سەنات دەپۋتاتتارى: ۇكىمەت كوشى-قونعا كوڭىل ءبولسىن!
سەناتتا وتكەن جالپى وتىرىستا دەپۋتات ق. باقتيارۇلى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەمەر-ءمينيسترى س.احمەتوۆتىڭ اتىنا كوشى-قون ماسەلەسى جونىندە دەپۋتاتتىق ساۋال جولدادى.
قۇرمەتتى سەرىك نىعمەتۇلى!
قازاقستان ءوز تاۋەلسىزدىگىن جاريالاعان العاشقى كۇندەرى-اق تۇڭعىش پرەزيدەنتىمىز، ۇلت كوشباسشىسى ن.ءا. نازارباەۆ تاعدىردىڭ جازۋىمەن الەمنىڭ ءار تۇكپىرىندە تارىداي شاشىراپ جۇرگەن قانداستىرىمىزدى تاريحي وتانىنا كوشىپ كەلۋگە شاقىرعان بولاتىن. ەلباسى تاراپىنان بۇل ءۇشىن اسا زور قامقورلىق تا جاسالدى. ارنايى زاڭ دا قابىلداندى. سوعان سايكەس جىل سايىنعى ەتنيكالىق كوشى-قون كۆوتاسىنىڭ سانى 20 مىڭ وتباسىنا دەيىن جەتىپ، 2009-2011 جىلدارعا ارنالعان «نۇرلى كوش» باعدارلاماسى دا قابىلدانىپ، جۇزەگە اسىرىلدى. سونىڭ ناتيجەسىندە از ۋاقىت ارالىعىندا 1 ميلليونعا جۋىق قانداسىمىز اتا قونىسقا ورالىپ، ەلىمىزدىڭ وسىپ وركەندەۋىنە، مادەنيەتىمىز بەن انا ءتىلىمىزدىڭ دامۋىنا زور ۇلەستەرىن قوسا ءبىلدى.
بۇل سالاداعى جيىرما جىلدان استام كەزەڭنەن بەرگى اتقارىلعان جۇمىستاردى تالداۋ بارىسى كورسەتىپ وتىرعانىنداي، ورالماندارعا قاتىستى ءالى دە كوپتەگەن ماسەلەلەردى بىر جۇيەگە ءتۇسىرۋ قاجەت سياقتى.
سەناتتا وتكەن جالپى وتىرىستا دەپۋتات ق. باقتيارۇلى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەمەر-ءمينيسترى س.احمەتوۆتىڭ اتىنا كوشى-قون ماسەلەسى جونىندە دەپۋتاتتىق ساۋال جولدادى.
قۇرمەتتى سەرىك نىعمەتۇلى!
قازاقستان ءوز تاۋەلسىزدىگىن جاريالاعان العاشقى كۇندەرى-اق تۇڭعىش پرەزيدەنتىمىز، ۇلت كوشباسشىسى ن.ءا. نازارباەۆ تاعدىردىڭ جازۋىمەن الەمنىڭ ءار تۇكپىرىندە تارىداي شاشىراپ جۇرگەن قانداستىرىمىزدى تاريحي وتانىنا كوشىپ كەلۋگە شاقىرعان بولاتىن. ەلباسى تاراپىنان بۇل ءۇشىن اسا زور قامقورلىق تا جاسالدى. ارنايى زاڭ دا قابىلداندى. سوعان سايكەس جىل سايىنعى ەتنيكالىق كوشى-قون كۆوتاسىنىڭ سانى 20 مىڭ وتباسىنا دەيىن جەتىپ، 2009-2011 جىلدارعا ارنالعان «نۇرلى كوش» باعدارلاماسى دا قابىلدانىپ، جۇزەگە اسىرىلدى. سونىڭ ناتيجەسىندە از ۋاقىت ارالىعىندا 1 ميلليونعا جۋىق قانداسىمىز اتا قونىسقا ورالىپ، ەلىمىزدىڭ وسىپ وركەندەۋىنە، مادەنيەتىمىز بەن انا ءتىلىمىزدىڭ دامۋىنا زور ۇلەستەرىن قوسا ءبىلدى.
بۇل سالاداعى جيىرما جىلدان استام كەزەڭنەن بەرگى اتقارىلعان جۇمىستاردى تالداۋ بارىسى كورسەتىپ وتىرعانىنداي، ورالماندارعا قاتىستى ءالى دە كوپتەگەن ماسەلەلەردى بىر جۇيەگە ءتۇسىرۋ قاجەت سياقتى.
1. اتا جۇرتقا ورالعان اعايىنداردى قونىستاندىرۋ ايماقتاردىڭ الەۋمەتتىك - ەكونوميقالىق سۇرانىستارىنىڭ ەسكەرۋىنسىز جۇزەگە اسىرىلىپ كەلە جاتقان سىڭايلى. مىسالى، تۇركمەنىستاننان كەلگەن ورالمانداردىڭ 79 پايىزى ءبىر عانا ماڭعىستاۋ وڭىرىنە قونىستانعان. وسىلايشا ورالمانداردىڭ ونسىز دا حالقى تىعىز قونىستانعان نەمەسە تابيعي كليماتتىق جاعدايى قولايلى بولىپ كەلەتىن وڭىرلەرگە، نە بولماسا الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋ دەڭگەيى جوعارى ايماقتارعا جاپپاي قونىستاندىرىلۋى كەي جاعدايدا وسى وڭىرلەردىڭ الەۋمەتتىك شيەلەنىسىن ۋشىقتىراتىن جاعدايعا اكەلىپ تە ءجۇر.
وسىنى ەسكەرە وتىرىپ، الداعى ۋاقىتتا ەلگە ورالاتىن قانداستارىمىزدى وڭىرلەردىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق سۇرانىستارىن زەرتتەپ بارىپ، وڭتايلى قونىستاندىرۋ ماسەلەسىن مەملەكەتتىك تۇرعىدان شەشۋدىڭ ارنايى باعدارلاماسىن جاساۋ قاجەت دەپ بىلەمىز.
2. قازىرگى ۋاقىتتا مەملەكەتتىك كوش-قون كۆوتاسى مۇلدەم بەرىلمەيتىن بولدى دەۋگە بولادى. «نۇرلى كوش» باعدارلاماسى دا اياقسىز قالىپ بارادى. «جۇمىسپەن قامتۋ-2020» باعدارلاماسىنا ساي ورالماندارعا قولداۋ كورسەتۋ ماسەلەسى رەتتەلەدى دەگەنمەن، بۇل ماسەلە دە ءالى بەلگىسىز بولىپ تۇر.
كوشى-كون ماسەلەلەرىن كەشەندى شەشۋ ءۇشىن ونىمەن تىكەلەي اينالاساتىن مەملەكەتتىك باسقارۋ ورگاندارىنىڭ ءىس-قيمىلى ۇيلەستىرىلمەي كەلەدى. كوشى-قونمەن اينالىساتىن ۋاكىلەتتى ورگاننىڭ جيىرما جىل ىشىندە تورت رەت اۋىسۋى بۇل ماڭىزدى ماسەلەلەر بويىنشا شەشىمدەر قابىلداۋداعى ساباقتاستىق پەن بىرىزدىلىكتىڭ بولماۋىنا الىپ كەلدى. ناتيجەسىندە قونىس اۋدارۋ شارالارىنا بولىنگەن قىرۋار قاراجات تالان-تاراجعا سالىنىپ، سىبايلاس جەمقورلىق كورىنىستەرى دە ورىن الدى. الداعى ۋاقىتتا مۇندايدى بولدىرماس ءۇشىن كوشى-قونعا قاتىسى بار ماسەلەلەردى ۇيلەستىرىپ، شەشىپ وتىراتىن ناقتىلى ءبىر ورتالىق نەمەسە قوعامدىق كەڭەس قۇرۋ قاجەت دەپ ەسەپتەيمىز. ءتىپتى الداعى ۋاقىتتا شەت ەلدەن كوشىپ كەلەتىن قانداستىرىمىزدىڭ قازاقستاندىق قازىرگى قوعامعا تەزىرەك ءسىڭىسىپ كەتۋىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن بۇرىنعى «نۇرلى كوش» باعدارلاماسى قايتا قارالىپ، جاڭعىرتىلعانى دا ءجون بولار ەدى دەپ سانايمىز.
3. كوشىپ كەلگەن ورالمانداردى الەۋمەتتىك قولداۋ جۇيەسى ونان ءارى جەتىلدىرۋدى قاجەت ەتەدى. ولاردى تۇرعىن ۇيمەن قامتاماسسىز ەتۋ بۇگىنگى كۇننىڭ تالاپتارىنا سايكەس كەلە دە بەرمەيدى. سودان دا بولار ورالمانداردىڭ شامامەن العاندا جارتىسىنان استامىنىڭ باسىندا باسپانالارى جوق. سوندىقتان باۋىرلارىمىزدى باسپانامەن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن ولاردى مەملەكەتەتتىك تۇرعىن ءۇي باعدارلاماسىنا ساي قول جەتىمدى تۇرعىن ۇيلەرمەن قامتاماسىز ەتۋ ءتارتىبىن ەنگىزۋ قاجەت.
4. وركەنيەتتى ەلدەر رەپاتريانتتاردىڭ ءوز ەلدەرىنە قونىس اۋدارۋىن ەڭ الدىمەن شەت ەلدەردە ۇيىمداستىرادى. ولاردا وتانىنا كوشىپ كەلگىسى كەلەتىندەردىڭ بارلىعى الدىن الا تىزىمدەلەدى. سوسىن بارىپ،ورنالاستىرۋ ماسەلەلەرىن تولىقتاي شەشىپ الىپ بارىپ قانا شاقىرادى. ال، بىزدە بۇل ماسەلە ءالى كۇنگە دەيىن ءوز شەشىمىن تاپپاي وتىر.
«حالىقتىڭ كوشى-قونى» تۋرالى زاڭدا ەتنيكالىق كوشتى ۇيمداستىرۋدى قازاقستاننىڭ شەت ەلدەگى ەلشىلىكتەرى جۇزەگە اسىرادى دەپ اتاپ كورسەتىلگەنىمەن، بۇل ءۇشىن ءالى كۇنگە دەيىن ەلشىلىكتەرگە نە قارجى، نە ارنايى شتات بولىنگەن ەمەس. بۇل جاي دا شەت ەل قازاقتارىنىڭ اتا جۇرتقا ورالۋىنىڭ ماسەلەسىن بارىنشا قيىنداتىپ وتىر. اسىرەسە، قازاقتار تىعىز ورنالاسقان قىتايدىڭ ءۇرىمشى، مونعوليانىڭ بايان-ولگەي، وزبەكستاننىڭ تاشكەنت، نوكىس سياقتى قالالارىنان كوشى-قون مەكەمەلەرىنىڭ شاعىن وكىلدىكتەرىن اشۋدى ۋاقىت تالابىنىڭ ءوزى العا تارتقانداي.
5. قازاقستانعا قونىس اۋداراتىن ورالماندار ءۇشىن الداعى ۋاقىتتا ولاردىڭ دۇنيە-مۇلكىنىڭ كولەمى مەن نارقىنا دا قارماستان كەدەندىك الىم - سالىقتاردان بوساتۋ كەرەك. سونىمەن بىرگە زەينەت جاسىنا جەتكەن ورالماندار ءۇشىن قازاقستان رەسپۋبليكاسىمەن زەينەتاقى جونىندە كەلىسىم-شارتقا وتىرماعان مەملەكەتتەن ورالعان زەينەتكەرلەردى دە ەڭ تومەنگى زەينەتاقىمەن قامتاماسسىز ەتۋ، ورالماندارعا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتىعىن الۋ ءۇشىن تالاپ ەتىلەتىن تۇراقتى تىركەۋدى الىپ تاستاۋدى زاڭداستىرعان دۇرىس دەپ سانايمىز.
6. الەمنىڭ قىرىقتان استام ەلىندە 5 ميلليوننان استام قازاق تۇرادى. شەت ەلدەگى قازاق مادەني ورتالىقتارىنا قارجىلاي قولداۋ كورسەتۋ دە كوڭىلدەن شىقپايدى. وركەنيەتتى ەلدەر شەت ەلدەگى ۇلتتىق مادەني ورتالىقتارىنا بيۋدجەتتەن ارنايى قارجى ءبولىپ، ناقتى قولداۋ جاساپ كەلەدى. مىسالى، وڭتۇستىك كورەيا الماتىداعى ادك-ڭ مادەنيەت سارايىن ساتىپ الىپ، كورەي مادەني ورتالىعىنا اينالدىردى. گەرمانيا قازاقستانداعى نەمىس مادەني ورتالىقتارىنا ناقتى قارجىلاي كومەك كورسەتۋدە. مىنە، وسىعان بايلانىستى الداعى ۋاقىتتا شەت ەلدەردەگى قازاق مادەني ورتالىقتارىنا قارجىلاي قولداۋ جاسالعانىن دۇرىس دەپ ەسەپتەيمىز. بالكىم، ۇنەمى قازىنا قارجىسىنا قول سالا بەرمەس ءۇشىن، يزرايل مەن گەرمانيانىڭ وزىق تاجىريبەسىنە سۇيەنىپ، «ۇلتتىق كوشى-كون قورىن» قۇرۋ ارقىلى دا ءبىراز ماسەلەنى شەشۋگە بولاتىن شىعار.
7. ءبىر ميلليوننان استام ەتنيقالىق قازاعى بار ەجەلگى كورشىمىز رەسەي مەملەكەتىندە ءبىر عانا قازاق مەكتەبىنىڭ بولۋى دا ويلانتاتىن جاعداي. رەسمي دەرەكتەر بويىنشا، سوڭعى ون بەس جىلدىڭ ىشىندە 45 ميلليون حالىق ىشكى قىتايدان شىڭجاڭعا قونىس اۋدارعان ەكەن. وسى ولكەدەگى 400-گە جۋىق تازا قازاق مەكتەبىندە 2008/2009 وقۋ جىلىنان باستاپ ساباقتار جاپپاي قىتاي تىلىندە وقىتىلۋدا. كورشى باۋىرلاس وزبەكستاندا 500-گە جۋىق قازاق مەكتەبىنىڭ جارتىسى جابىلدى، قالعاندارى ارالاس مەكتەپتەرگە اينالىپ كەتتى.مۇنىڭ ءوزى بۇل ەلدەردەگى قازاق ەتنوسى ون بەس - جيىرما جىلدىڭ اينالاسىندا تولىعىمەن تىلىنەن دە، دىلىنەن ايىرىلادى دەگەن قاۋىپتى ءبىر ويعا جەتەلەيدى.
قۇرمەتتى سەرىك نىعمەتۇلى! ءبىز كوتەرىپ وتىرعان وسى ماسەلەلەرگە ۇكىمەت بارىنشا جاناشىرلىقپەن قارار دەگەن سەنىمدەمىز. سوندىقتان دا، ءبىرىنشى كەزەكتە شەت ەلدەگى ءبىلىمدى، كاسىبي بىلىكتى قانداستارىمىزدى اتا جۇرتقا كوشىرىپ الۋدىڭ وسى زامانعى جانە بۇگىنگى كۇننىڭ تالاپتارىنا ساي جاۋاپ بەرەتىن جاڭا جۇيەسىن تەز ارادا جاساۋ كەرەك دەپ سانايمىز.
قۇرمەتپەن،
سەنات دەپۋتاتتارى:
ق. باقتيارۇلى
ج. ەرعاليەۆ
ب. بايماحانوۆ
ق. ايتاحانوۆ
«Abai.kz»
