جوق، ادام بالاسىنا جاقسىلىق اكەلسەم دەپ تۇراتىن جۇرەگى تازا ءارى اقكوڭىل ازامات ەكەندىگىن ارحيۆ ماتەريالدارىنان اڭعارۋ قيىن ەمەس. ول ابىلاي سۇلتاندى جاقىن ءىنىم دەپ ەسەپتەپ ونىمەن ساناسقان، ورتا ورداداعى حاندىقتى باسقارۋدى سەنىپ تاپسىرعان. ابىلاي دا ونىڭ سەنىمىن اقتادى. رەسەي كانتسلەرى، گۋبەرناتورلار ابىلايدى ءابىلمامبەت حانعا قارسى قويۋعا تىرىستى. «ابىلايدى حان ەتىپ سايلايمىز»، - دەدى. ابىلاي سۇلتان ەشبىر سوزگە ەرمەي، ولاردىڭ ۇسىنىستارىنان باس تارتتى، ابىلمامبەت حانعا ەسەپ بەرىپ، قيىن ماسەلەلەردە اقىلداسىپ بارىپ شەشىم قابىلداپ وتىردى. ويتكەنى، ول زاڭدى حاندى اتتاپ وتپەدى.
ابىلمامبەتكە ماسەلە شەشىلگەننەن كەيىن حابارلاپ وتىرعان. ابىلمامبەتتىڭ ءوزى دە قاجەت بولعاندا ابىلايدان كومەك سۇراعان، ابىلايعا: «كەلىپ كەتشى. مىنا قاراقالپاقتار مەن حيۋالىقتاردى تارتىپكە شاقىرىپ كەتشى»، - دەگەن دە تىلەكتەرى تۋرالى حاتتار بار. ولار بىرىنەن ءبىرى اقىل، كومەك سۇراۋعا ارلانعان جوق.
قازاق حالقىنىڭ عانا ەمەس تۇركى الەمىنىڭ ماقتانىشى، اقىنداردىڭ ءدۇلدۇلى ماعجان جۇماباەۆ «باتىر بايان» پوەماسىندا ابىلاي حاندى بىلايشا جىرلادى:
الىستان ورىس، قىتاي - اۋىر سالماق،
جاقىننان تىنشىتپايدى قالىڭ قالماق،
ارتىندا ور، الدىندا - كور، جان-جاعى جاۋ.
داعدارعان الاش ەندى قايدا بارماق؟
سول كەزدە ەلگە قورعان بولعان ابىلاي
كوپ جاۋدىڭ ءبىرىن شاۋىپ، ءبىرىن ارباپ،
كۇندەردىڭ ءبىر كۇنىندە حان ابىلاي
قالماققا - (ويىنا الدى) - ويران سالماق،
حانىنان: «اتتان» - دەگەن ءسوز شىققان سوڭ.
ورداعا باتىر، بيلەر كەلدى اڭداپ.
ابىلمامبەت حان قالدان سەرەننىڭ قول استىندا 1743-1757 جىلعا دەيىن تۇركىستان قالاسىندا حان بولدى. سول كەزدە ورتا وردانىڭ حاندىعى تولىعىمەن ابىلاي حانعا كوشتى (ابىلمامبەتتىڭ تىلەگىنە سايكەس).
جوڭعاردىڭ حانى قالدان سەرەن ولگەننەن كەيىن ونىڭ كۇڭنەن تۋعان ۇلى دورچجي حاندىقتى زورلىقپەن باسىپ العانىن تاريحشىلار بىلەدى. تاريحشى ابىلسەيىت مۇقتار دا داۆاتسي جانە امۋرسانا دەگەن ۇلدارىنىڭ ابىلايدىڭ قول استىنا قاشىپ كەلگەنىنەن حاباردار دەپ ويلايمىن. ولاردى قازاق جەرىندە قالدىرۋ ماسەلەسىن شەشۋ ءۇشىن ابىلاي اسقان دانىشپاندىقپەن ۇلىتاۋدا «سەزد» اشقان. ال ماقالادا وسى جاي تۋرالى ەشتەڭە ايتىلمايدى. سوندا ول كىمدەرمەن ايتىستى، تالاستى، كىمدى جان ءتانىمەن قورعادى؟ نە ءۇشىن؟ «داۆاتسي مەن امۋرسانانى قالماقتارعا قايتار» - دەپ قاسارىسىپ وتىرىپ العان ءابىلمامبەت حان مەن مالايسارى بي بولاتىن. بۇل ءماسەلەدە ابىلايدى بوگەنباي باتىر، شاقشاق جانىبەكتىڭ ۇلى ءداۋىت، تولە ءبيدىڭ قولداعانىن مەن «ابىلاي حان» اتتى كىتابىمنىڭ 13-تومىندا جازعان بولاتىنمىن.
ابىلقايىر حاننىڭ تاريحتان الاتىن ورنىن مەن «پرەزيدەنت جانە حالىق» گازەتىنىڭ 2011 جىلعى اقپان-ناۋرىز ايلارىنداعى ءتورت سانىندا، سونداي-اق، «انا ءتىلى»، «تۇركىستان»، گازەتتەرىندە «الاش»، «دارابوز» جۋرنالدارىندا جازعان ەدىم. كىتاپتارىمدا دا كەلتىرىلگەن تىڭ دەرەكتەر از ەمەس.
ناقتى دەرەكتەرگە جۇگىنەيىك. اتاقتى تولە بي ابىلمامبەت حان تۇركىستانعا حان بولىپ سايلانعاندا ادەيىلەپ بارىپ قۇتتىقتاپ، حانعا ءبىراز اقىل ايتقان ەدى. سول اقىلىن ورىنداۋعا ابىلمامبەت حاننىڭ باتىلى جەتپەدى. ول تۋرالى جوعارىدا اتالعان ارحيۆتە (1744 ج. 24 ماۋسىم، قور 122 ءتىزىم 1 ءىس 1) بىلاي دەگەن (107 بەتىندە). (ارحيۆتەگى جازباعا تۇزەتۋ جاسالماعان. - ب.ن.).
«... 4. ۆ بىتنوست ەگو مانسۋرا تامي، پو پريەزدە يح ۆ درۋگوي مەسياتس پريەزجال ۆ تۋركەستان يز بولشوي وردى زناتنەيشي كاساچەنين تيۋليا بي، كوتورىي ۆ تاشكەنتە بولشە حانا ۆلادەت پوچيتاەتسيا دليا ءسۆيدانىيا س نيم ابۋلمامەت حانوم، پو پريەزدە موەمۋ س نيم ابۋلمامەت نايبولەە ۆ توم، سوۆەتوۆال ەگو دابى وني كايساكي وت روسسيسكوگو گوسۋدارستۆا نە وتستاۆالي، ي پروتيۆ انوگو ۆەرنو پوستۋپالي، چتوبى نە تولكو يم سرەدنەي ي مەنشەي وردام ۆ پرەبىۆانىي پري روسسيسكوي ستورونە، نو ي بولشوي بى وردە ك پەرەحودۋ تۋدا ج سۆوبودا بىلا وبياۆلەنا، چتوبى نا زەنگورسكيح كالمىك نە نادەياليس، نو بولشە وپاساليس. يبو دە وت نيح دوبرا نە بۋدەت. وت كوتورىح ۆ سلۋچاە ۋتەسنەنيا ي وني بولشوي (ستر 108) وردى كايساكي سپاسەنيا سەبە بولەە نايتيت نە زناەت كاك پەرەكوچەۆكويۋ ك روسسيسكوي جە ستورونە...»
مەنىڭ ەڭبەكتەرىمدە ابىلقايىر حاننىڭ ابىلمامبەت حانمەن ورتا وردانىڭ حانى بولۋدى ويلاپ ايتىسقانى تۋرالى وتە كوپ قۇجاتتار بار. ارحيۆتە 110 بەتتەي ەكەۋىنىڭ ايتىسى بار. ونى تولىق ايتىپ جاتۋدىڭ قاجەتى جوق. ابىلقايىر حان ابىلمامبەتتى قورلاپ: «سەن حان بولا المايسىڭ. كەت»، - دەگەنگە دەيىن بارعان.
ابىلمامبەت حان مەن باراق سۇلتان ورىنبوردىڭ گەنەرال-گۋبەرناتورى نەپليۋەۆكە بارمادى. ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان ماقالانىڭ اۆتورى قولىندا ءارحيۆتىڭ قۇجاتى بولماعاندىقتان، رەسەي يمپەرياسىنا سەنىمسىزدىكپەن قاراۋدى نەگىزگى سەبەپ رەتىندە قاراستىرىپ، ولاردى «ولتىرمەكشى بولدى» دەيدى.
ابىلقايىر حان تاۋەكەل جانە تاۋكە حانداردىڭ تىلەگىن ورىنداپ، رەسەيدىڭ قول استىنا وداقتاس رەتىندە كىرۋ ماقساتىندا رەسەي يمپەراتورىنا: «مەن كۇللى قازاق حالقىنىڭ حانىمىن» - دەپ حات جازدى. ول ءوزى رەسەيدىڭ ەلشىسى تەۆكەلەۆكە بىلايشا مويىندادى (ارحيۆكە قالاي جازىلدى سولاي بەرىپ وتىرمىن - ب.ن.): «...وبياۆليايۋ ياكوبى سۋششۋيۋ سۆويۋ پراۆدۋ رادي چەگو ودين بەز سوگلاسيا درۋگيح پوجەلال بىت ۆ پوددانستۆە ۆسەروسسيسكوم. پەرۆايا پريتچينا يز درەۆنيح لەت پرەدكي ەگو ي ون ابىلحايىر حان ۆلادەلي گورودامي تاشكەنت، تۋركەستان، سايرام پرينادلەجاششيمي دەرەۆنيامي ي كيرگيزامي، كازاكامي ي ۋچينيلي ۋ نەگو ابۋلحايىر حانا ۆوينۋ س حونتايشويۋ منوگيا گودى. ي نە موگ س نيم ۋپراۆيتسيا، پرينۋجدەن ون بىل ۆىشەوزناچەننىە گورودا، وستاۆيا ۆىەحات ك كوچەۆنىم نارودام كيرگيس-كايساكام. ي پوتوم منوگيا گودى يمەلي س نيم حونتايشەيۋ ۆوينۋ ي نەدوۆولستۆۋيا تەم ستالي ۆوەۆات ي س ۆولجسكيمي كالمىكامي ي وردسكيمي باشكيرتسامي ي بۋحارامي ي حيۆوي...»
وسىلاي ابىلقايىر حان رەسەيمەن وداقتاس بولۋ ءۇشىن وتىرىك ايتۋعا ءماجبۇر بولعان.
رەسەيدىڭ ەلشىسى تەۆكەلەۆ تاعى دا بىلاي دەيدى (رەسەي يمپەرياسى سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ سىرتقى ساياسات ءارحيۆى، قور 122 ءتىزىم 1 ءىس 1): (حاتتا قالاي جازىلعان سولاي جەتكىزىپ وتىرمىن - ب.ن.) «پو نەجە كيرگيس-كايساتسكايا وردا گوسۋدارىني رازدەلەنا نا تري چاستي، ا يمەننو: بولشايا، سرەدنيايا، مالايا وردا» ء(ابىلسەيىت مۇقتار ارحيۆتەگى «وردا» دەگەن ءسوزدى «ءجۇز» - دەپ كورسەتكەن. بۇل دۇرىس ەمەس. -ب.ن.).
ساۋاتتى ادامعا تۇسىنىكتى ەمەس پە؟ تايعا تاڭبا باسقانداي انىق جازىلعان: «ابىلقايىر حان ەشۋاقىتتا قازاق حالقىنىڭ باس حانى بولعان ەمەس، ءتىپتى بولۋى مۇمكىن دە ەمەس. ول حان بولۋدى سۇراپ وتىرعان جوق. ابىلقايىر حان «بۇكىل قازاق اسكەرىنىڭ قولباسشىسىمىن» دەپ ءوز ارمانىن ىسكە اسىرعىسى كەلگەن.
رەسەيدىڭ قول استىنا وداقتاس بولىپ كىرۋگە سۇرانعان كەزدە ابىلقايىر حان حاتىندا جانە انتىندا: «قول استارىڭىزعا 40 مىڭ ساربازبەن كىرەمىن»، دەدى. كۇللى حالىقپەن دەگەن ءسوز جوق. ال ول كىشى ورداعا حان بولعان كەزدە ورتا وردادا سامەكە، ۇلكەن وردادا جولبارىس حان بولاتىن. سوندا ول قالايشا كۇللى قازاق حالقىنىڭ باس حانى بولماق؟
ابىلقايىر حان كىشى وردانىڭ وزىنە دە تولىق حان بولا العان جوق. باتىر سۇلتان ءبىرنەشە رۋدى ءبولىپ الىپ ءوزىن حان سايلاتتى. (ول قايىپ حاننىڭ ۇلى. جول سونىكى بولاتىن - ب.ن.). اداي ەلى ءتىپتى ەشبىر حانداردى مويىنداعان جوق. ۇلكەن وردانىڭ شىن يەسى تولە ءبيدىڭ ءوزى 1723-1757 جىلدارعا دەيىن جوڭعارلاردىڭ قول استىندا بولدى.
(1731 گ. فوند 122 وپيس 1 دەلو 1 (بۇل حاتپەن ەشكىم تانىسپاعان). رەسەي يمپەراتورىنىڭ ءوزى: «ي مى ۆەليكايا گوسۋدارىنيا نيجايشە يمپەراتورسكوە ۆەليچەستۆو تەبيا كيرگيس-كايساتسكوگو ابۋلحايىر حانا نازناچاەم ستارشينوي كيرگيس-كايساتسكوگو ۆويسكا». مىنە، كۇللى قازاق حالقىنىڭ حانىن ەمەس، اسكەر قولباسشىسىنا تاعايىندايمىز دەگەن ءسوز.
ابىلاي حان ابىلمامبەتتى وتە قۇرمەتتەدى. سول سەبەپتى ابىلايدى رەسەي حان سايلايمىز دەگەندە ودان باس تارتقانىن جوعارىدا ايتتىق. وعان مەنىڭ كىتابىمداعى كانتسلەردىڭ حاتى جانە ابىلاي حاننىڭ جاۋابى ارقىلى دا كوز جەتكىزۋگە بولادى. ءتىپتى، ابىلمامبەت ولگەننەن كەيىن حاندىققا ونىڭ ۇلى ءابىلفەيىزدى ۇسىنعان دا ابىلاي ەمەس پە؟!
بىراق حالىق ءىس جۇزىندە ابىلايدى 1738 جىلداردان حان دەپ ەسەپتەدى. سولاي ساناستى. ونىڭ ايتقانىن ەكى ەتكەن جوق، قۇرمەتتەدى. ابىلاي حان تۋرالى بۇرىنعى ماقالالارىمىزدا از ايتىلعان جوق. بۇل ارادا ولاردى قايتالاۋدىڭ قاجەتى جوق قوي دەپ ويلايمىن.
مەن كەيبىرەۋلەردىڭ ابىلقايىر حان مەن ابىلاي حاندى بىرىنە-ءبىرىن قارسى قويۋعا تىرىساتىندارىن تۇسىنبەيمىن. ابىلمامبەت حان مەن ابىلاي حان ەشۋاقىتتا باقتالاس بولعان ەمەس. بارلىق ماسەلەنى ءوزارا اقىلداسىپ شەشىپ وتىرعان. ارحيۆتە ابىلمامبەتتىڭ قىتاي ەلشىسىنە بەرگەن جاۋابىندا: «ورتا ورداعا بايلانىستى ماسەلەلەردى ابىلاي سۇلتانمەن شەشىڭىزدەر»، دەپ ولاردى ابىلاي حانعا جىبەرگەن حاتى بار. جوعارىداعى سوزدەرىمىزگە ودان ارتىق قانداي دالەل كەرەك.
ابىلسەيىت مۇقتاردىڭ ماقالاسىنداعى تاعى ءبىر قيسىنسىز جايعا نازار اۋدارعىم كەلەدى. اۆتور: «...1740 جىلدىڭ كۇزىندە ەرالى سۇلتان ورتا جۇزدەگى (وردا - ب.ن.) كەرەي رۋى قازاقتارىنىڭ حانى بولىپ سايلاندى»، دەپ جازادى. ءسىرا، بۇل وتىرىك ورتا وردادا بىرنەشە حاندىق بولدى دەگەن ۇعىم تۋعىزۋ ءۇشىن ايتىلسا كەرەك. ەرالىنى ابىلاي حان ءوزىنىڭ تۋعان ىنىسىندەي سىيلادى. ەشقانداي سايلاۋ بولعان جوق. ونى سول ەلگە ستارشىن ەتىپ تاعايىنداعان ابىلاي حان. ارحيۆتىڭ ەشبىر جەرىندە ەرالى كەرەيلەرگە حان بولىپ سايلاندى دەگەن ءسوز جوق.
تاعى دا قايتالاپ ايتامىن، ابىلمامبەت حاننىڭ ءرولىن ابىلاي حاننان جوعارى قويۋعا تىرىسىپ، سول ارقىلى ابىلقايىردى اسپانداتۋ - تاريحقا قيانات. ابىلقايىر بۇكىل قازاق حالقىنىڭ حانى بولدى دەۋ بۇل اقتى قارا دەگەنمەن تەڭ. رەسەي يمپەراتورى دا ونداي جارلىق بەرگەن جوق. مەن ابىلقايىر حاندى قازاق حالقىنا ادال، ەرەكشە ەرلىگى سىڭگەن باتىر رەتىندە ءدارىپتەۋشىنىڭ ءبىرىمىن. ونى قازاق حالقىنىڭ ەرەكشە تۇلعاسى، باتىرى رەتىندە جازامىن. ابىلقايىرعا استانادان كوشە بەرۋ، ەسكەرتكىش قويۋ قاجەتتىگى تۋرالى ۇسىنىستاردى دا ءتيىستى ورىندارعا جازدىم. قورىتىندى شىعار دەگەن ۇمىتتەمىن.
ابىلقايىردى الدىڭعى قاتارداعى اسكەر قولباسشىسى بولعان دەپ دارىپتەۋ كەرەك. حالىقتىڭ جۇرەگىندە باتىر رەتىندە ورىن العان، الۋعا دا ءتيىستى. ونى بوگەنباي، قابانباي، شاقشاق ءجانىبەك، بايان، جاۋعاش، جارىلعاپ، تولىباي، بوكەنباي، ەسەت، ت.ب. باتىرلاردىڭ كوشباسشىسى بولعان ەدى دەۋ ورىندى.
ابىلاي حان مەن ابىلقايىر حاننىڭ، ءابىلمامبەت حان جانە باسقا تۇلعالاردىڭ تاريحتان الاتىن ورىندارىن تاريح ءوزى بەلگىلەگەن. ونى ەندى جاڭارتىپ ءوز ىڭعايىمىزعا بۇرۋعا بولمايدى.
تاريحي دەرەكتەر ابىلاي حان مەن ءابىلمامبەت حاننىڭ ادامگەرشىلىكتەرى وتە جوعارى جاندار ەكەنىن دالەلدەيدى. ابىلاي حان ابىلقايىر حاندى اكەسىندەي سىيلاعان. ءتىپتى سول زاماندا ول ەكەۋى «حان» دەگەن دارەجەگە ءمان بەرمەي، تۋىسقاندىق جاعىنا كوپ مويىن بۇرعانعا ۇقسايدى (1741 جىلى ورىنبوردىڭ گۋبەرناتورى ۋرۋسوۆتىڭ وسى ەكى الىپتاردى قابىلداعان ەسەبى مەنىڭ «ابىلاي حان» اتتى كىتابىمنىڭ 3-تومىندا جاريالانعان. ابىلقايىر حاندى سىرىمبەت باتىر ولتىرگەننەن كەيىن (باراق سۇلتان ەمەس) ابىلايدىڭ وتباسىنا جاساعان جاقسىلىعى دا ۇمىتىلماق ەمەس. بوپاي شەشە بىلاي دەپتى (1748 جىل قىركۇيەكتىڭ 13, قور 122 ءتىزىم 1 ءىس 3: "...ادەيىلەپ ءبىزدى ولتىرۋگە جىبەرگەن جانسىزدارىن ابىلاي سۇلتان ەستىپ، ءبىزدىڭ اراقاتىناسىمىز جاقسى بولعاندىقتان، ءوزىنىڭ اسكەرىمەن الىپ كەتتى. ابىلاي سۇلتانعا كوپ راحمەت. بالالارىمدى اجالدان الىپ قالدى...».
ءبارىمىزدىڭ مىندەتىمىز حالىققا شىندىقتى جەتكىزۋ. وسى سالادا ادال بولايىق.
بولاتبەك ناسەنوۆ،
تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى،
قۇرمەتتى پروفەسسور.
"ەگەمەن قازاقستان" گازەتى
