سەرىك ەرعالي. ماتىريوشكا ورىستىق تۋىندى ما؟
ورىستىڭ ءداستۇرلى كادەسىيىنا اينالعان ماتىريوشكا (ورىسشا «ماترەشكا» جازىلادى) ورىستىكى مە؟ بولسا، تۇركىلىك اتاۋ مەن مازمۇن نەعىپ ءجۇر؟ بۇل جولى باسىمىزدى قاتىرۋعا ءماجبۇر ەتكەن وسى تاقىرىپتى تالعاجاۋ ەتپەكپىز.
ماتىريوشكا قۋىرشاقتاردى رەسەيدە جاپپاي ءوندىرۋ ءحىح عاسىردىڭ سوڭىندا عانا ابرامتسەۆ، مامونتوۆ شەبەرحانالارىندا شىعارىپتى. ۇلگى رەتىندە جاپوننىڭ «دارۋمۋ» اتالاتىن جانتايماس-قۋىرشاعىن العان. (http://ec-dejavu.ru/m/Matreshka.html)
ارينە، بۇل ويىنشىققا ۇقساس تۇركىلەردە دە ءبىرىنىڭ ىشىنە ءبىرىن ىشتەستىرە سالاتىنداي ۇلگىلەر از بولماۋى كەرەك. ماسەلەن، تۇركىلەر داستۇرىندەگى ءبىر بىرىنە سىياتىنداي ەتىپ جاسالاتىن ۇلكەندى-كىشىلى ساندىقشالاردىڭ بولۋى. دەسەك تە، «ماتىريوشكا» بۇگىنگى ورىسقا عانا تيەسىلى كادەسىي بولىپ قالىپتاسقانى ايان، ونى باسقاعا تەلۋ مۇمكىن ەمەس. الايدا، بۇل ورىستىق تانىمعا اينالعان تۇركىلىك تۇتاس ميفتىك بەينە مەن تانىمنىڭ جۇرناعى بولسا قايتەمىز، قاراپ وتىرامىز با؟! امال جوق، ءوز تانىمىمىزدى وزگەدەن تاباتىن جاعدايعا كەلۋىمىز - تۇركىلىك تانىمنىڭ تاۋەلدىككە ۇشىراپ، ماتەريالدىق-رۋحاني يگىلىك كوزى بولۋدان الاستالعانىندا بولۋى كەرەك. بۇل - بۇگىنگە بىردەن ءبىر قاجەت ساباق.
ورىستىڭ ءداستۇرلى كادەسىيىنا اينالعان ماتىريوشكا (ورىسشا «ماترەشكا» جازىلادى) ورىستىكى مە؟ بولسا، تۇركىلىك اتاۋ مەن مازمۇن نەعىپ ءجۇر؟ بۇل جولى باسىمىزدى قاتىرۋعا ءماجبۇر ەتكەن وسى تاقىرىپتى تالعاجاۋ ەتپەكپىز.
ماتىريوشكا قۋىرشاقتاردى رەسەيدە جاپپاي ءوندىرۋ ءحىح عاسىردىڭ سوڭىندا عانا ابرامتسەۆ، مامونتوۆ شەبەرحانالارىندا شىعارىپتى. ۇلگى رەتىندە جاپوننىڭ «دارۋمۋ» اتالاتىن جانتايماس-قۋىرشاعىن العان. (http://ec-dejavu.ru/m/Matreshka.html)
ارينە، بۇل ويىنشىققا ۇقساس تۇركىلەردە دە ءبىرىنىڭ ىشىنە ءبىرىن ىشتەستىرە سالاتىنداي ۇلگىلەر از بولماۋى كەرەك. ماسەلەن، تۇركىلەر داستۇرىندەگى ءبىر بىرىنە سىياتىنداي ەتىپ جاسالاتىن ۇلكەندى-كىشىلى ساندىقشالاردىڭ بولۋى. دەسەك تە، «ماتىريوشكا» بۇگىنگى ورىسقا عانا تيەسىلى كادەسىي بولىپ قالىپتاسقانى ايان، ونى باسقاعا تەلۋ مۇمكىن ەمەس. الايدا، بۇل ورىستىق تانىمعا اينالعان تۇركىلىك تۇتاس ميفتىك بەينە مەن تانىمنىڭ جۇرناعى بولسا قايتەمىز، قاراپ وتىرامىز با؟! امال جوق، ءوز تانىمىمىزدى وزگەدەن تاباتىن جاعدايعا كەلۋىمىز - تۇركىلىك تانىمنىڭ تاۋەلدىككە ۇشىراپ، ماتەريالدىق-رۋحاني يگىلىك كوزى بولۋدان الاستالعانىندا بولۋى كەرەك. بۇل - بۇگىنگە بىردەن ءبىر قاجەت ساباق.
سونىمەن، اۋەلى «ماتىريوشكانى» تىلدىك جاعىنان ىندەتەيىك، ول ەندى بارىنشا قاراپايىم، بىراق تۇرپايى زەردەلەۋ بولىپ تابىلادى. ايتسە دە، الدەنەنى جاسىرۋ، بىردەڭەگە باتىرۋ، سالۋ ۇعىمىن بىلدىرەتىن بۇل ءسوزدىڭ ءتۇبىرى - «ماتىر» بۇيرىق رايلى ەتىستىك، ونىڭ تۇپكى ءتۇبىرى: «مات». [م] دىبىسىنىڭ تۇركى تىلىندە [ب] دىبىسىمەن ابدەن ورنىققان اۋىسپالى كورىنىسى جەتكىلىكتى: باۋىزداۋ - ماۋىزداۋ، باتىرۋ - ماتىرۋ... سوڭعى ەگىز نۇسقالى ءبىر ۇعىمدى بەرەتىن ءسوزدى عىلىمي سوزدىكتەردەن ىندەتۋگە ابدەن بولادى.
ءى. قازاق ءتىلىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگى.2-توم.ب-گ. الماتى، قازاق سسر-ءنىڭ «عىلىم» باسپاسى، 1976. 695ب.: 153-154 بەت
باتىر ەت. 1. سۋعا،سۇيىق زاتقا سالۋ،بويلاتۋ،ءتۇسىرۋ.
2. ماتىرۋ،مالۋ.
3.ۇشكىر،وتكىر قارۋدى سۇعۋ، تىعۋ.
4. جەرگە كىرگىزۋ، ەنگىزۋ،ءسىڭىرۋ...
باسقا دا اۋىسپالى ماعىنالارى بار
ءىى. قازاق ءتىلىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگى.7-توم.ق. - پ (قىرقى - پلانەتاارالىق). - الماتى: عىلىم، 1983. - 672ب.: 146-بەت
ماتىر ەت. ءبىر نارسەنى تۇتاستاي سۋعا سالىپ الۋ، باتىرۋ.
ماتىرىل ىر.ەتىس. ماتىر-ىل. ۆانناعا سالعاندا، قويدىڭ بۇكىل دەنەسى ەرتىندىگە تولىق ماتىرىلادى (م.ەرمەكوۆ)
ءىىى. باشكيرسكو-رۋسكي سلوۆار،گوسۋدارستۆەننوە يزداتەلستۆو ينوستراننىح ي ناتسيونالنىح سلوۆارەي، موسكۆا - 1958-804ستر.: 81-ستر.
باتىرىۋ 1) توپيت، پوتوپليات، پوتوپيت،ۋتوپيت كوگو-چتو;
2) پوگرۋجات، پوگرۋزيت كوگو-چتو; پريام. ي پەرەنوس.;
ءىۇ. رۋسسكو-ۋزبەكسكي سلوۆار، گوسۋدارستۆەننوە يزداتەلستۆو ينوستراننىح ي ناتسيونالنىح سلوۆارەي، موسكۆا - 1954-1046ستر.: 568-569 ستر
پوگرۋزيت سوۆ.كوگو-چتو 1. (ۆ ۆودۋ) بوتيرموق
پوگرۋزيتسيا سوۆ. 1. بوتموق ...
ورىس تىلىنە قاتىستى بۇل ءسوزدى تەكتەيتىندەي جايتقا قانىعا المادىق، ونىڭ ەسەسىنە جوعارىداعى كەلتىرىندىلەردەن «ماتىريوشكانىڭ» تۇبىرلەرى تۇركىلىك سوزتەكتەرگە مالىنىپ تۇر. الايدا، كەيبىر ۇقتىرمالاردا ماتىريوشكانى ورىستىڭ «مات» سوزىنەن شىعارۋعا تالپىنىس بار، ونداي جاعدايدا بۇگىندە «ماتىريوشكا» ەمەس، «ماتۋشكا»، «ماتەرۋشكا»، «ماتەريوشكا» سەكىلدى سوزدەرگە تاپ بولار ەدىك. ءتۇبىر رەتىندە «ماتىريوشكانىڭ» پايداسىنا جاراپ كەتكەن بىردەن ءبىر تۇركىلىك بۇيرىق رايلى «ماتىر» (باتىر) ءسوزى ەكەنى كورىنىپ-اق تۇر.
ەندى ماسەلەنىڭ بارىنشا بايىبىنا بارۋ ءۇشىن، كۇردەلىرەك بولسا دا، تاريحي كۋاگەر سانالاتىن اپسانالىق ارقاۋلارعا يەك ارتقان ءجون بولماق. جالپى، بۇل ۇعىمعا تىكەلەي قاتىستى دۇنيەنى ورىستىڭ «كاششەي بەسسمەرتنىي» نەمەسە «كوششەي» اتالاتىن ەرتەگىدەن تابۋعا بولادى. وسىنداعى باس كەيىپكەر كاششەيدىڭ جانى (اجالى) ءبىر بىرىنە ەنگىزىلگەن ايۋاندار مەن نارسەلەردىڭ تۇپكىسىنە سالىنعان-مىس: ءبىر تەڭىزدە ارال بار، سول ارالدا ءبىر ەمەن ءوسىپ تۇر،ەمەن تۇبىندە ساندىق كومۋلى، ونىڭ ىشىندە قويان جاتىر، قوياننىڭ ىشىندە ۇيرەك، ال ۇيرەكتىڭ ىشىندە جۇمىرتقا بار; سول جۇمىرتقانىڭ ىشىندە كاششەيدىڭ اجالى جاسىرىلعان. («نا مورە نا وكەانە ەست وستروۆ، نا توم وستروۆە دۋب ستويت، پود دۋبوم سۋندۋك زارىت، ۆ سۋندۋكە - زاياتس، ۆ زايتسە - ۋتكا، ۆ ۋتكە يايتسو»، ۆ يايتسە - سمەرت كوششەيا بەسسمەرتنوگو. http://bibliotekar.ru/mif/57.) ەرتەگىنىڭ ورىس ۇلتىنا دۇشپان كاششەيدى قۇرتۋعا ارنالعان يدەولوگياسىندا، كەيىپكەر يۆان بالا پاتشانىڭ شەشەسى كاششەيدىڭ اجالى قايدا جاسىرىلعانىن ءبىلىپ بەرەدى. قىزىق جەرى سول، بۇل كورىنىس قازاقتىڭ «ەرتوستىك» ەرتەگىندە ءجۇر.
«ەرتوستىك» - مازمۇن مەن سيۋجەتكە اسا باي، قىيسىنعا تولى، تانىمدىق دەرەككە قۇرىلعان ەجەلگى تۇركىلىك ميفتىك تۋىندى. «ماتىراش» ۇعىمى مۇندا دا جاعىمسىز شويىنقۇلاق كەيىپكەردىڭ جانىنا قاتىستى ورىلگەن. شويىنقۇلاق ەرتوستىكتىڭ جاقتاسى كۇنەكەيدەن تۋعان ۇلىنا جاسىرىلعان جانىنىڭ مەكەنجايىن سىبىرلايدى، ونىڭ جانى بورىق بۇلاقتىڭ باسىنداعى جايىلىپ جۇرەتىن جابايى ەشكىلەردىڭ ىشىندەگى قارا ەشكىنىڭ قارنىنداعى ءبىرىنىڭ ىشىنە ءبىرى سالىنعان توعىز قارا ساندىقشانىڭ ەڭ تۇپكىسىندە ەكەن. ونى بەسىك استىنا جاسىرىنعان ەرتوستىك ءبىلىپ العاسىن عانا، شويىنقۇلاقتى ولتىرۋگە مۇمكىندىك تابادى.
بۇل ەرتەگىلەردىڭ جەلىسى قايسىسىنان قايسىسىنا اۋىسقان؟ بولماسا ورىس ەرتەگىسى ەرتەرەك پە، قازاق ەرتەگىسى ەجەلگى مە؟ ەگەر «كوششەيدەگى» بارلىق تانىم مەن ەسىم،اتاۋلاردىڭ تۇركىلىك ەكەنىن ەسكەرسەك، ونىڭ ۇستىنە ەجەلگى تۇركىلىك دۇنيەتانىمنىڭ ورنىن بەرتىندەگى دالا مەن ورمان قاتىناستارىنان حابار بەرەتىن اقپاراتتار جىيداسى (كوللەكتسيا) ەكەنىن بايقاساق، «اجالسىز كوششەي» ەرتەگىسى ءرۋستىڭ حريستياندانۋ كەزەڭىنە جانە ەرتەگىنىڭ حريستياندىق يدەولوگيانىڭ قان-جىنىنا اينالىپ، وڭدەلگەن نۇسقا ەكەندىگى وزىنەن ءوزى كورىنىپ-اق تۇر. «كوششەيدىڭ» اجالى جەتى مەكەنجايلىق (تەڭىز، ارال، ەمەن، ساندىق، قويان، ۇيرەك، جۇمىرتقا) قۇرىلىممەن شەكتەلسە، شويىنقۇلاقتىڭ جانى تۇركىلىك تولىق سان - توعىز ساندىقشامەن جاسىرىلىپ قويمايدى، وعان قوسا بۇلاق، ەشكى وتارى، قارا ەشكى سەكىلدى قوسالقى «ينفراقۇرىلىممەن» قامتىلعان.
ورىس ەرتەگىسىندەگى «كوششەيدىڭ» تۇركىلىك «كوششى» سوزىنەن الىنعانىن ولجاس سۇلەيمەنوۆ الدەقاشان كەلتىردى. وعان قارسى دايەك جوق. اتالمىش ورىس ءاپساناسىنىڭ ەجەلگى ەكەنىن ورىستىڭ اۋىزەكى ماتىنىندە ساقتالعانىمەن دالەلدەۋ ەكىۇشتى ويعا جەتەلەيدى، سەبەبى، ورىستىق ورتاعا سىڭگەن ەجەلگى تۇركىلىك ورتانىڭ اۋىزەكى تۋىندىسى بولماۋىنا دا قايشى دالەل كەلتىرۋ قىيىن. الايدا، بۇل تانىمنىڭ ەجەلگى حەتتىك عۇرىپتىق ماتىندەردە دە بارى بىزگە حەتتەر مەن بايىرعى تۇركىلىك بايلانىستىڭ بارىن بىلدىرەدى. ءتىپتى، ەجەلگى يتالى (يتاليان) تىلىندەگى سۋعا باتۋ ۇرەيىنىڭ (فوبيا) تۇركىلىك «بات» سوزىمەن بايلانىسىپ، «باتو» اتالۋى دا ەجەلگى ەترۋس (جەتىرۋ؟) جۇرتىنىڭ تىلىنەن حابار بەرگەندەي. ورىس كادەسىيى رەتىندە ماتىريوشتىڭ ءحىح عاسىردىڭ سوڭىندا قولعا الا باستاۋىنىڭ ءوزى «ماتىراش» تانىمىنىڭ بۇل ورتادا تەرەڭ ەمەستىگىن، باسقا تانىمنان كەلگەن اۋىسپالى تۋىندى ەكەنىن اڭعارتادى.
جالپى العاندا، جاننىڭ ءبىر بىرىنە ىشتەستىرىلە ەنگىزىلگەن نارسەلەردىڭ تۇپكىسىنە جايعاستىرىلۋى ەجەلگى تۇركىلىك جان تۋرالى تانىمنان حابار بەرەدى، ادام جانىنىڭ توعىز قاباتتان تۇراتىن كۇردەلى قۇرىلىمدىق سىيپاتىن شىعىسسلاۆياندىق ورتاعا بارىنشا تاياۋ تۇركىلىك تانىمنان عانا تابا الامىز.
«ماتىراش» ۇعىمىنىڭ قازاقتا كۇنى كەشەگە دەيىن «باتىراش» تۇرىندە ساقتالىپ كەلگەندىگىن جاسىرا المايمىز. اقان سەرىنىڭ قۇلاگەرىن ولتىرگەن نە ولتىرتكەن قاراقشىنىڭ باتىراش اتالۋى دا ونىڭ ەسىمىنىڭ سول ەكەندىگىندە ەمەس، وشپەي كەلە جاتقان ەجەلگى جاعىمسىز شويىنقۇلاقتىڭ كەيپىنىڭ ساباقتاسا قابىلدانۋىندا. ماتىريوشكانىڭ تۇركىلىك نۇسقالارى جەتكىلىكتى، ماسەلەن، ۇلكەندى-كىشىلى ساندىقتاردىڭ ءبىرىنىڭ ۇستىنە ءبىرى جىيناستىرىلۋى، ەسكى بەيىتتەردە ءبىرىنىڭ ۇستىنە ءبىرى قويىلعان ساندىق كەيپىن بايقاتاتىن اسا ەجەلگى مولا تۇرپاتى. بۇگىندە ول كەيىپ لەنين كەسەنەسىندە عانا ساقتالىپ وتىرعان جوق، ەجەلگى تۇركىلىك قورىمداردا دا كەزدەسەدى. سايىپ كەلگەندە، ماتىراش-باتىراش ۇعىمى باتۋ، جاسىرىنۋ، سالىنۋ ۇدەرىسىن بىلدىرەتىن تۇركىلىك تانىمنىڭ ءبىر ەگجەيى دەمەكپىز.
«اباي-اقپارات»
