قۇرمەتتى ينتەرنەت قولدانۋشىلار!

نازارلارىڭىزعا ۇسىنىلعان وسى قازاق-اعىلشىن حارىپتى ءالىپبيدىڭ 5 نۇسقاسىنا ءوز پىكىرلەرىڭىزدى بەرسەڭىزدەر. ارقايسىڭىز قازىرعى قولداۋعا جارامدى ەلەكتروندىق بەيرەسمي ءالىپبي تاڭداۋعا قاتىسىپ، قازاقتىلدى قاۋىمدى حارىپ ماسەلەسىنەن قۇتقارۋعا قول ۇشىن بەرسەڭىز ەكەن. ءسويتىپ، ەڭ بولماسا حات-حابار الىسۋعا ورتاق قوعامدىق جانە بەيرەسمي ءالىپبي تاڭداپ بەكىتسەك، ەشكىم قارسى بولماس.

اعىلشىن قارىپتى بىرنەشە قازاق ءالىپبي جوبالارىن جاريالاي وتىرىپ، ينتەرنەت قولدانۋشىلارىنىڭ پىكىرىن بىلگىمىز كەلەدى.

نۇسقا  اۆتورلارى  ءازىر  كورسەتىلمەيدى.

1-نۇسقا

كەستە:LatKaz-AHlJun

قۇرمەتتى ينتەرنەت قولدانۋشىلار!

نازارلارىڭىزعا ۇسىنىلعان وسى قازاق-اعىلشىن حارىپتى ءالىپبيدىڭ 5 نۇسقاسىنا ءوز پىكىرلەرىڭىزدى بەرسەڭىزدەر. ارقايسىڭىز قازىرعى قولداۋعا جارامدى ەلەكتروندىق بەيرەسمي ءالىپبي تاڭداۋعا قاتىسىپ، قازاقتىلدى قاۋىمدى حارىپ ماسەلەسىنەن قۇتقارۋعا قول ۇشىن بەرسەڭىز ەكەن. ءسويتىپ، ەڭ بولماسا حات-حابار الىسۋعا ورتاق قوعامدىق جانە بەيرەسمي ءالىپبي تاڭداپ بەكىتسەك، ەشكىم قارسى بولماس.

اعىلشىن قارىپتى بىرنەشە قازاق ءالىپبي جوبالارىن جاريالاي وتىرىپ، ينتەرنەت قولدانۋشىلارىنىڭ پىكىرىن بىلگىمىز كەلەدى.

نۇسقا  اۆتورلارى  ءازىر  كورسەتىلمەيدى.

1-نۇسقا

كەستە:LatKaz-AHlJun

«باتپانداپ كىرگەن اۋرۋ مىسقالداپ شىعادى» دەپ، ءوزىمىزدى الداۋسىراتىپ، جۇباتىپ قويامىز. ءسويتىپ شىدام تانىتىپ، شىداس بەرىپ كەلەمىز.بۇگىنگى قازاق جازۋىنا، تەك ءالىپبي اۋىستىرۋ عانا ەمەس، تۇبەگەيلى رەفورما كەرەك دەپ جۇرگەنىمىز سوندىقتان. رەفورما ءبىر عانا ءالىپبي اۋىستىرۋمەن تىنبايدى. رەفورما ءۇش ماسەلەنى - دىبىس، ءالىپبي جانە ەمىلە-ەرەجە - بىردەي قامتيدى: دىبىس - وزگە تىلدەردەن بولەكتەپ تۇراتىن ءتىلدىڭ تۇرپات-تۇرقى; ءالىپبي - سول دىبىستىڭ قاۋىزى، باسقاشا ايتقاندا، قورعانى مەن وققاعارى; ەمىلە-ەرەجە - دىبىستاردىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، ءسوز قۇراپ تۇراتىن دانەكەرى. وسى ءۇش ماسەلە ءبىر-بىرىمەن بايلانىستى جانە قاتار شەشىلمەي ءتول جازۋ قالىپتاسپايدى.

ال ءالىپبي اۋىستىرۋ - قازاق جازۋىنا رەفورما جاساۋدىڭ العى شارتى جانە ەڭ توتە جولى بولىپ تابىلادى. ەگەر لاتىن جازۋىنا باپتاپ وتە الساق، وندا كوپتەگەن ءتىل بۇزار تاڭبا مەن ەمىلە-ەرەجەلەر وزىنەن-ءوزى ءتۇسىپ قالادى.
سونىمەن، قازاق ءتىلىنىڭ ءتول دىبىستارى: ا، ءا، ب، ع(-گ), د، ە، ج، ز، ي، ق(-ك), ل، م، ن، ڭ، و، ءو، پ، ر، س، ت، ۋ(w), ۇ، ءۇ، ش، ى، ءى. وسى دىبىستاردىڭ سىرتىندا قازاق ءتىلىنىڭ دىبىستارىن ىزدەپ اۋرە بولماۋ كەرەك، وزگە دىبىس جوق. وسى جەردەگى ءبارىمىزدى شاتاستىرىپ جۇرگەن ۋ تاڭباسىنىڭ دىبىس ءمانى، تىلىمىزدە وتە ءجيى كەزدەسەتىن، «ەرىن-ەرىندىك جۋىسىڭقى ءۇندى [w] داۋىسسىز دىبىسى» بولىپ تابىلادى: اۋ[aw]، اۋا [awa]، ءاۋ [äw]، اۋە [äwe]، سۋ [suw]، سۋى [suwu]، ۋ [uw]، ۋىق [uwuq]، ءۋىل [üwül]، كۇلۋ [külüw]، ايۋ [ayuw]، ءۇيۋ [üyüw] ت.س.س. بۇل دىبىس ورىس تىلىندە جوق، ال اعىلشىن تىلىندە بار، كورىپ وتىرسىزدار، قازاق تىلىندە دە بار.

مەن لاتىن گرافيكاسىن تەك وسى ءتول دىبىستار ءۇشىن عانا قۇراستىرعان ەدىم. ونداعى ويىم، الدىمەن قازاق ءسوزىنىڭ ۇندەسىم اۋەزىنە لايىق ءالىپبي ۇلگىسىن دايىنداپ الۋ بولاتىن. ونداي ءالىپبي، ەگەر قازاق ءتىلىنىڭ قامىن شىن ويلاساق، بوگدە ءتىلدىڭ دىبىس-تاڭباسىنان ارىلعان تازا، قوسپاسىز بولۋ كەرەك. ال وزگە ورىس تىلىنەن ەنگەن كىرمە دىبىستار مەن تاڭبالار جايىن، باسقا امالدىڭ جوعىنان، ءوز الدىنا شەشۋ كەرەك دەپ، ەكىنشى كەزەكتەگى ماسەلە رەتىندە ەسكەرتىپ وتىراتىنمىن. جانە ونىڭ ۇلگىسىن الىستان ىزدەمەي-اق، ورىستاردىڭ وزدەرى كورسەتىپ وتىرعانىن دا ەسكە سالىپ قوياتىنمىن. مىسالى، ۆ-v//ph, ف-f//bh, تس-tc, چ-ch ت.ب. ماعان سەنبەسەڭىزدەر، ورىس ءتىلىنىڭ جازبا دەرەك كوزدەرىن اقتارىپ قاراڭىزدار. ورىستاردىڭ ءوزى حالىقارالىق قۇجاتتاردى، كومپانيا اتتارى مەن جارنامالاردى لاتىنشا بەرۋگە ءماجبۇر بولىپ وتىرعانىن كۇندە وقىپ-كورىپ وتىرمىز عوي. سونى كورە-بىلە وتىرىپ، نەگە ورىستاقىلىقتى اسپانداتىپ، قازاقىلىقتى تۇقىرتىپ وتىرامىز؟

جالپى، رەسەيدىڭ ءوزىنىڭ كيريلشەدەن ايرىلماي وتىرعانىن ۋاقىتشا قۇبىلىس دەپ قاراۋ كەرەك. سوندا بۇگىنگى قازاق ءالىپبيى دەربەس-دەربەس ەكى بولىكتەن ء(تول ءالىپبي ءوز تاڭبا قۇرامى جانە ەمىلە-ەرەجەسىمەن، ال كىرمە سوزدەردىڭ جازىلۋى ءوز تاڭبا قۇرامى جانە ەمىلە-ەرەجەسىمەن) تۇرادى. بۇعان دەيىنگى بارلىق جاريالانىمدارىمىزدا ونىڭ ۇلگىسىن بەرىپ وتىرعان بولاتىنبىز [لاتىن گرافيكاسى نەگىزىندەگى قازاق ءالىپبيى: تاريحى، تاعىلىمى جانە بولاشاعى. -الماتى: ارىس، 2007. ب.231. ت.ب.]. كەستەدە تەك ۇلتتىق ءالىپبي ءتىزىمى تۇرادى، كەستەنىڭ سىرتىندا كىرمە دىبىستاردىڭ جازىلىم ەمىلە-ەرەجەسى مەن ۇلگىسى بەرىلەدى. بۇل - امال جوقتان بولىپ جاتقان ءىس. ەندەشە، ورىس سوزدەرىن قالاي جازامىز دەپ ۋايىمداپ، ورىس تىلىنەن ايرىلسا دالادا قالاتىنداي بولىپ جۇرگەن ءوز اعايىندارىمىز ۇرەيلەنبەي-اق قويسىن. كىرمە ورىس سوزدەرىنەن ءازىر قۇتىلا قويمايمىز، سوندىقتان ونىڭ جازىلىمىنا كوڭىل بولمەي وتىرا دا المايمىز.

№	كيريلشە	لاتىنشا	اتالۋى
1	ا ا	A a	ا
2	ءا ءا	Ä ä	ءا
3	ب ب	B b	بى
4	ع ع(-گ گ)	Ğ ğ(-G g)	عى (-گى)
5	د د	D d	دى
6	ە ە	E e	ە
7	ج ج	J j	جى
8	ز ز	Z z	زى
9	ي ي	Y y	ىي
10	ق ق(-ك ك)	Q q(-K k)	قى (-كى)
11	ل ل	L l	ىل
12	م م	M m	مى
13	ن ن	N n	نى
14	ڭ ڭ	Ň ň	ىڭ
15	و و	O o	و
16	ءو ءو	Ö ö	ءو
17	پ پ	P p	پى
18	ر ر	R r	ىر
19	س س	S s	سى
20	ت ت	T t	تى
21	ۋ ۋ	W w	ۇۋ
22	ۇ ۇ	U u	ۇ
23	ءۇ ءۇ	Ü ü	ءۇ
24	ش ش	Š š	شى
25	ى ى	ءى ɪ	ى
26	ءى ءى	İ ءى	ءى

 

2-نۇسقا

 

كەستە:LatKaz-MZhDAT

 

№	لاتىن ءحارپى	كيريل  ءحارپى	قازاقشا وقىلۋى
1.	ا ا	ا ا	[ ا ]
2.	B b	ب ب	[ بى ]
3.	س س	ك ك	[ كى ]
4.	D d	د د	[ دى ]
5.	E e	ە ە	[ ە ]
6.	F f	ف ف	[ فى ]
7.	G g	گ گ	[ گى ]
8.	H h	ڭ ڭ	[ ىڭ ]
9.	I ءى	I ءى	[ ءى ]
10.	J j	ي ي	[ ي ]
11.	ك ك	ق ق	[ قى ]
12.	L l	ل ل	[ لى ]
13.	M m	م م	[ مى ]
14.	N n	ن ن	[ نى ]
15.	O o	و و	[ و ]
16.	P p	پ پ	[ پى ]
17.	Q q	ع ع	[ عى ]
18.	R r	ر ر	[ رى ]
19.	S s	س س	[ سى ]
20.	T t	ت ت	[ تى ]
21.	U u	ۇ ۇ	[ ۇ ]
22.	V v	ۆ ۆ	[ ۆى ]
23.	W w	ۋ ۋ	[ ۋ ]
24.	X x	ح ح	[ حى ]
25.	Y y	ى ى	[ ى ]
26.	Z z	ز ز	[ زى ]

سونىمەن قاتار قازاق تىلىندەگى "قۇرامداس" دىبىستاردى لاتىننىڭ قوس حارپىمەن بەلگىلەۋدى ءجون كوردىك:

 

№ №	كيريل  ءحارپى	قازاقشا وقىلۋى	لاتىن حارىپتەرىنىڭ قوسارلانعان تىزبەگى
1.	ءا ءا	[ ءا ]	Aە اە
2.	ءو ءو	[ ءو ]	وە وە
3.	ءۇ ءۇ	[ ءۇ ]	Ue uە
4.	ج ج	[ جى ]	Zھ zھ
5.	ش ش	[ شى ]	Sھ sھ

 

كىرمە قۇرامداس دىبىستاردى بەلگىلەۋ ءۇشىن مىنا لاتىندىق تاڭبالار تىركەستەرىن ۇسىنامىز:

 

№ №	كيريل  ءحارپى	قازاقشا وقىلۋى	لاتىن حارىپتەرىنىڭ تىزبەگى
1.	يو يو	[ يو ]	Jo jo
2.	ي ي	[ ءىي ] / [ ىي ]	Ij  ءىj / Yj  yj
3.	تس تس	[ تسى ]	Ts ts
4.	چ چ	[ چى ]	Ch ch
5.	شش شش	[ ءششى ]	Shsh shsh
6.	ە ە	[ يە ]	Je je
7.	يۋ يۋ	[ ءىيىۋ ] / [ ىيىۋ ]	ءIjىw ءىjىw / Yjyw yjyw
8.	يا يا	[ ءىيا ] / [ ىيا ]	Ija ءىja / Yja yja

 

كىرمە قۇرامداس دىبىستاردىڭ بۇل توپتاماسىن بولاشاق لاتىن ءحارپى نەگىزىندەگى الىپبيگە ەنگىزبەۋگە دە بولادى. ورىس تىلىنەن ەنگەن كىرمە سوزدەردە بۇلاردى قولدانۋ قاجەت بولسا، وندا وسى كەستەنى نەمەسە ورىس تىلىندە قولدانىلىپ جۇرگەن لاتىن-ورىس ترانسليتەراتسيالىق تاڭبالار جۇيەسıن پايدالانامىز.

سونىمەن لاتينيتساعا كوشۋدىڭ ءبىراز پايداسى بولارى ءسوزسىز. بىراق-تا كوپتەگەن قيىندىق تۋعىزاتىنىن دا جوققا شىعارۋعا بولماس. بۇل قيىندىقتاردى بىلاي توپتاستىرايىق:

1.       جاسى ۇلعايعان ادامداردىڭ كوپشىلىگى اعىلشىن تانبالارىمەن جازىلعان ماتەريالدى مۇلدە وقي المايدى عوي. اعىلشىن تاڭبالارىمەن جازىلعان قازاقشا كىتاپ، گازەتتەردى وقۋعا قينالاتىن ادامدار جاستاردىڭ اراسىندا دا از بولماسى انىق.

2.       كوپتەگەن قازىرگى حارىپپەن باسىلىپ شىققان قازاق تىلىندەگى كىتاپتارىمىزدى بولاشاق ۇرپاق ەركىن وقي المايتىنداي بولىپ قالادى. البەتتە، ولاردى كومپيۋتەردىڭ كومەگىمەن اعىلشىن تاڭبالارىنا كوشىرىپ، قايتادان باسىپ شىعارۋعا بولادى. بىراق-تا، ءبارىن قايتا شىعارۋ مۇمكىن ەمەس قوي.

3.       لاتينيتساعا كوشۋ ءبىراز قارجى تالاپ ەتەتىندىگىن دە ەسكەرمەۋگە بولماس.

ياعني، تاڭداۋمىز - ەكى جول: 1) اعىلشىن تاڭباسىنا كوشۋ; 2) كيريلدىك الىپبيدە قالىپ قويۋ. بۇل ەكى جول - ءبىزدىڭ تاڭدار جولدارىمىزدىڭ "ەڭ شەتكىلەرى" - دەپ ويلاپ، "ورتاڭعى" - "كۇرە تامىر" جول ىزدەسەك قالاي بولار ەكەن؟ مىسالعا:

3) كيريليتسا مەن لاتينيتسانى قاتار پايدالانايىق. بولاشاقتا "قاي جەڭگەنى" بىزدىكى.

3ا) كومپيۋتەردە، كومپيۋتەر ءجيى قولدانىلاتىن جۇيەلەردە، الىس-جاقىن شەتتە جۇرگەن قانداستارىمىزبەن Internet, E-maءىl, جەرسەرىكتىك تەلەديدار، تەلەگراف-تەلەتايپ جۇيەلەرى ارقىلى حات-حابار، اقپارات الماسۋىمىزدا، ياعني ەلشىلىك جۇيەسىندەگى مەملەكەتتىك دەڭگەيدە قولدانا تۇرعان دۇرىس دەپ تابىلسىن; ءوزىمىز تاڭداپ بەكىتكەن اعىلشىن تاڭبالارىن لاتىن-قازاق ترانسليتەراتسيالىق تاڭبالار جۇيەسı رەتىندە قولدانايىق.

ء3ا) مەكتەپتە تومەنگى سىنىپتاردان باستاپ لاتينيتسانى ۇيرەتەيىك (اعىلشىن تىلىمەن بىرگە). قازاق سوزدەرىن اعىلشىن ارىپتەرىمەن جازۋدى ويىن رەتىندە (كومپيۋتەردەگى ويىن رەتىندە) ۇيرەتە باستايىق.

3ب) لاتىن-قازاق ترانسليتەراتسيالىق تاڭبالار جۇيەسıن قازاق ءتىلىنىڭ كومپيۋتەرلىك-ماعلۇماتتىق جانە بايلانىستىڭ تەحنيكالىق جانە مەملەكەتتىك قىزمەت پەن مەملەكەتتىك باسقارۋ ءىسىن جۇرگىزۋدەگى جازبا تاڭبالارى دەپ قابىلدايىق.

3ۆ) باسقا جاعدايلاردا كيريليتسانى ازىرشە قولدانا بەرەيىك.

وسىدان كەيىن ء"الىپتىڭ ارتىن" باعايىق. بولاشاق ۇرپاقتارىمىزعا وزدەرى ءبىرجولا تۇپكىلىكتى تاڭداۋىن جاساپ الۋىنا مۇمكىندىك قالدىرايىق.

لاتىن-قازاق ترانسليتەراتسيالىق تاڭبالار جۇيەسı بولا ما، الدە قابىلدانۋعا ءتيىس ءالىپبيدىڭ ءوزى بولا ما، ايتەۋىر اۋىستىرماس بۇرىن تەرەڭ زەرتتەپ، مۇقيات تاڭداۋدى تالاپ ەتەرى حاق. بىراق، الىپبيگە قاراعاندا ترانسليتەراتسيالىق تاڭبالار جۇيەسıن تاڭداۋدىڭ "جاراسى جەڭىل" بولادى-اۋ دەپ پايىمدايمىز، ويتكەنى ترانسليتەراتسيالىق تاڭبالار جۇيەسıن قازىردىڭ وزىندە اسا كوپ ويلانباستان قابىلداي تۇرىپ، كەيىن ۋاقىتى كەلگەندە ونى ابدەن جەتىلدىرىپ، تۇرلەندىرىپ، وزگەرتەتىن جەرلەرى بولسا تۇزەتىپ، تۇپكىلىكتى  الىپبيگە اينالدىرىپ الۋعا بولادى عوي دەمەكپىز. سەبەبى، بۇگىندەرى قازاق ءتىلىنىڭ دىبىستىق جۇيەسى تىڭعىلىقتى تۇزىلمەي وتىر /مىرزابەكوۆ س. قازاق ءتىلىنىڭ دىبىس جۇيەسى. - الماتى: سوزدىك-سلوۆار، 1999/, ونى جۇيەلەۋ ءۇشىن ۋاقىت قاجەت.

ال ترانسليتەراتسيالىق تاڭبالار جۇيەسıن مەملەكەتتىك دەڭگەيدە ستاندارتتاپ الۋ - ۋاقىت كۇتتىرمەيتىن شاراعا اينالاتىن كۇن تۋىپ تۇر!

اl transljteratsjalyk tahbalar zhuejesin memlecettic dehgejde standarttap alw - wakyt cuettirmejtin sharaqa ajnalatyn cuen twyp tur!

3-نۇسقا

كەستە: LatQaz-Jan

A a     {ا ا}	A' a'        ء{ا ءا}	B b      {ب ب}	V v      {ۆ ۆ}	G g     {گ گ}
X x     {ع ع}	D d          {د د}	E e      {ە ە}	-     {يو يو }	J j      {ج ج}
Z z     {ز ز}	Iy ءىy/Y y {ي ي}	Y y     {ي ي}	K k      {ك ك}	Q q     {ق ق}
L l      {ل ل}	M m       {م م}	N n     {ن ن}	Ng ng  {ڭ ڭ}	O o     {و و}
O' o'  ء{و ءو}	P p         {پ پ}	R r      {ر ر}	S s       {س س}	T t      {ت ت}
U u    {ۋ ۋ}	U' u'      {ۇ ۇ}	Y y     ء{ۇ ءۇ}	F f       {ف ف}	H h     {ح ح}
-      {ھ ھ}	-          {تس تس}	Ch ch  {چ چ}	Sh sh  {ش ش}	-       {شش شش}
W w  {ى ى}	I ءى           {I  ءى}	-       {ە ە}	Yu yu {يۋ يۋ}	Ya ya  {يا يا}

 

 

4-نۇسقا

كەستە:  LatKaz-MuxDa'vKun

№ №	لاتىن ءحارپى	كيريل  ءحارپى	قازاقشا ەسكىشە وقىلۋى	قازاقشا تۇزەتىلگەن قازىرگى وقىلۋى	اعىلشىنشا- قازاقشا وقىلۋى
1.	ا ا  / A' a'	ا ا  / ءا ءا	[ ا / ءا ]	[ ا / ءا ]	[ ءeى / α / æ ]
2.	B b	ب ب	[ بى ]	[ ءبىي ]	[ ءbى: / ءbىy ]
3.	س س / C' c'	ش ش / شش شش	[ شى / ءششى ]	[ شى / ءششى ]	[ ءsى: / òj / ءòòى ]
4.	D d	د د	[ دى ]	[ ءدىي ]	[ ءdى: / ءdىy ]
5.	E e	ە ە	[ ە ]	[ ە ]	[ ءى: / e ]
6.	F f	ف ف	[ فى ]	[ ەف ]	[ ef ]
7.	G g	ج ج	[ جى ]	[ جىي ]	[ dʒءى: / gjy ]
8.	H h	ڭ ڭ	[ ىڭ ]	[ ءىڭ ]	[ ءeىtò: / ءىŋ]
9.	I ءى	I  ءى	[ ءى ]	[ ءىى ]	[ ءaى / ءىى ]
10.	J j	ى ى	[ ى ]	[ ىى ]	[ dʒءeى / jj ]
11.	ك ك / K' k'	ق ق / ك ك	[ قى / كى ]	[ قى / كەي ]	[ ءkeى / kj / ءkeى ]
12.	L l	ل ل	[ لى ]	[ ەل ]	[ el ]
13.	M m	م م	[ مى ]	[ ەم ]	[ em ]
14.	N n	ن ن	[ نى ]	[ ەن ]	[ en ]
15.	O o / O' o'	و و / ءو ءو	[ و / ءو ]	[ وۋ / ءو ]	[ oυ / ou / œ ]
16.	P p	پ پ	[ پى ]	[ ءپىي ]	[ ءpى: / ءpىy ]
17.	Q q / Q' q'	ع ع / گ گ	[ عى / گى ]	[ عى / گى ]	[ kυ / qhj / ءgى ]
18.	R r	ر ر	[ رى ]	[ رر ]	[ α: / rr ]
19.	S s	س س	[ سى ]	[ ەس ]	[ es ]
20.	T t	ت ت	[ تى ]	[ ءتىي ]	[ ءtى: / ءtىy ]
21.	U u	ءۇ ءۇ	[ ءۇ ]	[ ءۇۇ ]	[ υ: / ۇ: ]
22.	V v	ۋ ۋ	[ ىۋ / ءىۋ ]	[ ۋ ]	[ ءvى: / υ ]
23.	W w	ۇ ۇ	[ ۇ ]	[ ۇۇ ]	[ dÙbl υ / ۇ: ]
24.	X x	ح ح	[ حى ]	[ حە ]	[ eks / khe ]
25.	Y y	ي ي	[ ى ]	[ ۋاي ]	[ ءwaى ]
26.	Z z	ز ز	[ زى ]	[ زەت ]	[ zet ]

 

 

5-نۇسقا

كەستە:  LatKaz-MZhDAT-DSA

 

№ №	لاتىن ءحارپى	كيريل  ءحارپى	قازاقشا ەسكىشە وقىلۋى	قازاقشا-كيريلشە وقىلۋى	قازاقشا تۇزەتىلگەن قازىرگى وقىلۋى	اعىلشىنشا-قازاقشا جاڭاشا وقىلۋى
1.	ا ا	ا ا	[ ا ]	[ ا ]	[ ا ]	[ ءeى / α ]
2.	B b	ب ب	[ بى ]	[ بە ]	[ ءبىي ]	[ ءbى: / ءbىj ]
3.	س س	ش ش	[ شى ]	[ شا ]	[ شى ]	[ ءsى: / òy ]
4.	D d	د د	[ دى ]	[ دە ]	[ ءدىي ]	[ ءdى: / ءdىj ]
5.	E e	ە ە	[ ە ]	[ ە ]	[ ە ]	[ ءى: / e ]
6.	F f	ف ف	[ فى ]	[ ەف ]	[ ەف ]	[ ef ]
7.	G g	ج ج	[ جى ]	[ جە ]	[ جىي ]	[ dʒءى: / zhyj ]
8.	H h	ڭ ڭ	[ ىڭ ]	[ ەڭ ]	[ ءىڭ ]	[ ءeىtò: / ءىŋ]
9.	I ءى	I ءى	[ ءى ]	[ ءى ]	[ ءىى ]	[ ءaى / ¡ى ]
10.	J j	ي ي	[ ي ]	[ ىي / ءىي ]	[ ەي ]	[ dʒءeى / ej ]
11.	ك ك	ك ك	[ كى ]	[ كا ]	[ كەي ]	[ ءkeى ]
12.	L l	ل ل	[ لى ]	[ ەل ]	[ ەل ]	[ el ]
13.	M m	م م	[ مى ]	[ ەم ]	[ ەم ]	[ em ]
14.	N n	ن ن	[ نى ]	[ ەن ]	[ ەن ]	[ en ]
15.	O o	و و	[ و ]	[ و ]	[ وۋ ]	[ oυ ]
16.	P p	پ پ	[ پى ]	[ پە ]	[ ءپىي ]	[ ءpى: / ءpىj ]
17.	Q q	گ گ	[ گى ]	[ گە ]	[ گى ]	[ kυ / ءgى ]
18.	R r	ر ر	[ رى ]	[ ەر ]	[ رر ]	[ α: / rr ]
19.	S s	س س	[ سى ]	[ ەس ]	[ ەس ]	[ es ]
20.	T t	ت ت	[ تى ]	[ تە ]	[ ءتىي ]	[ ءtى: / ءtىj ]
21.	U u	ۇ ۇ	[ ۇ ]	[ ۇ ]	[ ۇۇ ]	[ υ: / ¥: ]
22.	V v	ۆ ۆ	[ ۆى ]	[ ۆە ]	[ ءۆىي ]	[ ءvى: / ءvىj ]
23.	W w	ۋ ۋ	[ ۋ ]	[ ۇۋ / ءۇۋ ]	[ ۋ ]	[ dÙbl υ / υ ]
24.	X x	ح ح	[ حى ]	[ حا ]	[ حى ]	[ eks / khy ]
25.	Y y	ى ى	[ ى ]	[ ى ]	[ ىى ]	[ ءwaى / yy ]
26.	Z z	ز ز	[ زى ]	[ زە ]	[ زەت ]	[ zet ]

 

قازاق تىلىندەگى "قۇرامداس" دىبىستاردى لاتىننىڭ قوسارلى حارپىمەن بەلگىلەپ، بۇل كەستەدە كەلتىرىلگەن دىبىستاردى "ديفتونگ" دەپ قاراستىرعان ءجون:

 

№	كيريل  ءحارپى	لاتىننىڭ قوس حارىپتەرى	قازاقشا وقىلۋى	قازاقشا ەسكىشە وقىلۋى	اعىلشىنشا- قازاقشا وقىلۋى
1.	ءا ءا	Ae ae	[ ءا ]	[ ءا ]	[ æ ]
2.	ءو ءو	Oe oe	[ ءو ]	[ ءو ]	[ œ ]
3.	ءۇ ءۇ	Ue ue	[ ءۇ ]	[ ءۇ ]	[ ue: ]
4.	ق ق	Kھ kھ	[ قا ]	[ قى ]	[ κy ]
5.	ع ع	Qھ qھ	[ عا ]	[ عى ]	[ gy ]

 

كىرمە قۇرامداس دىبىستاردى بەلگىلەۋدە دە قوسارلى تاڭبالار قولدانامىز:

 

№ №	كيريل  ءحارپى	قازاقشا وقىلۋى	لاتىننىڭ قوسارلانعان حارىپتەرى	اعىلشىنشا- قازاقشا وقىلۋى
1.	ي ي	[ ءىي ] / [ ىي ]	Ij  ءىj / Yj yj	[ ءىى / ءyى ]
2.	شش شش	[ ءششى ]	Cc cc	[ ءòòى ]

 

ورىس تىلىنەن ەنگەن كىرمە سوزدەردە بۇلاردان باسقا دىبىستاردى قولدانۋ قاجەت بولسا، وندا وسى كەستەلەرگە ەنبەگەن دىبىستار ءۇشىن ورىس تىلىندە قولدانىلىپ جۇرگەن لاتىن-ورىس ترانسليتەراتسيالىق تاڭبالار جۇيەسıن پايدالانامىز.  ەگەر دە بۇل دىبىستار قازاق ءتىلىنىڭ دىبىستىق جۇيەسىن ستاندارتتاۋ كەزىندە تىلدە قالدىرىلاتىن بولسا، وندا ولار دا "ديفتونگ" دەپ قابىلداناتىن بولسىن.

6-نۇسقا

 

كەستە:  LatKaz-EBAh

قازاقى ۇنشەلەر (فونەمالار)

اتالعان جاعدايلاردى قازاق ءتىلىنىڭ وزگە تىلگە تاۋەلدىك سيپاتى ەسەبىندە باعالاپ، ونى قۇتقاراتىن ۋاقىت كەلدى. جوعارىدا تالدانعان ساراپتامالاردى ەسكەرە كەلىپ، قازاق تىلىنە بارىنشا ءتان ءجا جاساقتاۋعا نەگىز ەتۋگە بولادى.
سايىپ كەلگەندە، قازاق تىلىندەگى 42 ارىپپەن 74 ۇنشەنى تاڭبالاپ ءجۇرمىز. ال وعان تومەندەگىشە دايەكتەلگەن 28 ءارىپ تە جەتكىلىكتى. ەگەر الىپبيگە قازاق تىلىنە ءتان سيپاتىن بەرسەك، مىناداي كەستە شىعادى:

№	ءارىپ	داۋىسسىزدار (بۋىنشاق دىبىستار)
1	ب	بى،ءبى، ىب، ءىب
2	گ	گى، ىگ
3	ع	عى، ىع
4	د	دى، ءدى، ىد، ءىد
5	ج	جى، ءجى، ىج، ءىج
6	ز	زى، ءزى، ىز، ءىز
7	ك	كى، كى، ىك، ىك
8	ق	قى، ىق
9	ل	ىل، لى، ءىل، ءلى
10	م	ىم، مى، ءىم، ءمى
11	ن	ىن، نى، ءىن، ءنى
12	ڭ	ىڭ، ءىڭ
13	پ	پى، ىپ، ءپى، ءىپ
14	ر	ىر، رى، ءىر، ءرى
15	س	سى، ىس، ءسى، ءىس
16	ت	تى، ىت، ءتى، ءىت
17	ۋ	ۇۋ، ءىۋ
18	ح	حى،ىح (اراپ-پارسى)
19	ش	شى، ىش، ءشى، ءىش

اعىلشىن قارىپتى ەلەكتروندىق بەيرەسمي ءالىپبي

جوعارىدا ايتىلعانداردى نەگىزگە الا وتىرىپ، اعىلشىن حارىپتى قازاق ءالىپبيى تومەندەگىدەي ۇلگىدە جاساقتالدى:

 

№	كيريلشە	لاتىنشا	ۇنشە
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28	اا ءاا بب عع گگ دد ەە ىى ءىى جج قق كك لل مم نن ڭڭ وو ءوو پپ رر سس شش تت ۇۇ ءۇۇ ۋ ي زز	Aa Ahah Bb Ff Gg Dd Ee Yy Hh Jj Xx Kk Ll Mm Nn Ngng Oo Qq Pp Rr Ss Cc Tt Ww Vv Uu Ii Zz	ا ءا بى،ءبى، ىب، ءىب عى، ىع گى، ىگ دى، ءدى، ىد، ءىد ە ى ءى جى، ءجى، ىج، ءىج قى، ىق كى، ىك ىل، لى، ءىل، ءلى ىم، مى، ءىم، ءمى ىن، نى، ءىن، ءنى ىڭ، ءىڭ و ءو پى، ىپ، ءپى، ءىپ ىر، رى، ءىر، ءرى سى، ىس، ءسى، ءىس شى،ىش،ءشى،ءىش تى، ىت، ءتى، ءىت ۇ ءۇ ۇۋ، ءۇۋ، ىۋ، ءىۋ ءىي، ىي زى، ءزى، ىز، ءىز

 

ۇقتىرما

ءالىپبي اعىلشىننىڭ 26 قارپىنان جاساقتالىپ، 28 ارىپتەن ءتۇزىلدى. ءارىپتىڭ 26-سى ءبىرتاڭبالى، ەكەۋى عانا قوستاڭبالى، ال اعىلشىن الىپبيىندە قوستاڭبالىلار سانى - 21, وزبەكتىڭ لاتىن الىپبيىندە - بەسەۋ (مۇنىڭ ەكەۋىنە اپوستروف قوسارلانعان). ەكىنشى تاڭبا رەتىندە ءى ءارپى رەتىندە الىنعان h قارپى جىڭىشكەرتۋشى تاڭباعا تاڭدالىپ، ءا دىبىسىنىڭ ارپىنە سايكەس تۇردە ا دىبىسىنىڭ جىڭىشكە نۇسقاسى رەتىندە ah تاڭباسى; ال  ڭ ارپىنە قازاق ءتىلى ءۇشىن ابدەن جارامدى اعىلشىن ءتىلىنىڭ بەلگىلى ng قوساعى تاڭدالدى. ايىرىقشا اتاپ وتەرلىك جايتتار:

- ق ارپىنە جۋىق بۇرىنعى ح تاڭباسى تاڭدالدى;

- ۇ دىبىسى - W (قوس «ۋاي» دىبىسى ۇ دىبىسىنا جۋىق ەكەنى ەسكەرىلدى) جانە ونىڭ جىڭىشكە نۇسقاسى ءۇ دىبىسى - V ارپىمەن (قوس «ۋايدىڭ» سىڭارى، ۇ-نىڭ جىڭىشكە نۇسقاسى ءۇ ءۇشىن تاڭدالدى) تاڭبالاندى; بۇلارعا تۋىندىلاس ءو ءارپى دە گرافيكالىق جاعىنان جۋىقتاس Qq قارپىمەن (بۇرىننان تانىس ءارىپتىڭ ورتاڭعى سىزىعى تومەنگە ءتۇسىرىلدى) الماستىرىلدى.

وسىلايشا گرافيكالىق جاقىندىقپەن عع ءارپى ءۇشىن اعىلشىندىق Ff الىندى. قالعان ارىپتەردىڭ اعىلشىنشا قارىپتالۋى كەسكىندەس جانە كادىمگى لاتىندىق قولدانىستاعى نۇسقالار بولىپ تابىلادى. سوندا قولدانىستاعى گرافيكالىق داستۇردەن تىس  6 قارىپتى جاڭاشا مەڭگەرۋگە تۋرا كەلەدى. بۇل الىپبيلىك جۇيەگە ەشبىر تەحنيكالىق جانە ەلەكتروندىق قوسالقى ازىرلىك پەن شىعىن كەرەك ەمەس، الەمنىڭ كەز كەلگەن جەرىندەگى ەلەكترون سايمانى قازاق تىلىنە قولدانىسقا تۇسە بەرەدى.

جوعارىدا كەلتىرىلگەن ەملەلىك پرينتسيپتەردى ىسكە اسىرۋدا قوس تاڭبالى ارىپتەردىڭ قاتارلاس كەلۋى نەمەسە قاباتتاسۋى بولمايدى،ونىڭ ۇستىنە وزبەك الىپبيىندەگىدەي جازۋدى قيىنداتاتىن ارتىق بەلگى (اپوستروف)جوق; سوندىقتان ولاردى وسىلايشا قولدانۋ ەشبىر تۇيىققا تىرەمەيدى دە، اعىلشىن تەرگىسىنىڭ (كلاۆياتۋرا، تەرۋىش-كلاۆيش) بارلىق مۇمكىندىگى سول كۇيىندە قازاق ءتىلىنىڭ دە يگىلىگىنە اينالادى.

استى سىزىلعان وسى ءماتىندى جاڭا الىپبيگە سالساق، ءاربىر ءتورت-بەس جول بىرەۋگە قىسقارىپ، مىناداي جازبا الامىز:

Jofaryda keltrlgen emlelk prinspterdh hske asruda xos tangbaly ahrpterdng xatarlas keluh nemese xabattasuy bolmaidy, sondxtan olardy oslaica xoldanu ecbr  twixxa tremeidh de, aflcn tergsnng barlx mvmkndgh sol kvinde xazax thlnng de ighlgne  ainalady.

بايقالىپ تۇرعانداي، جاڭا ءالىپبي كەستەسىندە ارىپتەردىڭ ادەتتەگىدەي اتاۋى جوق، ءارىپ قاتارىندا سايكەس ۇنشەلەردىڭ (فونەما) دىبىستالۋى بار. بۇل قازاق تىلىنە ءتان ۇندەسىم زاڭدىلىعىن جازباعا بارىنشا ءتيىمدى قولدانۋعا مۇمكىندىك بەرەدى جانە جازۋ ەملەسىن مەيلىنشە قاراپايىم ەتەدى. الايدا، دىبىستىق جۇيەگە نەگىزدەلگەن ەسكى الىپبيگە بويۇسىنعاندار ءۇشىن بۇل ەملە ءبىرشاما ەرسى كورىنۋى مۇمكىن.الايدا، مۇنى جاس ۇرپاق تەز مەڭگەرەدى. شامامەن العاندا، جاڭا ءالىپبيدى مەڭگەرۋ جاستار ءۇشىن 1-3 كۇن، ال ەرەسەكتەرگە ءبىر اپتالىق مەرزىم جەتكىلىكتى.

اتالمىش ءالىپبيدى جازبالىق ۇدەرىسكە سالماس بۇرىن مىندەتتى تۇردە قازاق ءتىلىنىڭ ەلەكتروندىق دۇرىس جازۋ تەكسەرمەسىن (مۇنداي ەلەكتروندىق پروگرامما بارلىق شەت تىلدەردە بار) ازىرلەپ، كومپيۋتەرگە تەگىن ەنگىزۋدى قاراستىرۋ كەرەك. سونداي جاعدايدا، ءاربىر ءسوزدى تەرە باستاعان قولدانۋشى كومپيۋتەردىڭ كومەگىمەن باسقى ارىپتەردى تەرە باستاعاندا، ءسوزدىڭ دايىن ۇلگىسىنە تاپ بولادى، ءسويتىپ، ەشبىر ءسوز قاتە تەرىلمەيتىندەي جانە ونى تەكسەرەتىندەي ەلەكتروندىق مۇمكىندىك بولماق. بۇل تەكسەرمەنى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن اۋەلى الگى الىپبيگە نەگىزدەلەن قازاق تىلىندەگى لەكسيكالىق بىرلىكتەردى تولىعىمەن ەلەكتروندىق ورفوگرافيالىق سوزدىككە اينالدىرىپ، دايىنداۋ جۇمىسىن اتقارۋ قاجەت.

«اباي-اقپارات»