ءۇش وكىنىش
بۇل اڭگىمەنى بەلگىلى جىراۋ-تەرمەشى، پروفەسسور الماس الماتوۆ ەكەۋارا ءسوزدىڭ اراسىندا ءوربىتىپ ەدى. سول اڭگىمە قوعام قايراتكەرى تەمىربەك جۇرگەنوۆتىڭ سۇيىكتى جارى دامەش اپايدىڭ وكىنىشتەرى جايلى سىر اعىتۋعا سەبەپشى بولدى.
بەلگىلى جىراۋ، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، پروفەسسور الماس الماتوۆپەن ءجيى كەزدەسەمىز، سىرلاسامىز، وي ءبولىسەمىز. اڭگىمەشىل، تىڭداۋشىسىن تامساندىرا، ومىردەن الىنعان قىزىقتى جايتتەرمەن، ماقال-ماتەلدەرمەن تامىلجىتا ايتاتىنى بار. بىردە الماس ىنىمنەن ەستىگەن ءبىر اڭگىمە ەسىمنەن كەتەر ەمەس. قازاقتىڭ ءبىرتۋار ۇلىنا سۇيىكتى جار بولعان، حالقىنىڭ قادىرمەندى قىزىنا اينالعان دامەش اپايدىڭ جان ازابى جايلى جۇرەكجاردى ءسوزى مەنى كوپتەن مازالاپ، اقىرى قولىما قالام العىزۋعا ءماجبۇر ەتتى.
- قوعام قايراتكەرى ت.ءجۇرگەنوۆكە 1987 جىلى اقتوبە وبلىسىنىڭ ىرعىز اۋدانىندا ەسكەرتكىش قويىلاتىن بولىپ، سوعان الماتىدان حالىق مۇرالارىنىڭ جاناشىرى ماردان بايدىلداەۆ، سول كەزدە قازاقتىڭ قۇرمانعازى اتىنداعى ۇلتتىق كونسەرۆاتورياسىندا حالىق ءانى كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى مەن جانە ت.ءجۇرگەنوۆتىڭ زايىبى ءدامەش امىرحانقىزى ەرمەكوۆا اپاي - ۇشەۋمىز جولعا شىقتىق، - دەپ باستادى اڭگىمەسىن الماس.
بۇل اڭگىمەنى بەلگىلى جىراۋ-تەرمەشى، پروفەسسور الماس الماتوۆ ەكەۋارا ءسوزدىڭ اراسىندا ءوربىتىپ ەدى. سول اڭگىمە قوعام قايراتكەرى تەمىربەك جۇرگەنوۆتىڭ سۇيىكتى جارى دامەش اپايدىڭ وكىنىشتەرى جايلى سىر اعىتۋعا سەبەپشى بولدى.
بەلگىلى جىراۋ، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، پروفەسسور الماس الماتوۆپەن ءجيى كەزدەسەمىز، سىرلاسامىز، وي ءبولىسەمىز. اڭگىمەشىل، تىڭداۋشىسىن تامساندىرا، ومىردەن الىنعان قىزىقتى جايتتەرمەن، ماقال-ماتەلدەرمەن تامىلجىتا ايتاتىنى بار. بىردە الماس ىنىمنەن ەستىگەن ءبىر اڭگىمە ەسىمنەن كەتەر ەمەس. قازاقتىڭ ءبىرتۋار ۇلىنا سۇيىكتى جار بولعان، حالقىنىڭ قادىرمەندى قىزىنا اينالعان دامەش اپايدىڭ جان ازابى جايلى جۇرەكجاردى ءسوزى مەنى كوپتەن مازالاپ، اقىرى قولىما قالام العىزۋعا ءماجبۇر ەتتى.
- قوعام قايراتكەرى ت.ءجۇرگەنوۆكە 1987 جىلى اقتوبە وبلىسىنىڭ ىرعىز اۋدانىندا ەسكەرتكىش قويىلاتىن بولىپ، سوعان الماتىدان حالىق مۇرالارىنىڭ جاناشىرى ماردان بايدىلداەۆ، سول كەزدە قازاقتىڭ قۇرمانعازى اتىنداعى ۇلتتىق كونسەرۆاتورياسىندا حالىق ءانى كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى مەن جانە ت.ءجۇرگەنوۆتىڭ زايىبى ءدامەش امىرحانقىزى ەرمەكوۆا اپاي - ۇشەۋمىز جولعا شىقتىق، - دەپ باستادى اڭگىمەسىن الماس.
- ماماندىعى دارىگەر بولعاندىقتان با، اپاي كوپ سويلەمەي، كوبىرەك تىڭداعاندى جاقسى كورەدى ەكەن. دەسە-داعى ساپارىمىزدىڭ ماقساتى ت.ءجۇرگەنوۆ ەسىمىنە بايلانىستى بولعاندىقتان جانە قىسقا ءومىرىندە قازاقتىڭ بولاشاعى ءۇشىن قىرۋار ءتىرلىك جاساپ كەتكەن تاريحي تۇلعانى ونىڭ زايىبىنان ارتىق ەشكىم بىلمەيتىنىن العا تارتا وتىرىپ، اپايدى ەكەۋلەپ اڭگىمەگە تارتتىق. زۋلاپ كەلە جاتقان جۇيرىك پويىزدىڭ تەرەزەسىنە قادالىپ وتىرعان اپاي دالا ايشىقتارىن تەمىربەك اعامەن از ۋاقىت بولسا دا بىرگە ءوتكىزگەن ءماندى ءومىرىنىڭ كوزدى اشىپ-جۇمعانشا قاس-قاعىم ءساتتە ءوتىپ كەتكەنىمەن سالىستىرىپ وتىرعانداي سەزىندىك. ويىن ارۋاقىتتا تەز جەتكىزۋگە اسىعىپ وتىراتىن ماردان اعانىڭ شىدامى تاۋسىلعان بولۋى كەرەك:
- دامەش جەڭگەي، تەمىربەك اعا جايلى ايتىلىپ تا، جازىلىپ تا جاتىر. جازىلا دا بەرمەك. ول كىسىمەن بىرگە وتكىزگەن جۇبايلىق ومىرىڭىزدەن مىنا كەيىنگى جاستارعا ۇلگى بولاتىنداي ءبىر ساتتەردى ەسكە الا وتىرساڭىز، - دەدى.
- ول كىسىنىڭ (دامەش اپاي تەمىربەك اعانىڭ اتىن اتاماي، ءار كەزدە "ول كىسى" دەيدى ەكەن) باسشى رەتىندە اتقارعان قىزمەتىنە ەشقاشان ارالاسقان ەمەسپىن. ويتكەنى، دارىگەر رەتىندە مەنىڭ ءوز شارۋام وزىمە جەتىپ جاتتى. سەبەبى، سول جىلدارى جوعارى ءبىلىمدى دارىگەرلەر قازاقستاندا ساۋساقپەن سانارلىقتاي ەدى عوي. سودان دا ءبىزدىڭ دە اتقارعان، ارقالاعان جۇگىمىز جەڭىل بولعان جوق. ال ونىڭ زايىبى رەتىندە وسى ۋاقىتقا دەيىن ءوزىمدى ءوزىم كەشىرمەيتىن، وكسىككە تولى ءۇش وكىنىشىم الدىمدى كەسكەستەي بەرەدى. ۇمىتا المايمىن، بۇل يمانداي سىرىم، شىراعىم. ءبىراق، ءتىس جارىپ ەشكىمگە ايتقان دا ەمەسپىن، - دەپ اڭگىمەسىن باستاپ كەتتى. ماردان اعا ەكەۋمىزدى ۇنسىزدىك باسىپ، بار نازارىمىزدى دامەش اپاعا اۋداردىق.
دامەش اپاي تولقىدى.
- ادام جاس كەزىندە كوپ ءنارسەلەردى باعدارلاپ، باعامداي بەرمەيدى عوي. ول كىسىمەن قوسىلعانىم، ءسوز جوق، ءومىرىمنىڭ باقىتتى باستاۋى بولدى. جاڭا ايتقانداي، ەكەۋمىزدىڭ دە تىنىس-تىرلىگىمىز بىرىڭعاي ءوز قىزمەتتەرىمىزگە باعىشتالدى. ءسويتىپ ءجۇرىپ شورا اتتى ۇلىمىزدى ومىرگە اكەلدىم. بۇعان تەمىربەك بالاشا قۋانىپ، بۇل ەسىم ءۇش ءتۇرلى ماعىنا بەرەدى دەپ وتىراتىن. قولى قالت ەتكەندە ۇيگە جەتۋگە اسىعاتىن. تىپتەن جۇمىستا وتىرىپ، تەلەفونمەن ونىڭ جاعدايىن ءجيى سۇراپ تۇراتىن. بىراق، تۇڭعىشىمىزدىڭ ءومىرى وتە قىسقا بولىپ، 1933 جىلى تاشكەنتتە قايتىس بولدى.
ءبىر كۇنى تەمىربەك جۇمىستان كەلىپ كۇندەگىدەي داستارحان باسىندا وتىرعانىمىزدا: - دامەش، قۇداي ءوزى بەرگەنىن ءوزى الدى. اللا كۇپىرلىككە جازباسىن. ءبىزدىڭ ءومىرىمىزدى جالعاستىراتىن پەرزەنتتىڭ بولعانىن قالار ەدىم، ارجاعىن ءوز قالاۋىڭا سالدىم، - دەگەنى ەسىمدە. بۇل ماسەلەگە كەيىن ورالعان دا جوق. مەن ءبىر جاعى دارىگەرمىن. ومىرگە پەرزەنت اكەلۋدىڭ قۋانىشى مەن قيىندىعىن جاقسى بىلەمىن. ەندى ايتىپ وتىرمىن عوي. تەمىربەكتىڭ ۇلىم بولسا دەگەن قالاۋىن ورىنداۋعا مەنىڭ جاستىق سەزىمىمنىڭ جىبەرمەگەنىنە، ءوزىمنىڭ تاندىك سۇلۋلىعىمدى ساقتاپ قالسام عانا دەگەن قاتە پايىمداۋىما وكىنەمىن. ءومىرىنىڭ قىسقا بولاتىنىن سەزگەندەي، ماعان قيىلا ايتقان ءوتىنىشىن ورىنداي الماعانىما وسى ۋاقىتقا دەيىن قينالامىن. بولاشاق انالارعا تابيعاتتىڭ ءوزى سىيلاعان انا بولۋ مۇمكىندىگىن ەشقاشان تەجەمەي، بارىنشا پايدالانسا دەگەن تىلەگىم بار. بۇل مەنىڭ ءبىرىنشى وكىنىشىم.
- ول كىسى مينيستر كەزىندە ءبىز كوبىنە قالا شەتىندەگى ساياجايدا تۇردىق. كەيدە جۇمىسقا دا سول جەردەن قاتىنايتىنبىز. ءبىر كۇنى، ۇمىتپاسام 1937 جىلدىڭ تامىز ايىنىڭ 2-كۇنى، "ەمكا" ماشينەسىمەن كەلگەن ول كىسى ماعان تەز جينالۋىمدى ءوتىندى. نەگە، قايدا باراتىنىمىزدى سۇرامايتىن ادەتىممەن تەز كيىنىپ سىرتقا شىقتىم. ءماشينەسىنىڭ ارتقى ەسىگىن اشىپ، ماعان وتىرۋعا يشارات ءبىلدىردى. ول كىسى بۇعان دەيىن جۇرگىزۋشىمەن قاتار وتىراتىن. مەن جايعاسقاننان كەيىن ارتقى وتىرعىشقا ءوزى دە وتىردى. ماشينە قوزعالعاننان كەيىن سول قولىن مەنىڭ يىعىما سالىپ، وزىنە تارتا تۇسكەنىن سەزىنگەن مەن جۇرگىزۋشىدەن قىسىلىپ: سىزگە نە بولعان دەگەندەي ىڭعايسىزدانا قارادىم.
- دامەش، مەن سەنى ايايمىن، - دەدى دە ودان ءارى ەشتەڭە ايتپادى. قالاداعى شەۆچەنكو مەن فۋرمانوۆ كوشەسىنىڭ قيىلىسىنداعى فۋرمانوۆ، 120-ۇيدەگى 4 بولمەلى ءپاتەرىمىزدىڭ الدىنا كەلگەننەن كەيىن، ءوزى ەسىكتى اشىپ مەنى ءماشينەدەن ءتۇسىرىپ، قاشان ۇيگە كىرگەنشە ارتىمنان قيىلا قاراپ تۇردى.
سول كۇنى-اق ول كىسىنى نكۆد-ءنىڭ ءۇش-ءتورت قىزمەتكەرى كابينەتىندە تۇتقىنداپ، ءتىنتۋ جاساعاندا ۇستەلىنىڭ سۋىرماسىنان تۇرماعامبەت ىزتىلەۋوۆكە "شاحنامانى" اۋدارعانى ءۇشىن، ايداۋدان كەلگەن احمەت بايتۇرسىنوۆقا قازاق ءتىلى عىلىمىنىڭ تاريحىن جازعانى ءۇشىن، پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىن بىتىرگەن باقىتجان قاراتاەۆقا قازاقستاننىڭ رەسەيگە قوسىلۋ تاريحىن جازعانى ءۇشىن تولەگەن اقشالاردىڭ چەكتەرى - تۇبىرتەكتەرى تابىلىپتى. بۇلاردىڭ بارلىعىن سول كەزدە كەڭسەدە كەزەكشىلىكتە تۇرعان، ءتىنتۋ كەزىندە كۋا بولعان راحىم مومىنوۆتان ءبىلدىم.
كۇندە بىرگە بولىپ جۇرگەن قۇداي قوسقان قوساعىمنىڭ ۇستالاتىن سول كۇنگى مىنەزىندەگى وزگەرىستى - ءبىر جاماندىقتى سەزىنىپ تۇرعان كوزقاراسىن مەنىڭ سەزىنبەگەنىم، مەنى نەگە ايايتىندىعىن سۇراماعانىم جۇرەگىمنىڭ تۇكپىرىنەن ورىن العان مەنىڭ ەكىنشى وكىنىشىم.
قولدان ۇيىمداستىرىلعان ايعاقتار نەگىزىندە تەمىربەك قاراۇلى جۇرگەنوۆ كسرو پروكۋرورى ۆىشينسكيدىڭ سانكتسياسىمەن 1937 جىلدىڭ 3 تامىزىندا قاپاسقا ءتۇسەدى. رسفسر قىلمىستىق كودەكسىنىڭ 58-ستاتياسىنىڭ 10-11-تارماقتارىمەن ايىپتالىپ، وعان قازاقستاندى كسرو-دان بولۋگە ۇمتىلعان، ديۆەرسيالىق ۇيىمعا باسشىلىق ەتىپ، وعان مۇشەلەر تارتقان، كەڭەس وداعىنا قارسى سوعىس جاريالانۋىنا مۇمكىندىك جاساۋعا ارەكەت ەتكەن دەگەن اۋىر ايىپتار تاعىلعان. ولاردى ت.ءجۇرگەنوۆ مويىنداماعانمەن، تەرگەۋ ورىندارىنىڭ زورلىق-زومبىلىقتارى ونى مويىنداۋعا ءماجبۇر ەتەدى. ءسويتىپ، تەمەكەڭ وزىمەن ۇستالعاندارمەن بىرگە (23 ادام) 1938 جىلدىڭ 25 اقپانىندا تالعار اۋدانىنداعى "جاڭالىق", بورالداي ەلدى مەكەنىندە (بۇرىنعى ديقان قىستاۋىندا) اتىلعان دەگەن دەرەك بار.
- ەندى ءۇشىنشى اڭگىمەنى باستايىن، - دەدى دامەش اپاي.
- ول كىسى قاماۋعا الىنعان كۇننەن باستاپ، بۇكىل اقپارات قۇرالدارى ونىڭ وسى ۋاقىتقا دەيىنگى حالقىنا جاساعان ەلەۋلى ەڭبەگىن جوققا شىعارىپ، ونى قاۋىپتى "حالىق جاۋى" رەتىندە سۋرەتتەپ دابىرا قاقتى، - دەپ ساباقتادى ءسوزىن دامەش اپاي. - "حالىق جاۋىنىڭ" ايەلى اتانۋ ماعان وڭاي بولعان جوق. بۇرىن ناركومپروس جۇرگەنوۆتىڭ زايىبى رەتىندە اسقاقتاپ جۇرگەن كوڭىل شىركىن قۇردىمعا كەتتى. نەسىن جاسىرايىن، ءبىر جاعىنان، ەل-جۇرتتىڭ جامىراي ايتىپ جاتقاندارىنا قاراعاندا، كەيدە، ياپىر-اي، وسى ءبىر شۋدىڭ ار جاعىندا شىڭىراۋداعى شىندىقتىڭ لەبى سەزىلمەسە نەتتى دەگەن ءدۇدامال وي دا مازالايتىنداي سەزىمدە ءجۇردىم. سودان دا بۇرىن كىم ەدىم، قازىر كىممىن دەگەن پەندەشىلىكتىڭ كۇرمەۋىندە بولعانىم دا راس. ول كىسىمەن بىرگە تۇرمەگە جابىلعانداردىڭ ىشىندە قازاقتىڭ ءبىرتۋار ازاماتتارى - ەسقاراەۆ سۇلەيمەن مەن قۇلىمبەتوۆ ۇزاقباي بولعان-دى. قاماۋعا الىنعاننان كەيىن ءبىرشاما ۋاقىت وتكەننەن سوڭ جوعارىدا اتالعان الاش ارىستارىنىڭ ايەلدەرىنىڭ تۇرمەدەگى كۇيەۋلەرىمەن كەزدەسۋلەرىنە مۇمكىندىك تۋدى. بىراق الدە دە بولسا ەكى جاقتى وي قۇرساۋىندا جۇرگەن، ءارى "حالىق جاۋىنىڭ ايەلى" اتالعانىما نامىستانعانىم سونشالىقتى، مەن سول كەزدەسۋگە بارماي قالدىم. تۇرمەدەگى كەزدەسۋ بولمەسىندە وتىرعان سۇلەيمەن مەن ۇزاقباي اعالاردىڭ ايەلدەرىنىڭ ايتۋىنشا، ول كىسى تور ەسىكتىڭ ار جاعىنان ءبىرىنشى شىعادى. مەنىڭ جوق ەكەنىمە كوز جەتكەننەن كەيىن:
- ە، دامەشتىڭ دە وسىلاي ويلاعانى ما؟ - دەپتى دە كەدەرگى جاسامايىن دەگەندەي ۋاقىتىنان بۇرىن كامەراسىنا بۇرىلىپ كەتىپتى. تەمەكەڭنىڭ سول ساتتەگى جان ازابى مەن تەبىرەنىسى ەسىمە ءتۇسسە وزەگىم ءورتەنەدى. ءوزىمدى ءوزىم ءومىر-باقي كەشپەيتىندەي كۇي كەشەمىن. بۇل مەنىڭ وكسىككە تولى ءۇشىنشى وكىنىشىم.
جوعارىدا ايتقانىمداي، ول كىسى تاعىلعان ايىپتاۋلاردى بىردەن مويىنداماعان. بىراق شەكتەن تىس زورلىق-زومبىلىق پەن ازاپتاۋ تەمىر كوميسساردىڭ ساعىن سىندىردى عوي. ءبىزدىڭ سوڭعى كەزدەسۋىمىز وسى ۋاقىتقا ءدال كەلدى. كەزدەسۋگە الىپ كەلگەندە مەن ونى زورعا تانىدىم. ءزىلدى، اۋىر سوققىدان ابدەن جارالانعان، بەت-اۋزى دالاداي بولعان، ونىڭ سوڭعى ءسوزى: "ەل-جۇرت امان با؟ ستالين ورنىندا ما؟" بولدى. سوعان قاراعاندا ول كىسى ءوزىن ولىمگە كەسىپ وتىرعان بيلىككە قۇدايداي سەنسە كەرەك. كەڭەس وكىمەتىنە دەگەن ءشۇباسىز سەنىمىمدى ءوزىمنىڭ ىزىمە تۇسە باستاعان نكۆد قىزمەتكەرلەرىنىڭ ءىس-ارەكەتتەرى مەن نەگىزسىز قوقان-لوققىلارى جوعالتتىردى. اقىرىندا، 1938 جىلى "تەمىر كوميسسارعا" جار بولعانىم ءۇشىن 8 جىلعا سوتتالىپ، قاراعاندىدان ءبىر-اق شىقتىم. بىرەۋدىڭ كورگەن جان ازابى مەن توزاعى ەكىنشى بىرەۋگە كەرىسىنشە بولاتىندىعى تۋرالى تۇجىرىمعا وسى جەردە كوزىم جەتتى. جازىقسىزدان جازىقسىز جازالانىپ، جاپا شەگىپ جاتقاندارعا كۇن-ءتۇن دەمەي قولىمنان كەلگەن دارىگەرلىك كومەگىمدى بەردىم. ول وزىنشە ءبىر بولەك حيكايا. سوتتالعان مەرزىمىمدى وتەپ، 1946 جىلى الماتىعا كەلگەنىمدە قۋانىشىمدا شەك بولعان جوق. بىراق، بۇل ۇزاققا بارماي، مەنى كوكشەتاۋعا جەر اۋدارىپ جىبەردى. ءسىرا، "تەمىر كوميسساردىڭ" ايەلىنەن الدە دە قالتىراپ تۇراتىندار "كومەكتەسسە" كەرەك. قويشى، كەيىن الماتىعا كەلدىك قوي، - دەپ اياقتادى ءسوزىن دامەش اپاي.
ءيا، دامەش اپاي قۇداي قوسقان قوساعى ت.جۇرگەنوۆتىڭ زاڭدى اقتالعانىن دا، ونىڭ تۋعان حالقى الدىندا ماراپاتتالعانىن دا كورىپ كەتتى. ال وزىمەن بىرگە الا كەتۋگە تاس تۇيىندەي شەشىمگە كەلگەن وسى ءبىر وكسىككە تولى وكىنىشىن دە حالىققا جەتكىزۋدىڭ ايىبى بولماس دەگەن ويمەن "ەگەمەنگە" جولدادىق. تاۋەلسىزدىكتى اڭساعان ارىستاردىڭ الدىندا بولعان ت.جۇرگەنوۆتىڭ تۋعانىنا بيىل 110 جىل تولعالى تۇر. وسى تۇلعا جايلى ماعلۇماتتاردى تولىقتىرۋعا از دا بولسا مىنا ماقالانىڭ سەپتىگى تيەر دەگەن سەنىمدەمىن.
اۆتورى: قازىباي قۇدايبەرگەنوۆ، قورقىت اتا اتىنداعى قىزىلوردا مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى.
"ەگەمەن قازاقستان" گازەتى
