ءاليحان بوكەيحانوۆ: «ستالين نە شەشەر دەيسىڭ، ونىڭ نە ويى، نە ءبىلىمى كولەمدى ەمەس»
تۇرسىن جۇرتباي. «ۇرانىم - الاش!..» (ەكىنشى كىتاپ)
3.
سونىمەن، كومينتەرننىڭ كونگرەسى وتىسىمەن، ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ تىكەلەي كەڭەسىمەن ءالىمحان ەرمەكوۆ قازاق اۆتونومياسىنىڭ تەرريتورياسى تۋرالى بايانداماعا دايىندىققا كىرىستى. وندا ءار ءسوز بەن ءسوز تىركەسىنە ساياسي، تاريحي، ۇلتتىق، ەكونوميكالىق، مەملەكەتتىك ماعىنا مەن استار بەردى. اسىرەسە، قونىستانۋشىلار قوردالانا ورنالاسقان، قارا توپىراقتى سولتۇستىك وبلىستاردىڭ شەكاراسىن انىقتاۋعا جانە ولاردى قازاق جەرىنىڭ قۇرامىندا قالدىرۋعا جانكەشتى دالەلدەر ىزدەستىرىلدى. ال جەر جونىندە، سونىڭ ىشىندە سولتۇستىك وبلىستاردىڭ جەر، ەكونوميكا، شارۋاشىلىق، ەتنيكالىق قۇرامى مەن مادەني شوعىرلانۋىنا باعا بەرۋدە سول كەزدەگى كەڭەس وكىمەتى عالىمدارىنىڭ ىشىندە ءاليحان بوكەيحانوۆپەن تەڭدەسەتىن مامان دا، عالىم دا، ساياساتكەر دە جوقتىڭ قاسى بولاتىن. كەيىن وداقتاس رەسپۋبليكالاردىڭ عالىمدارى مەن ساياساتكەرلەرى جەر تۋرالى زاڭ مەن قاۋلى-قارار قابىلدار الدىنا ءا.بوكەيحانوۆتىڭ پىكىرىنە جۇگىنىپ بارىپ تالقىعا ۇسىنىپ وتىرعانىن تەرگەۋ دەرەكتەرى دە راستايدى.
تۇرسىن جۇرتباي. «ۇرانىم - الاش!..» (ەكىنشى كىتاپ)
3.
سونىمەن، كومينتەرننىڭ كونگرەسى وتىسىمەن، ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ تىكەلەي كەڭەسىمەن ءالىمحان ەرمەكوۆ قازاق اۆتونومياسىنىڭ تەرريتورياسى تۋرالى بايانداماعا دايىندىققا كىرىستى. وندا ءار ءسوز بەن ءسوز تىركەسىنە ساياسي، تاريحي، ۇلتتىق، ەكونوميكالىق، مەملەكەتتىك ماعىنا مەن استار بەردى. اسىرەسە، قونىستانۋشىلار قوردالانا ورنالاسقان، قارا توپىراقتى سولتۇستىك وبلىستاردىڭ شەكاراسىن انىقتاۋعا جانە ولاردى قازاق جەرىنىڭ قۇرامىندا قالدىرۋعا جانكەشتى دالەلدەر ىزدەستىرىلدى. ال جەر جونىندە، سونىڭ ىشىندە سولتۇستىك وبلىستاردىڭ جەر، ەكونوميكا، شارۋاشىلىق، ەتنيكالىق قۇرامى مەن مادەني شوعىرلانۋىنا باعا بەرۋدە سول كەزدەگى كەڭەس وكىمەتى عالىمدارىنىڭ ىشىندە ءاليحان بوكەيحانوۆپەن تەڭدەسەتىن مامان دا، عالىم دا، ساياساتكەر دە جوقتىڭ قاسى بولاتىن. كەيىن وداقتاس رەسپۋبليكالاردىڭ عالىمدارى مەن ساياساتكەرلەرى جەر تۋرالى زاڭ مەن قاۋلى-قارار قابىلدار الدىنا ءا.بوكەيحانوۆتىڭ پىكىرىنە جۇگىنىپ بارىپ تالقىعا ۇسىنىپ وتىرعانىن تەرگەۋ دەرەكتەرى دە راستايدى.
ءار ءتۇرلى مۇددەلەر مەن ۇسىنىستاردى جيناقتاپ، تالاپكەر جاقتاردىڭ دالەلدەرى مەن ساراپتامالارىن سارالاپ، جان-جاقتى دايىندالعان كوميسسيا ءماجىلىسى 9-10 تامىزدا ۇلتتار جونىندەگى حالىق كوميسسارياتىنىڭ كوللەگيا مۇشەسى ا.ز.كامەنسكيدىڭ توراعالىعىمەن ءوتتى. قازاق مەملەكەتىنىڭ تاعدىرى شەشىلگەن، تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ بۇگىنگى تەرريتورياسىن تۇبەگەيلى انىقتاپ بەرگەن قاسيەتتى ءماجىلىس بولعاندىقتان دا جانە ونىڭ اسا ماڭىزدى قۇجات ەكەنىن ەسكەرىپ، «الاشوردا» تاريحىن العاش قۇجاتتىق تۇرعىدان ەگجەي-تەگجەيلى زەرتتەگەن تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور دينا احمەتجانقىزى امانجولوۆانىڭ پايىمداۋىن نەگىزگە الا وتىرىپ، كوميسسيا مۇشەلەرىنىڭ ءتىزىمى مەن لاۋازىمىن، پىكىرلەرىن قوسا ۇسىنامىز.
ماجىلىسكە: ۇلتتار جونىندەگى حالىق كوميسسارياتىنان - م.سۇلتانعاليەۆ، جەر جونىندەگى كوميسسارياتتان - ا.د.تسيۋرۋپا، بايانداماشى رەتىندە سەمەي وبلىسى اتىنان - ءا.ەرمەكوۆ، قازرەۆكومنان - س.پەستكوۆسكي، م.مىرزاعاليەۆ، گ.كۋلاكوۆ، ءا.جانگەلدين، ا.بايتۇرسىنوۆ، گ.الىبەكوۆ، ماسكەۋدەگى قازاق وكىلدىگىنەن - پ.پەتروۆسكي، ورىنبور گۋباتكومىنان - ي.مارتىنوۆ، تۇرككوميسسيادان - گ.سافاروۆ، سىبىررەۆكومىنان - ۆ.سوكولوۆ، ومبى رەۆكومىنان - ي.پوليۋدوۆ، چەليابى گۋبكومىنان - پولياكوۆ، بوكەي ورداسىنان - س.پ.ميليۋتين مەن د.تەمىراليەۆ، اقمولا وبلىسىنان - يتباەۆ پەن ورازاەۆ، استراحاننان - ا.كاريموۆ قاتىستى.
بايانداماشى ءالىمحان ەرمەكوۆ قازاق رەۆكومى مەن ۇلتتار جونىندەگى حالىق كوميسسارياتىنىڭ ۇسىنىسىنا جۇگىنە وتىرىپ: استراحان، ۋرال، تورعاي، اقمولا، سەمەي، سىرداريا، زاكاسپي، سامارقان، فەرعانا وبلىسى مەن گۋبەرنيالارىن قامتيتىن جالپى كولەمى 3 467 922 شارشى شاقىرىم جەردى قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرامىنا بەرۋدى ۇسىندى. كورسەتىلگەن جەردىڭ 81%-ىن جان سانى 5,5 ميلليون بولاتىن قازاقتار پايدالاناتىنىن، بۇل بۇكىل تۇرعىنداردىڭ 54% - ەكەنىن اتاپ ءوتىپ ول:
«قازاقستاننىڭ شەكاراسىن انىقتاۋ بارىسىندا مۇقىم ولكەنىڭ ەتنيكالىق، ەكونوميكالىق جانە مادەني ەرەكشەلىكتەرىن ەرەكشە ەسكەرۋ كەرەك. ەگەردە قازاقتاردىڭ دەنى وسى ۋاقىتقا دەيىن كوشپەلى ءومىر سالتى مەن مال شارۋاشىلىعىن باستى كاسىپ رەتىندە ساقتاپ قالعانىن نازارعا ىلسەك، ... وندا بۇل وبلىستاردىڭ ءوزارا تىعىز ەكونوميكالىق بايلانىستا ەكەنى كوزگە انىق كورىنىپ تۇر. سوندىقتان دا قازاق اۆتونوميالى رەسپۋبليكاسىن قۇرۋ تەك سولتۇستىك جانە وڭتۇستىك وبلىستاردىڭ اراسىنداعى شەكارالىق تۇتاستىقتى ساقتاعان جاعدايدا، عانا مۇمكىن ءارى ناقتى ومىرلىك سىپات الادى، بۇل ماسەلە كەرىسىنشە شەشىلگەن جاعدايدا، اۆتونوميا تىرشىلىك كوزىنەن ايىرىلادى. سونىمەن قاتار، مادەني جانە ەكونوميكالىق ورتالىقتار دا ارالاس وبلىستىق قۇرىلىمدار ء(سىبىر رەۆكومى جانە ت.ب.) تالاپ ەتىپ وتىرعان تەرريتوريالاردىڭ قۇرامىندا قالىپ قويادى. بۇل ورتالىقتارسىز وڭتۇستىك وبلىستار ەكونوميكالىق، شارۋاشىلىق جانە ەكونوميكالىق-مادەني اشارشىلىققا ۇشىراپ، ءتىرى ولىككە اينالادى. وسى پايىمداۋلاردى ەسكەرە وتىرىپ قازاق اۆتونومياسىنىڭ قۇرامىن كورسەتىلگەن شەكارا بويىنشا بەكىتۋ قاجەت. ورىنبور قالاسى ۋاقىتشا ورتالىق رەتىندە قارالىپ وتىر»,- دەپ (سوندا، 361 بەت) ماسەلەنى تىكەسىنەن جانە شەشىمدى تۇردە قويدى.
بۇل اسا تاعدىرلى دا تاۋاندى تالاپ ەدى. ول تالاپتان باس تارتۋ - قازاق جەرىن تەلىمدەۋمەن پارا-پار بولاتىن. وسى تۇستا وزگەلەردىڭ نازارىن وزىنە قاراتىپ، كوزقاراسىن قازاق اۆتونومياسىنىڭ مۇددەسىنە بەيىمدەپ، دالەلىنە سەندىرىپ، باۋىرىنا تارتا باۋراۋ تۇرعىسىنان العاندا ءالىمحان ەرمەكوۆتىڭ تۋا بىتكەن شەشەن دە وجەت مىنەزى، مىسى باسىم دەگدارلىعى، قيسىندى ۇستانىمى قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ نەگىزىن قالاپ، تەرريتورياسىن انىقتاۋدا شەشۋشى قىزمەت اتقاردى. ول ءوزىنىڭ اسا جۇيەلى جانە باتىل قيسىندارى ارقىلى وپپونەنتتەرىنىڭ پىكىرلەرىن شاراسىز جانسىزداندىردى، ولاردىڭ تالاپتارىن: كەڭەس وكىمەتىنىڭ شەشىمىمەن، «بايىرعى حالىقتار ەركىندىكتى قابىلداپ، ۇلى وكتيابر رەۆوليۋتسياسىنىڭ جەمىستەرىن جيناۋى» ءۇشىن قۇرىلىپ وتىرعان اۆتونومياعا قارسىلىق بوپ كورىنۋى مۇمكىن - ەكەندىگىن تەگەۋىرىندى ەمەۋىرىنمەن جەتكىزدى. جانىن ۇشكىرىپ ءالىمحاننىڭ جانىنا قوسقانداي بولىپ وتىرعان، مىسىمەن دە، دەمىمەن دە دەمەپ وتىرعان ءاليحان بوكەيحانوۆ:
«مەن سەن سويلەپ وتىرعاندا كوتەرىلىپ-باسىلعان جانارتاۋدىڭ ۇستىندە وتىرعانداي بولدىم. سويلەگەندەگى جالىنىڭ بەتىمدى شارپىدى»,- دەپ باعا بەردى.
بۇل پىكىردى ءسىبىر رەۆكومىنىڭ وكىلى ۆ.سوكولوۆ تا ءوزىنىڭ الپىسىنشى جىلدارى جاريالانعان ەستەلىگىندە:
«قايراتتى قارا شاشى ارتىنا قايىرىلعان، كەلبەتى قازاقتاردان وقشاۋلاۋ جاس قازاق جىگىتى جالىنداي شارپىپ، اسا قىزۋ سويلەپ، وراتورلىق قيسىندى قابىلەتىمەن كوميسسيانىڭ ىقپالىن وزىنە قاراتىپ الدى»,- دەپ (مادەنيەت جانە تۇرمىس، 1964, № 11) جازدى.
شىندىعىندا دا، مۇلدەم باسقا تالاپ قويىپ، سولتۇستىك وبلىستاردى رەسەيدىڭ قۇرامىندا قالدىرۋعا وكىم دايىنداپ كەلگەن ۆ.سوكولوۆ قارار ءۇشىن دايىنداعان ءسوزىن جۇمسارتىپ:
«بايانداماشىنىڭ پىكىرىنە نەگىزىنەن قوسىلامىن. الايدا سولتۇستىك وبلىستاردىڭ سىبىردەن ءبولىنۋى، وندا شوعىرلانعان ورىس تۇرعىندارىنىڭ قازاقستانعا ءماجبۇرلى تۇردە قوسىلۋىنىڭ سالدارىنان، ۇلتارالىق الاۋىزدىقتى تۋعىزۋى، ءوزارا قاقتىعىسقا الىپ كەلۋى مۇمكىن. سونىمەن قاتار، ورىنبور اكىمشىلىك ورتالىق رەتىندە كازاكتار مەن قازاقتاردىڭ اراسىنداعى قىرعيقاباق قاتىناستى ءورشىتۋى مۇمكىن، ءسويتىپ، قازاقتار كوتەرىلىستىڭ وتىنا شارپىلاتىن قاۋىپتى جاعدايعا تاۋەكەل ەتىپ وتىر. رەسەي تاريحى قازاقتارعا قازاقستاننىڭ اسا اۋقىمدى تەرريتورياسىن باسقارا الاتىن مەملەكەتتىك اپپارات قۇراتىنداي ماردىمدى ءبىلىم مەن ۇيىمداستىرۋ تاجىريبەسىن يگەرۋگە مۇمكىندىك بەرگەن جوق. ال مۇنداي باسقارۋ اپپاراتىنسىز قازاق اۆتونوميسى تاياۋ ارادا ءوز-وزىنەن ىدىراپ تىنادى. جەردى بىرتە-بىرتە ءوز ۇلەسىنە قاراتىپ، باسقارۋ اپپاراتىن قۇرعانشا ءبىرتالاي ۋاقىت كەرەك، سوندىقتان دا بۇل مىندەتتى قازىر قازاق رەۆكومىمەن تىعىز بايلانىستا باسقارىپ وتىرعان سىبىررەۆكومى مەن تۇرككوميسسياسىنىڭ قۇرامىندا قالدىرۋ قاجەت»,- دەپ (سوندا، 361-بەت) ۇسىنىس ايتتى.
قازىر، بۇل پىكىر اشىق قارسىلىق ەسەبىندە باعالانۋى مۇمكىن جانە ءسىبىر رەۆكومى بۇل ۇسىنىستى 1922 جىلعا دەيىن ۇستانىپ، سولتۇستىك وبلىستاردى قاراماعىنان شىعارمادى. الايدا سول كەزدەگى، سول كۇنگى پسيحولوگيالىق ىرعاسۋ تۇرعىسىنان العاندا، بۇل «جۇمساق پىكىر» ەدى. ايتپەسە، ماسەلە، قازاق اۆتونومياسىنا سولتۇستىك وبلىستاردى بەرۋ - رەسەيدى بولشەكتەۋ، قازاق ەڭبەكشىلەرىن سوتسياليستىك قوعامنان شەتتەتۋ، پرولەتارياتتىق ينتەرناتسيونالدىق پارىزدان باس تارتۋ، قىزىل ارميانىڭ توگىلگەن قانىن قورلاپ، كەڭەس وكىمەتىنىڭ ورنىعۋىنان باس تارتۋ - رەتىندە مالىمدەمە جاسالسا، بۇل ماسەلەنىڭ ءدال سول كەزدە شەشىلۋى جانە شەشىلە قالعان جاعدايدا دا سولتۇستىك وبلىستاردىڭ قازاقستان قۇرامىندا قالۋى نەعايبىل ەدى. ال، جاڭاعىداي «اۆتونوميانى مويىنداي وتىرىپ كەلتىرىلگەن «بىراق تار»، ءسوز اراسىنداعى ساياسي «براك» - سىلتاۋ عانا ەدى. تۇركىستاننىڭ بىلگىرى، «تۇرككوميسسيانىڭ» وكىلى گ.سافاروۆ تا:
«تۇركىستانداعى قازاق وبلىستارىندا كەڭەس وكىمەتى ءالى ورنىعا قويعان جوق، بۇل باعىتتا ءوز بەتىنشە جۇمىس ىستەي الاتىن كۇش تە جوق، سوندىقتان دا اۋەلى نەگىزگى قۇرىلىمدى نىعايتىپ بارىپ، سودان كەيىن عانا بىرتە-بىرتە ىسكە كىرىسكەنىمىز ءجون»,- دەپ سولقىلداقتىق تانىتتى.
تۇركىستان رەسپۋبليكاسىن «اسىرەكەڭەستەندىرىپ، ءبىر كۇندە سوتسياليزم ورناتپاق بولىپ، مەملەكەتتى انارحيالىق جاعدايعا اكەلگەنى ءۇشىن» كرەملگە شاقىرتىلىپ الىنىپ، «تۇرككوميسسياسىنىڭ» جەتەكشىلىگى مىندەتىن اتقارعان گ.سافاروۆ «قازاق اۆتونومياسىنىڭ» قۇرىلۋىنا مۇددەلى ەمەس بولاتىن، كەرىسىنشە، ت.رىسقۇلوۆ، ن.حوجاەۆ سياقتى جەرگىلىكتى قايراتكەرلەردى ءستاليننىڭ ىرقىمەن بيلىكتەن ىسىرعان «ارالىق قايراتكەر» ەدى. اۆتونوميانىڭ قۇرىلۋىنا تىكەلەي مۇددەلى قازاق رەۆكومىنىڭ توراعاسى س.پەستكوۆسكيدىڭ ءوزى:
«قازاقستاندا وزگەلەر سياقتى ۇلتتىق اۆتونوميا قۇرۋعا بولمايدى. تەك تەرريتوريالىق ءپرينتسيپتى ۇستانۋ عانا اقىلعا سيادى»,- دەپ تۇپكى پيعىلىن تانىتتى.
ال «كەڭەستىك جەر يەسى» مەكەمەسىنىڭ وكىلى ا.د.تسيۋرۋپا:
«ەگەردە شولەيتتى دالاعا قۇنارلى جەر قوسىلماسا، وندا بۇل ولكە ءومىر سۇرە المايدى. قازاق ولكەسىنىڭ بارلىق باسقارۋ قۇرىلىمى قازاق رەۆكومىنا باعىندىرا شوعىرلانۋى ءتيىس، ايتپەسە، وسىعان دەيىنگى قالىپتاسقان جاعداي وزگەرمەيدى»,- دەپ ورىندى پىكىر ءبىلدىردى.
«تۇرككوميسسيانىڭ» تىزگىنى قولىنان شىعىپ بارا جاتقانىن سەزگەن گ.سافاروۆ تاعى دا وزەۋرەپ:
«ورىنبوردا وتىرىپ جەتىسۋ مەن سىرداريانى باسقارامىن دەۋ - مازاق قانا ەمەس، ارانداتۋ. مۇنداي ساياسات ۇلتتىق ۋتوپيا»,- دەدى.
ال احمەت بايتۇرسىنوۆ ءۇشىن بۇل قيال ەمەس، ناقتى تاريحي مۇمكىندىك ەدى. ول وسى اۆتونوميا ءۇشىن «الاشوردانىڭ» مۇددەسىن كەڭەس وكىمەتىمەن بايلانىستىرعان جانە وعان كەپىل رەتىندە ءوز باسىن تاۋەكەلگە تىككەن تاعدىرلى تۇلعا بولاتىن. سوندىقتان دا وزەۋرەگەن «تۇرككوميسسياسىنىڭ» الدىن-الا ستالينمەن كەلىسىپ تۇجىرىمداعان پىكىرىنىڭ بەتىن بىردەن قايىرىپ:
«اڭگىمەنىڭ باسىن بىردەن اشىپ الۋ كەرەك. ەگەردە قازاق ولكەسى ءوزىن-ءوزى بيلەي الماسا، وندا رەسپۋبليكا قۇرۋ ماسەلەسىنىڭ ءپىسىپ-جەتىلمەگەنى، ونى قۇرۋعا ءتيىستى جاعدايدىڭ جاسالماعانى عوي، وندا بوس ءسوزدى دوعارۋ قاجەت. دەمەك، بارىنەن بۇرىن باستى ماسەلەنى - بۇل رەسپۋبليكانى قۇرۋدىڭ قاجەتتىگى بار ما، جوق پا، سونى شەشىپ الۋ قاجەت. ەگەردە بۇل ماسەلە وڭدى شەشىلسە عانا، سودان كەيىن بارىپ سول رەسپۋبليكانى باسقارا الاتىن كۇشتەردى قۇرۋدى قولعا الۋ قاجەت، ال ونداي كۇش بار»,- دەپ سەنىممەن ايتتى.
ال ءاليحان بوكەيحانوۆ پەن احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ بەدەلىنىڭ الدىندا گ.سافاروۆتىڭ سۇرەڭى وڭىپ سالا بەرەتىن. سول كەزگە دەيىن اسىرەسولشىل، ءبىر جىلدان كەيىن اسىرەۇلتشىل باعىتتى ۇستاعان ءستاليننىڭ ورىنباسارى م.سۇلتانعاليەۆ ءۇش جاقتى پىكىردىڭ «التىن وزەگىن» ۇستاپ:
«ەگەردە تۇركىستان مەن سىبىردەگى بيلىك ءالسىز بولسا، ال مۇنىڭ شىندىق ەكەنىن ەشكىم جوققا شىعارا المايدى، وندا ولاردىڭ ءىس-ارەكەتتەرى قازاق رەۆكومىنىڭ، ورتالىقتىڭ وكىمىمەن ۇيلەسەتىندىگىنە ەشكىمدە كەپىلدىك بەرە المايدى. سوندىقتان دا بۇل وبلىستاردىڭ رەۆكومىنىڭ جۇمىسى ورتالىقتىڭ وكىلەتتى قارارلارىمەن رەتتەلىپ وتىرۋعا ءتيىستى. باسقارۋ بيلىگى قازاق رەۆكومىندا بولۋعا ءتيىستى، ال قالعان ورتالىقتار سونىڭ ۇلتتىق، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق شەشىمدەرى بويىنشا جۇمىس ىستەپ، قازاق رەۆكومىنىڭ شەشىمدەرىن جەتەكشىلىككە الۋى ءتيىس», - دەگەن پىكىر ءبىلدىردى.
مىنە، وسى ارادا باس بايانداماشى ءالىمحان ەرمەكوۆ ءوزىنىڭ ۇستانىمى مەن دالەلىن تۇبەگەيلى ورنىقتىرۋ ماقساتىندا قايىرا جارىسسوزگە شىعىپ:
«اۆتونوميا بەرۋ ماسەلەسىن ءپرينتسيپتى تۇردە ءبىر اۋىزدان قولداي وتىرىپ، اۆتونوميانى قۇرۋعا كەلگەندە ءسوز بەن ءىستىڭ اراسىنان الاۋىزدىقتىڭ تۋىپ وتىرعانى تۇسىنىكسىز. انىعىندا، ماسەلە: رەسپۋبليكانى قۇرۋدىڭ قاجەتى بار ما، جوق پا؟،- دەگەنگە تىرەلىپ تۇر. ەگەر مەن دۇرىس تۇسىنسەم: تەك ناسيحات ءۇشىن عانا ەمەس، ناقتى ءىس جۇزىندەگى جۇمىس ىستەيتىن اۆتونوميا تۋرالى ءسوز بولىپ وتىر، ەندەشە، سوعان ساي باسقارۋ اپپاراتى قۇرىلۋى ءتيىس، ونسىز: قازاقتار ءوزىن-ءوزى باسقارا الا ما؟، - دەگەندى بىلاي قويعاندا، رەسپۋبليكا جونىندە ءسوز قوزعاۋدىڭ ءوزى ماعىناسىز بوس مىلجىڭ عانا. ال قازاق رەۆكومىن قىزمەتكەرلەرمەن قامتاماسىز ەتۋدى ورتالىق موينىنا السىن»,- دەپ باستى نازاردى اۆتونوميانىڭ جاريالانۋىنا اۋداردى.
ءسويتىپ، 10 تامىز كۇنى كوميسسيا توراعاسى ا.ز.كامەنسكي بارلىق ەسكەرتۋلەر مەن ۇسىنىستاردى قورىتا كەلە:
«قازاق رەسپۋبليكاسىن قۇرۋ - شەشىلگەن ماسەلە، قورىتىندىسى دايىندالىپ، ءتيىستى مەكەمەلەر وكىمەت بيلىگىن رەسپۋبليكانىڭ باسقارۋىنا بەرۋدىڭ جولدارىن قاراستىرسىن»,- دەپ جاريالادى.
بۇل ۇلكەن جەڭىس ەدى. الايدا بۇل جەڭىستى تياناقتى ەتۋ ءۇشىن اۆتونوميانىڭ تەرريتورياسى مەن تۇرعىندارى تۋرالى ۇسىنىستاردى لەنيننىڭ الدىندا قورعاپ شىعۋى ءتيىس بولدى.
ءا.ەرمەكوۆ (ەستەلىكتەن): «موسكۆاعا كەلگەننەن كەيىن ۆ.ي.لەنين توراعالىق ەتكەن كوميسسيانىڭ وتىرىسىندا مەن قازاقستانداعى جاعداي تۋرالى بايانداما جاسادىم. ماعان دەيىن تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنداعى جاعداي تۋرالى «تۇرككوميسسياسىنىڭ» مۇشەسى جولد. سافاروۆ سويلەدى. اسا قۋاتتى جىگەرگە يە بۇل ادام وتارلانعان اۋداندارداعى بۇراتانا حالىقتىڭ اسا اۋىر جاعدايى مەن ستولىپين رەفورماسىنان كەيىن قونىس اۋدارۋشىلاردىڭ كەسىرىنەن تۋىنداعان قيىنشىلىقتاردى سونداي ءبىر سەنىمدى دە ناقتى دالەلدەرمەن جەتكىزە بىلگەن تياناقتى بايانداما جاسادى. ول: ءوزىنىڭ اتا قونىسىنان ايىرىلعان جانە كەلىمسەك-كۋلاكتاردىڭ اياۋسىز تاركىسىنە ۇشىراعان قازاق باتىراقتارىنىڭ بيشارالىعى مەن كورگەن قورلىعىن اشىنا ايتتى. ول: «شۇعىل تۇردە جەر رەفورماسىن جۇرگىزىپ، بارلىق كۋلاكتاردىڭ جەرىن تارتىپ الىپ، ولاردان الىنعان جەردى بۇرىنعى يەسىنە قايتارىپ بەرۋدى تالاپ ەتتى. «سوندا عانا بۇراتانا حالىق بوستاندىقتى سەزىنە الادى، ۇلى قازان توڭكەرىسىنىڭ جەمىسىن كورە الادى»،- دەدى. ۆلاديمير يليچ ونىڭ كوزقاراسىن قولدادى جانە سودان ءبىراز ۋاقىت وتكەن سوڭ وراز جاندوسوۆتىڭ ت.ب. قاتىسۋىمەن تۇركىستاندا جەر رەفورماسى جۇرگىزىلدى».
12-تامىز كۇنى لەنيننىڭ توراعالىعىمەن وتكەن ماجىلىستە ءا.ەرمەكوۆ نەگىزىنەن قازاق اۆتونومياسىنىڭ شەكارالىق اۋدان ماسەلەسىنە باسا نازار اۋداردى.
ءا.ەرمەكوۆ (ەستەلىكتەن): « مەن ءوزىمنىڭ بايانداماما كىرىسپەي تۇرىپ، ۇلى وكتيابر رەۆوليۋتسياسى كوسەمىنىڭ الدىندا قاتتى تولقىدىم. بىراق ونىڭ قاراپايىمدىلىعى، مەيرىمدىلىگى، كىشى حالىقتارعا دەگەن ەرەكشە قامقورلىعى ماعان جايماشۋاق اسەر ەتتى. بايانداما كەزىندە مەنى ونىڭ شيراقتىعى، ويىنىڭ وتكىرلىگى، از حالىقتىڭ بايانداما جاساعان وكىلىن ءادىل دە باتىل قولداۋى بەي-جاي قالدىرمادى.
كوتەرىلگەن بارلىق ماسەلەلەردى تالداۋى مەن ونداعى قويىلعان ماسەلەلەردىڭ بارلىعىنان حاباردار بولۋى جانە وعان بويلاي ەنۋى تاڭقالارلىق ەدى. ول مەنىڭ بايانداماما دا كاتىستى قىزىعۋشىلىق پيعىل كورسەتتى: مۇقيات تىڭدادى، مۇمكىن بولاتىن قاتەلىكتەردەن ساقتاندىردى، ال ءادىل شەشىمدى تالاپ ەتەتىن قاجەتتى شارالاردى باتىل قولدادى. ۆلاديمير يليچ تەك تىڭداپ، تالداپ قانا قويماي، ءارى قىزىنا پىكىر ايتىپ، بۇكىل باياندامانىڭ باسىنان باستاپ اياعىنا دەيىن بەلسەنە قاتىسىپ وتىردى. ءسويتىپ، ادامزاتتىڭ ۇلى دانىشپانى ماعان ۇمىتىلماس اسەر قالدىردى. وسىناۋ ۇلى ويشىل-رەۆوليۋتسيونەردىڭ رۋحى الدىندا باسىمدى ءيىپ تاعزىم ەتەمىن.
ەندى ۆلاديمير ءيليچتىڭ بايانداماداعى شيەلەنىسكەن ماسەلەلەردى دۇرىس شەشۋگە كاتىسىپ، بەرگەن كومەگى تۋرالى، ەلۋ جىلدان كەيىن دە ەسىمدە قالعان جەكە-جەكە ەپيزودتارعا توقتالايىن.
مەن ءوزىمنىڭ باياندامامدا، نەگىزىنەن، قازاقستاننىڭ شەكاراسىن انىقتاۋدا ۇلكەن ماڭىزى بار كۇردەلى دە شيەلەنىسكەن جەر ماسەلەسىنە توقتالدىم (بۇل ماسەلەلەر لەنيننىڭ كوزى تىرىسىندە شەشىلگەن بولاتۇعىن، سوندىقتان دا قازىر تاريحي-انىقتامالىق قانا سيپات الادى.
پاتشالىق روسسيا كەزىندە سول كەزدەگى قولدانىستاعى زاڭ ەرەجەلەرىن بۇزا وتىرىپ، قازاق جۇرتىنىڭ يەلىگىندەگى وزەن، كول جاعالاۋىن، ورمان القابىن، ساياجاي ورنالاسقان توعايلاردى، قارا توپىراقتى جەرلەردى، جاسىل القاپتاردى تارتىپ العان بولاتىن. ال بۇل «بەلدەۋلەردىڭ» ەرتىس بويىنداعى كولەمى اۋەلىدە ەنى 10 دەسياتينادان باستاپ ۇزىندىعى 70 دەسياتيناعا دەيىن جەتتى، ال كاسپي تەڭىزىنىڭ سولتۇستىك جاعالاۋىنداعى ايگىلى «ميلليوندىق قور» دەپ اتالاتىن اسا ءىرى اتىراۋ مال وندىرىسىمەن اينالىسۋشىلاردان تارتىپ الىنىپ، شىركەۋگە، قازىنالىق قاراشىعىن دەپ اتالاتىن سالعىرتتىڭ ەسەبىنە جانە قازىنانىڭ جەكە بيلىگىنە بەرىلدى.
قازاقتاردىڭ پايدالانۋىنداعى جەرلەردى تارتىپ الاتىن مۇنداي اپەرباقاندىق - رەسەيدىڭ ىشىندەگى اسا ءىرى جەر يەلەرى مەن پومەششيكتەردىڭ: قۇلقىن جوقتايتىن ستولىپيندىك رەفورمادان كەيىن ءتىپتى ورىستەپ كەتتى. ول مەملەكەتتىك دۋما مىنبەسىنەن: «قازاق دالاسى مەن تۇركىستانداعى ۇيىمداسقان كۋلاكتاردىڭ قوجالىعى جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ مۇددەسىن سەكەرمەۋى ءتيىس، كەرىسىنشە ول - پاتشا رەجيمنىڭ تىرەگى بولۋى ءتيىس»، دەپ ۇران تاستاپ، پاتشالىق ساياساتتىڭ تىرەگىنە اينالدى. ءسويتىپ جەرگىلىكتى تۇرعىنداردى ويلاماي، قازاقستان مەن تۇركستاندا قۋلاكتاردىڭ يەلىگىندەگى شارۋاشىلىقتىڭ قانات جايۋىنا بار كۇشىن سالعان ەدى. وندا (ماجىلىستە - ت.ج.) كاسپي جاعالاۋى تۋرالى ماسەلەلەر وتكىر پىكىرتالاس تۋدىردى. ال جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ جەر تۋرالى ماسەلەسى، ءتىپتى، قارالعان دا جوق بولاتىن. ەرتىستىڭ ون شاقىرىم سول جاق بەتى 1904 جىلعى ورىس-جاپون سوعىسى الدىندا سەنات ۇكىمەتىنىڭ قاۋلىسىمەن ءسىبىر كازاكتارىنىڭ يەلىگىنە بەرىلگەن. ال قازاق ەلى ءوزىنىڭ اتا-باباسىنىڭ جەرىنەن ايىرىلىپ قانا قويماي، ونىڭ ۇستىنە وسى جايىلىمدىققا مالىن باعۋ ءۇشىن ورىس كۋلاكتارىنا وراسان زور قارجى تولەپ، تەز ارادا كەدەيلىككە ۇشىرادى. ءسويتىپ ولار ءاربىر كازاك سەمياسىنا قىزمەت ەتەتىن ءۇي شارۋاسىنداعى جۇمىسشى رەتىندە باتىراقتارعا اينالدى. قازاق ولگەن كىسىسىن جەرلەۋ ءۇشىن زيرات ورىنىنا التىن اقشا ەسەبىمەن 18-20 سوم تولەگەنى تۋرالى دەرەكتەر ارحيۆ قۇجاتتارىنان بەلگىلى.
مەن باياندامامنىڭ سوڭىندا: وسى ون شاقىرىمدىق جەردى قازاق حالقى ەجەلدەن يەلەنىپ كەلگەندىكتەن دە، وزدەرىنە قايتارىپ بەرۋ - تۋرالى ۇسىنىس جاسادىم.
ال كاسپي تەڭىزىنىڭ سولتۇستىك جاعالاۋى - سالىق جينايتىن جەر بولىپ جاريالانعانىمەن، پاتشا ۇكىمەتى قازاق تۇرعىندارىن يەلەنگەن جەرلەرىنەن كوشىرە المادى. سەبەبى، كاسپيدىڭ سولتۇستىك جاعىنا كاراي «رىڭ (نارىن - ? - ت.ج.) قۇمدارى» دەپ اتالاتىن قۇم بۇيراتتارى سوزىلىپ جاتىر. ەكونوميكانىڭ قاتال زاڭى تۇرعىنداردى كاسپي تەڭىزى جاعالاۋىنا قۋدى. وندا ولار بالىق اۋلاۋمەن شۇعىلدانىپ، كەمەدە جۇمىسشى بولىپ ىستەپ، كۇن كورىس مۇمكىندىگىنە يە بولدى.
باياندامامنىڭ سوڭىندا: قازاقتاردىڭ بۇرىن يەلەنىپ كەلگەن جەرلەرى وزدەرىنە قايتارىلسىن جانە جەرگىلىكتى قازاق پەن وتىرىقشىلدانعان ورىس تۇرعىندارى قاشان ورنىعىپ بىتكەنشە روسسيادان قونىس اۋدارۋدى توقتاتقان ءجون، - دەگەن ۇسىنىس جاسادىم. وسى جەردە ۆلاديمير يليچ مەنىڭ ءسوزىمدى ءبولىپ: «قىزىق ەكەن، ورتالىقتاعى جولداس، ءبىزدىڭ تسك-نىڭ مۇشەسى سافاروۆ: تۇركىستاننان بارلىق كۋلاك شارۋاشىلىعىن كوشىرىپ جىبەرۋ كەرەك، - دەسە، ءسىز: تەك جەرگىلىكتى قازاقتار مەن وتىرىقشىلدانعان ورىستار ورىن تەپكەنشە قونىس اۋدارۋدى توقتاتۋ كەرەك،- دەيسىز. بۇل قالاي؟ مەن مۇنداي پىكىردى كۇتپەپ ەدىم؟»،- دەپ ءبىر ءسات كۇمىلجي قارادى. مەن: «سافاروۆتىڭ تۇركىستاننىڭ جاعدايىن جاقسى بىلەتىنىن، ول سول جەردە ۇزاق ۋاقىت قىزمەت ىستەگەنىن ايتا كەلىپ، ال قازاقستاننىڭ جاعدايىندا ونداي ۇسىنىستان باس تارتۋ كەرەك»،- دەدىم. جانە دە ءوز ۇسىنىسىما نەگىز رەتىندە سولتۇستىك ايماقتارداعى قازاق پەن ورىس تۇرعىندارىنىڭ سان جاعىنان اراقاتىناسى جايلى ستاتيستيكالىك مالىمەتتەردى كەلتىردىم. «ورىس تۇرعىندارىن كوشىرىپ جىبەرەمىز دەگەن شەشىمنىڭ ورىندالۋ مۇمكىندىگىنە سەنبەيمىن، سەبەبى، ۇلتتار اراسىندا الاۋىزدىق تۋ قاۋپى بار» - دەدىم. سوندا ۆلاديمير يليچ: «ەندەشە ويلانۋ كەرەك»،- دەدى.
بۇدان كەيىن: «ون شاقىرىمدىق كەسىمدى جەر» مەن جەرگە ورنالاستىرۋ مەن اۋىل شارۋاشىلىعىن ۇيىمداستىرۋ تۋرالى بارىنشا قامتي ايتقانىما قاراماستان، ۆلاديمير يليچ: «تاعى دا قوسىمشا ايتارىڭىز بار ما؟»،- دەپ سۇرادى. سوندا مەن جاستاردىڭ اتىنان (ول كەزدە 29 جاستا ەدىم): جەردى وڭدەۋگە جانە ءشوپ شابۋعا ارنالعان اۋىل شارۋاشىلىعى ماشينالارىمەن قامتاماسىز ەتسە، ءسويتىپ اۋىل شارۋاشىلىعى كوممۋنالارىن ۇيىمداستىرساق،- دەگەن تىلەك ايتتىم. ۆلاديمير يليچ قولىن سەرمەپ: «كەرەگى جوق، كەرەگى جوق. ءبىز اۋىل شارۋاشىلىعى كوممۋنالارى جايلى، ءتىپتى، ورتالىق روسسيادا دا ءالى ويلاستىرعامىز جوق»،- دەدى. ۆلاديمير ءيليچتىڭ تاراپىنان ايتىلعان مۇنداي سىلتەمە ۇسىنىسقا مەن قاتتى ابىرجىپ قالدىم.
كوميسسيانىڭ ماجىلىسىندە، جاساعان باياندامامنىڭ ءبىزدىڭ رەسپۋبليكامىزدىڭ تەرريتورياسىن انىقتاۋ تۋرالى تۇسىندا: كاسپي تەڭىزىنىڭ سولتۇستىك جاعالاۋىنىڭ - استراحان گۋبەرنياسىنان قازاقستانعا قايتارىلعانى ءتيىمدى ەكەندىگى جونىندەگى جوعارىداعى ۇسىنىسىمدى قايتالاپ ايتتىم. مەنىڭ بۇل ۇسىنىسىما كوپتەگەن ادامدار مۇلدەم قارسى بولدى. ءىرى باسشىلار، اسىرەسە استراحان گۋبەرنيالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ پرەدسەداتەلى (فاميلياسى ەسىمدە جوق), لەجاۆا، بريۋحانوۆ سەكىلدى باسشىلار: كاسپيدىڭ بالىعىمەن موسكۆا جۇرتشىلىعىن اسىراپ وتىرمىز، ەلىمىز ازىق-تۇلىك قيىندىعىن باستان كەشىپ وتىر،- دەگەن سىلتاۋدى الدىعا تارتتى. سويلەۋشىلەردىڭ بۇل ماسەلەگە تەرىس كوزقاراسىن بايقاعان ۆلاديمير يليچ ماعان بۇرىلىپ: «ءبىزدىڭ ەكونوميستەر جان-جاقتى تالداپ، باتىل ايتقان سەكىلدى، ۇيالماڭىز، ءوزىڭىزدىڭ ويىڭىزدى ەركىن ايتا بەرىڭىز، ەندى ءسوز سىزگە بەرىلەدى»،- دەدى.
«مەن، كەشە عانا ينستيتۋتتى بىتىرگەنمىن، جاقسى تاجىريبەنى ۇيرەنۋگە دايىنمىن. بىراق كەيبىر جولداستاردىڭ مەنىڭ ويىما قارسى بولعانىنا تاڭىم بار. ويتكەنى، قازاقستاننىڭ ءوزىنىڭ ۇلتتىق-تۇرمىستىق ەرەكشەلىكتەرىنە بايلانىستى الاتىن اۆتونوميالىق باسقارۋ قۇرىلىمى - رسفسر-ءدىڭ قاراماعىنا كىرەدى. سوعان قاراماستان، ءبىزدىڭ، كاسپي جاعالاۋىنىڭ رەسپۋبليكا شەكاراسىنا كىرگىزىلۋىن ماقۇلداعانىمىز دۇرىس سياقتى. سەبەبى، ول جەردە نەگىزىنەن بالىق شارۋاشىلىعىمەن اينالىساتىن قازاقتار مەكەندەيدى جانە دە بۇل جاعالاۋ قازاقستان تەرريتورياسىنىڭ ىشىنە كىرىپ تۇر. ال ەگەر وسى جاعالاۋدى تۇرعىندارىمەن بىرگە ءبىزدىڭ رەسپۋبليكانىڭ شەكاراسىنا كىرگىزسە، ءبىز ولاردى ۇيىمداستىرىپ، استراحان گۋبەرنياسىنا قاراعاندا ورتالىققا الدەقايدا كوپ بالىق جىبەرەتىنىمىزگە سەنىمدىمىن»،- دەدىم.
ۆلاديمير يليچ استراحان گۋبەرنيالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ پرەدسەداتەلىنە بۇرىلىپ، ودان: جاعالاۋداعى قازاق پەن ورىس تۇرعىندارىنىڭ سان جاعىنان ارا قاتىناسى قانداي؟،- دەگەن سۇراق قويدى. پرەدسەداتەل ستاتيستيكالىق مالىمەتتەر جوق دەگەندى سىلتاۋ ەتىپ، سۇراقتان بۇلتارعىسى كەلىپ ەدى، ۆلاديمير يليچ: «جاعالاۋدا قانشا قازاق، قانشا ورىس بار - دەپ وتىرعانىم جوق، وسى وڭىردەگى تۇرعىنداردىڭ قايسىسى باسىم؟»،- دەدى. سوندا پرەدسەداتەل امالسىزدان: «قازاقتار باسىم سەكىلدى»،- دەگەنگە سايدى. ۆلاديمير يليچ: «ماسەلە تۇسىنىكتى بولدى»،- دەپ داۋىسقا سالماق ەدى، سول ارادا حاتشى كرەستينسكي: «ەرمەكوۆ جولداس «دانتسيگ ءدالىزىن» ۇيىمداستىرماق بولىپ وتىر»،- دەپ قىستىرىلىپ ەدى، ۆلاديمير يليچ: «كرەستينسكي جولداس ماسەلەنىڭ ماڭىزىن تۇسىنگەن جوق. «دانتسيگ ءدالىزىن» استراحان گۋباتكومى مەن ءبىزدىڭ شارۋاشىلىق باسشىلارى جاساپ وتىر»،- دەدى. تەڭىز جاعالاۋىن ءبىزدىڭ رەسپۋبليكامىزدىڭ شەكاراسىنا قوسۋدى جاقتاپ ۆلاديمير ءيليچتىڭ ءوزى داۋىس بەردى جانە ونىڭ ۇسىنىسى كوپشىلىك داۋىسپەن قابىلداندى»،- دەپ ەسكە الدى.
ءيا، لەنين مەن ءالىمحان ەرمەكوۆتىڭ كوزبە كوز تىلدەسۋىنىڭ ناتيجەسىندە بۇگىنگى اتىراۋ ءوڭىرى قازاقستاننىڭ قۇرامىنا ماڭگىلىك قوسىلدى. اۆتونوميا مەن تەرريتوريا ماسەلەسى 14, 16-17 تامىزدا تالقىلانىپ، 24 تامىزدا تاعى دا لەنيننىڭ قاتىسۋىمەن وتكەن ەڭ سوڭعى شەشۋشى ماجىلىستە تۇبەگەيلى بەكىتىلدى:
بۇل تۋرالى اتالعان ەستەلىكتە ءا.ەرمەكوۆ: «1920 جىلدىڭ 24-تامىزدا حالىق قوميسسارلار كەڭەسى قىرعىز (قازاق) اۆتونوميالىق رەسپۋبليكاسى تۋرالى دەكرەت جوباسىنىڭ ماسەلەسى جونىندەگى ماجىلىسكە بايانداماشىنىڭ ءبىرى رەتىندە مەن دە قاتىستىم. ماجىلىستەگى اتموسفەرا اسا ىسكەرلىك جاعدايدا بولدى، ارقايسىسى وزدەرىنىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن سەزىنىپ، قاتال ءتارتىپ ساقتاپ، بايسالدىلىق تانىتتى. بۇل ماجىلىسكە ۆلاديمير ءيليچتىڭ ءوزى جانە ءبىزدىڭ تاراپىمىزدان توراعا پەستكوۆسكي قاتىسىپ وتىردى. ماسەلە تۋرالى ۇلتتار جونىندەگى حالىق كوميسسارىنىڭ توراعاسىنىڭ ورىنباسارى كامەنسكي بايانداما جاسادى. ول ءوزىنىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن قاتتى سەزىنىپ، بايانداما بارىسىندا كوپ قينالدى.
ۆلاديمير يليچ، دەكرەتتى قاراپ وتىرىپ: «بايلانىس تورابى مۇندا تسسنح-نىڭ قاراماعىنا بەرىلىپتى، نەگە نكپس-ءتىڭ (بايلانىس جونىندەگى حالىق كومسسارياتىنىڭ - ت.ج.) قاراۋىنا بەرىلمەگەن؟- دەگەن سۇراق قويدى. كامەنسكي جولداس: «تاتار رەسپۋبليكاسى تۋرالى دەكرەتتە وسىنداي ەرەجە قابىلدانعان بولاتىن»،- دەپ جاۋاپ بەردى. ۆلاديمير يليچ تاڭدانىس ءبىلدىرىپ: «ەندەشە ول ەرەجەدە مۇنداي شەشىم نەگە قابىلدانعان؟»،- دەپ سۇراق قويدى دا: ماسەلەنىڭ بارلىعى ناقتى قامتىلماعانى تۋرالى بايانداماشىعا قاتتى ەسكەرتۋ بەردى. مەن بۇل ماسەلەنىڭ ءمان-جايىن پەستكوۆسكي جولداسقا: «ءبىزدىڭ رەسپۋبليكامىزداعى تەمىر جولى تورابىنىڭ كولەمى شامالى، ونىڭ ەسەسىنە سالىنىپ جاتقان تەمىر جولى قۇرىلىسى تسسنح-نىڭ باسشىلىعىنا قارايدى»،- دەپ ءتۇسىندىردىم. پەستكوۆسكي جولداس ءسوز الىپ، جوعارىداعى شەشىمنىڭ ءمان-جايىن ءتۇسىندىرىپ بەردى. ۆلاديمير يليچ بۇعان: «مۇنداي تۇسىنىكتەمەمەن كەلىسۋگە دە بولادى، كەلىسپەۋگە دە بولادى، بىراق بايانداماشى بولسا: تاتار رەسپۋبليكاسى جونىندەگى وسىعان سايكەس ەرەجەگە سىلتەمە جاساعىسى كەلەدى»،- دەپ ەسكەرتۋ جاسادى. كامەنسكي جولداس وزىنە تۇسكەن بارلىق جاۋاپكەرشىلىك پەن اۋىرلىقتى قاتتى سەزىنىپ، قينالدى، ءسويتىپ، وسىندا وتىرعاندارعا الداعى ۋاقىتتا ەسكەرىپ جۇرەتىندەي ۇلكەن ساباق بولدى.
«ءسويتىپ دەكرەتتىڭ جوباسى تەزدەتە تۇتاس وقىلىپ، قابىلداندى. ءتيىستى قوسىمشالار مەن وزگەرىستەرىمەن قوسا رسفسر حالكومسوۆىنىڭ دەكرەتى 1920 جىلعى 26-تامىزدا بۇكىل ەلگە جاريالاندى»,- دەپ ەسكە الدى.
«الاشوردا» ۇكىمەتى ارقىلى قازاق رەسپۋبليكاسىنا ۇلاسقان الاش يدەياسى وسىلاي ورىندالدى. ونىڭ باسىندا سول جولدا جانىن قۇرباندىققا اتاعان ءاليحان بوكەيحانوۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆ، ءالىمحان ەرمەكوۆ جانە ... اۆتونوميا تۋرالى پىكىرتالاستا:
«ەگەردە سەنىممەن قولعا الساق بۇل ماسەلەنى تولىق شەشە الامىز. تەك... ءبىز ءالى تاپتىق جىگىمىزدى اجىراتىپ ۇلگەرگەمىز جوق. سوندىقتان دا ءبىز قازاق حالقىنىڭ ۇلتشىلدىق ىرقىنا دا كوندىك، ونسىز ەشتەڭەنى جۇزەگە اسىرا المايتىن ەدىك»,- دەپ سالماقتى وزىنە اۋدارا سويلەگەن ءالىبي جانكەلدين تۇردى.
وعان الاش ازاماتتارى م.مىرزاعاليەۆ پەن ع.الىبەكوۆ داۋىستارىن قوستى.
ال، بۇل - ءاليحان بوكەيحانوۆ پەن احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ، ءالىمحان ەرمەكوۆتىڭ قازاق مەملەكەتى الدىنداعى تاريحي ميسسياسى بولاتىن. ءسويتىپ، «الاشوردا» كوسەمى وكىمەت بيلىگىن رەسمي تۇردە لەنينگە تابىستاپ، ال الاشتىڭ رۋحاني تۋىن جاڭا قازاق اۆتونوميالىق ولكەسى ۇكىمەتىنىڭ قازاق ىستەرى جونىندەگى ورىنباسارى احمەت بايتۇرسىنوۆقا ۇستاتتى. وعان دەكلاراتسيا جاريالانىسىمەن ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ لەنينمەن وڭاشا ون بەس مينۋت سويلەسۋى تولىق دالەل. ءوزى: «نە ويى، نە ءبىلىمى كولەمدى ەمەس»،- دەپ ەسەپتەيتىن ستالينمەن كەزدەسۋدەن باس تارتقان. ول تۋرالى ءالىمحان ەرمەكوۆ:
«ۆ.ي.لەنين ءوزى توراعالىق ەتكەن العاشقى ءماجىلىستىڭ اياعىندا: «اۆتونوميانى كۇرۋ جونىندە قازىر ستالينگە بارىپ پىكىرلەسىڭدەر، ونىڭ دايىنداعان جوباسى بار، سونىمەن تانىسىپ، بار ويلارىڭىزدى تۇيىستىرىڭىزدەر»,- دەپ كەڭەس بەردى.
ماجىلىسكە قاتىسۋشىلار ۇزىلىستە تۇگەلدەي دالىزگە شىقتىق. قازاقستاندىق دەلەگاتسيانىڭ قۇرامى 15-تەي ادام بولاتىن. ءبارىمىز ءاليحان بوكەيحانوۆتى توستىق. الەكەڭ لەنينمەن وڭاشا پىكىرلەسىپ، اڭگىمەلەسىپ قالعان بولاتىن. 15-20 مينۋتتەن كەيىن ول كىسى دە شىقتى. ءبىز: «ءسىزدى ستالينگە بىرگە كىرۋ ءۇشىن توسىپ تۇرمىز»،- دەدىك. ءاليحان بارىمىزگە سالقىنداۋ قاراپ:
«ستالين نە شەشەر دەيسىڭ، ونىڭ نە ويى، نە ءبىلىمى كولەمدى ەمەس، قانشا ءبىر جەتىسكەن جوبا بار دەيسىڭ. ونان دا ءوزىمىز جەكە شەشكەن دۇرىس»،- دەپ ءجۇرىپ كەتتى.
ءبىز ءبارىمىز دە اڭتارىلىپ قالدىق تا الەكەڭە ىلەسىپ كرەملدەن شىعىپ كەتتىك. وسى كۇنى: «بالكىم كىرىپ پىكىرلەسكەنىمىز دۇرىس بولار ما ەدى؟ كەيبىر ماسەلەلەر مۇمكىن باسقاشا شەشىلەر مە ەدى؟»،- دەگەن وي كەلەدى.
وسى ماجىلىستەن كەيىن ءبىر جەتى وتكەن سوڭ ۆ. ي. لەنين قازاق اسسر-ءىن قۇرۋ جونىندەگى دەكرەتكە قول قويدى»,- دەپ ەسكە العان.
ءسابيت مۇقانوۆتىڭ:
«ءبىز ءسوتسياليزمدى ەرمەكوۆتەردىڭ قولىمەن قۇرامىز!»,- دەپ («ەسەيۋ جىلدارى») كەكەتسىنگەن قۋجاققا قوسىلىپ ۇرانداتىپ جۇرگەن كەزى دە وسى جىلدارى بولاتىن.
بۇدان كەيىن ءاليحان بوكەيحانوۆپەن بىرگە ءالىمحان ەرمەكوۆ ساياسات ساحاناسىنان مۇلدەم شەتتەتىلدى. بىراق ەلى ءۇشىن ەڭ ماڭىزدى مىندەتتى اتقارىپ كەتتى.
ءا.ەرمەكوۆ (1931 جىلعا 28-قازان كۇنگى جاۋابىنان): «ال 20-جىلى مەن ماسكەۋ قالاسىنداعى بايتۇرسىنوۆ پەن ءۆاليدوۆتىڭ اراسىنداعى كەلىسسوزگە كەزدەيسوق قاتىستىم. ول ماعان بايتۇرسىنوۆ ارقىلى بەلگىلى بولدى. بايتۇرسىنوۆ ول كەزدە قازاقستان ۇكىمەتىنىڭ وكىلى بولعاندىقتان دا كەزدەسۋدەن باس تارتا المايتىنمىن. ەشقانداي ۇيىم تۋرالى ءسوز قوزعالعان ەمەس. ونىڭ ءمان-جايى الدىڭعى جاۋاپتاردا ايتىلدى. 20-جىلى قازان ايىندا وقۋىمدى ءتامامداۋ ءۇشىن تومسكىگە باردىم. 21-جىلى پەداگوگيكالىق تاجىريبەدەن ءوتتىم. سول جىلدىڭ كۇزىنەن باستاپ مەكتەپ مەڭگەرۋشىسى بولدىم».
مىنە، ەندى تەرگەۋدەگى جاۋاپتىڭ رەتىنە قاراي تاعى دا زاكي ۆاليدوۆكە قايتىپ ورالامىز. 1921 جىلعى تۇرىك تەكتەس حالىقتاردىڭ تاعدىرىنا ارنالعان «رەۆوليۋتسيالىق قوزعالىستىڭ دامۋى جانە ءبىزدىڭ شىعىسقا كوزقاراسىمىز» اتتى بىرىككەن ماجىلىستە زاكي ۆاليدوۆ:
«قازان توڭكەرىسى شىعىسقا ەش نارسە بەرگەن جوق. ورىستار وكىمەت بيلىگىن قولىنا الدى، سونىمەن ءبارى دە ءبىتتى، الدە ءبىر گۋبەرناتوردىڭ ورىنىن جۇمىسشى الماستىردى، بار وزگەرىس سول عانا... وسى ۋاقىتقا دەيىن شىعىس حالقى پارتيالىق جۇمىسقا بەلسەندى تۇردە تارتىلعان جوق. ەگەردە شارۋاشىلىقتى باسقارۋ رەسپۋبليكانىڭ قولىنا بەرىلمەسە، وسى كۇنگە دەيىن چك (توتەنشە كوميسسيا، قازىرگىشە العاندا، قاۋىپسىزدىك كوميتەتى - ت.ج.) جەرگىلىكتى ەمەس تۇرعىنداردىڭ قولىندا بولسا، وندا قانداي رەۆوليۋتسيا تۋرالى ايتۋعا بولادى. ءبىز شىعىستىڭ بيلىك تىزگىنىن ءوز قولىمىزعا الىپ، بارىنشا توڭكەرىسكە جۇمىلدىرۋعا ءتيىسپىز»,- دەپ سەس كورسەتتى.
سەس كورسەتىپ قانا قويعان جوق، ۇكىمەت قىزمەتىنەن باس تارتىپ، ورتا ازيادا استىرتىن ۇيىم قۇرىپ، اسكەر جاساقتاپ، بولشەۆيكتەرگە قارسى كۇرەسۋ ماقساتىمەن بۇقارا مەن سامارقانعا جاسىرىن كەتتى. مىنە، تەرگەۋشىلەردىڭ قازاق زيالىلارى مەن ءۆاليدوۆتىڭ اراقاتىناسى، بايلانىسى قاقىندا قايتالاي قازىمىرلاپ سۇراق قويۋىنىڭ سەبەبى وسىندا. ءا.ەرمەكوۆ بۇل سۇراققا پالەندەي قىسىلىپ-قىمتىرىلماي تۇرمىستىق ەتەكباستى كورىنىس رەتىندە باعا بەرەدى:
ءا.ەرمەكوۆ (جالعاسى): «...1926 نەمەسە 1927 كەشتە حالەل دوسمۇحامەدوۆتىڭ ۇيىندە قوناقتا وتىرعانىمىزدا ول ماعان جانە ەلدەس وماروۆقا ەرتەگىگە اينالىپ كەتكەن ەجەلگى اڭگىمە رەتىندە: تۇركىستانداعى قوزعالىس تۋرالى، وعان ءوزىنىڭ قاتىسقانىن، مۇنىڭ ءوزى ۆاليدوۆپەن جولىعۋى ءتيىس بولعانىن، بىراق تا ءۆاليدوۆتىڭ ايەلى قايتىپ كەلگەن سوڭ (ۋفادان تاشكەنتكە - ت.ج.) مۇنىڭ بارماي قالعانىن ايتىپ بەردى. كەتىپ بارا جاتقاندا ءوزارا: ونىڭ قاي-قايداعىنى بەكەر ەسكە العانىنا وكىنىسىپ تاراستىق. اشىعىن ايتا كەتەيىن: تاريحتىڭ ەنشىسىنە اينالىپ كەتكەن مۇنداي تىلسىم، جارتىلاي كۇڭگىرت جايلار تۋرالى شولاق سوزدەردى ءجيى تىڭداۋعا بولادى جانە ول تۋرالى جالپى قاۋەسەتتى (ناقتىلى ەمەس) پارتيادا بارلار دا، جوقتار دا بىلەتىن».
سسسر دەپ اتالاتىن بولاشاق قۇراما مەملەكەتتىڭ قۇرىلىمى سول جىلدارى جوسپارلانىپ جاتقان. ورتا ازيا مەن قازاقستانداعى تۇركى جۇرتىنا ورتاق 1). تۇركىستان رەسپۋبليكاسىن قۇرۋ (ت.رىسقۇلوۆ ت.ب.), 2). تۇركىستان - قازاق اۆتونوميالى رەسپۋبليكاسىن قۇرۋ (س.قوجانوۆ), 3). روسسيا قۇرامىنداعى تۇركىستان اۆتونومياسىن قۇرۋ (ەۋروپالىقتار) - تۋرالى كۇرەس ءجۇرىپ جاتتى. ال قوقان، بۇقارا رەسپۋبليكالارى تاۋەلسىز مۇسىلمان مەملەكەتىن قۇرۋ ماقساتىندا «مۇحاررامدىق» (رەۆوليۋتسيالىق، ورىس باسىلىمدارىندا - باسماشىلار قوزعالىسى) مايدان اشتى.
ءا.ەرمەكوۆ (جالعاسى): «ول كەزدە جاۋاپتى قىزمەتكەرلەردىڭ اراسىندا، پارتيا مەكەمەلەرىندە: قازاقستاندى ورتالىق ازيا فەدەراتسياسىنىڭ قۇرامىنا قوسادى ەكەن-مىس. ءسويتىپ قازاقستان وداقتاس رەسپۋبليكانىڭ دارەجەسىنە كوشەدى ەكەن-مىس - دەگەن قاۋەسەتتەر شىعىپ ءجۇردى. بۇل ءۇشىن قازاقستاننىڭ سولتۇستىگىندەگى ورىستار قونىستانعان اۋدانداردا مەجەلەۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلۋى ءتيىس ەكەن. وسى ماسەلە جونىندە قۇرامىندا: موسكۆادان كەلگەن ەجوۆ، ولكەلىك كوميتەتتەن سادۋاقاسوۆ، مەملەكەتتىك جوسپارلاۋ مەكەمەسىنەن مەن بار - ارنايى كوميسسيا قۇرىلدى. مەن ءوز پىكىرىمدى ەجوۆ جولداسقا اشىق تۇردە: ورتا ازيا فەدەراتسياسىنا قازاقستاندى قوسىپ، سولتۇستىك ايماقتىق شەكارانى مەجەلەۋ شارۋاشىلىق مۇددەسى تۇرعىسىنان دا، مادەني بايلانىس تۇرعىسىنان دا پايدا اكەلمەيتىنىن - ايتتىم...».
ءيا، بۇل ۇلكەن داۋلى جانە شەتىن ماسەلە. قانداي دا قۇرامدا بولماسىن قازاق جۇرتىنىڭ ءدىلى ءمۇسليمي شىعىسپەن ءسىڭىسىپ كەتە المايتىنى انىق ەدى. ەگەر بۇل جوسپار جۇزەگە اسسا، وندا ورىستاردىڭ ەجەلگى ارمانى ورىندالىپ: سولتۇستىك شىعىستاعى شىعىس قازاقستان، سەمەي، اقمولا، قىزىلجار، كوكشەتاۋ، قوستاناي، اقتوبە وبلىستارى - رەسەيدىڭ قۇرامىندا; ال الماتى، تالدىقورعان، تاراز، شىمكەنت، قىزىلوردا وبلىستارى - وزبەكستاننىڭ، ماڭعىستاۋ تۇبەگى - تۇركمەنستاننىڭ قۇرامىندا قالعان بولار ەدى. سەمەي گۋبەرنياسىن س.سادۋاقاسوۆ زورلىقپەن قازاقستاننىڭ قۇرامىنا قوسقان ەدى. ەندى تاعى دا ن.ي.ەجوۆپەن جولدارى جولىعىستى. تاريحشى د.امانجولوۆا اينالىمعا جىبەرگەن قۇجاتتارعا سۇيەنسەك، 1924 جىلى قازاق ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنىڭ ۇيىمداستىرۋ ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، 1925 جىلى 3-حاتشى مىندەتىن اتقارعان ەجوۆ ءوزىنىڭ 1925 جىلى ۆ.م.مولوتوۆقا جازعان حاتىندا:
«بۇل توپتار ستالين جولداستىڭ سوڭعى سوزىندە اجىرتىپ ايتقانىنداي اۋىتقۋشىلىقتارعا جاتاتىن بولسا، جارتىلاي عانا كەسىرى تيەر ەدى، وندا وسى توپتاردى ءوزارا جىككە ءبولۋ ساياساتى ارقىلى كۇرەس جۇرگىزۋ الدەقايدا جەڭىلگە تۇسەر ەدى. مەنىڭ ويىمشا، وسى توپتاردىڭ ءار قايسىسىمەن ءبىر باعىتتا جۇمىس جۇرگىزىپ، ولاردى ءبىر-بىرىنە قارسى قويۋ ارقىلى پارتيالىق ارناعا تۇسىرگەن دۇرىس... ءسويتىپ ولاردىڭ اراسىنا جىك سالا تالقانداپ، قىزمەتتەن شەتتەتىپ، ماسكەۋگە جىبەرىپ، وندا №2 قازاقستان ۇيىمداستىرىپ، ءىستى وڭعارۋ كەرەك»,- دەگەن (سوندا، 281-بەت) ۇسىنىس جاساعان.
سەمەيلىكتەر «كەنە»، «بۇرگە» دەپ اتاپ كەتكەن ن.ي.ەجوۆ ءوزىنىڭ وسىنداي تاقىس ءادىسىن شەكارالىق مەجەلەۋ جۇمىسىندا دا قولدانىپ، ەل اراسىنا قاۋەسەت تاراتىپ، ارانداتۋشى كوممۋنيستەر ارقىلى وڭتۇستىك وبلىستارداعى تۇرعىنداردىڭ اراسىنا ىرىتكى سالدى. مىسالى، سارىسۋداعى تامالار - تۇركىستانعا، تاراقتىلار - قازاقستانعا قارايمىز دەسىپ بارىمتالاسىپ، اقىرى ءبارى دە بۋتىركا تۇرمەسىنىڭ «تورىنەن ورىن الدى». سول ەجوۆپەن قىزمەتتەس بولعاندىعىن دا تەرگەۋشىلەردىڭ الدىنا كۋا ەتىپ تارتتى:
ءا.ەرمەكوۆ (7-قاراشا كۇنگى جاۋاپتىڭ جالعاسى): «...20-جىلدان 24-جىلعا دەيىنگى سەمەي گۋبەرنياسىنداعى شاعىن قالاداعى - قارقارالىداعى ءىى باسقىشتاعى مەكتەپتىڭ مەڭگەرۋشىسى بولعان كەزدەگى قىزمەتىم - باسماشىلار كوتەرىلىسىنە قاتىسقاندىعىمنىڭ ايعاعى رەتىندە تانىلىپ، ماعان 59 باپتىڭ 3-تارماعى بويىنشا ايىپ تاعىلىپتى. كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇيىمعا قاتىسقاندىعىما قانداي ارەكەتىم ايعاق بولعانىن بىلمەيمىن. ال پارتيا مەن كەڭەس قىزمەتىنىڭ شارالارىن بۇرمالاپ پايدالانۋعا تىرىستى دەلىنىپ، 58-باپتىڭ 7-تارماعى بويىنشا تاعىلعان ايىپقا كەلەتىن بولسام، وندا مەن ناقتى ادامداردى كۋاعا تارتامىن جانە ولاردىڭ ءبىرازى موسكۆاداعى ورتالىق مەكەمەلەردە ىستەيدى، مىسالى، سەمەي مەن قىزىلوردادا - دوسوۆپەن، ەجوۆپەن، بانكتە - بالپاەۆپەن، حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىندە (جوسپارلاۋ كوميتەتىندە) - نۇرماقوۆپەن، قازاق ۋنيۆەرسيتەتىندە قازىر مگۋ-دە دەكاننىڭ ورىنباسارى بوپ جۇرگەن - مانسۇروۆپەن بىرگە ىستەدىم...»
بۇدان ءارى وسى ويىن دامىتقان. ەجوۆتىڭ ول تۇستا قىزمەت باسپالداعىمەن ورلەپ، ماسكەۋدەگى قۇقىق مەكەمەلەرىنىڭ تۇتقاسىن ۇستاپ، قاندى قول شەڭگەلىن قومداپ كەلە جاتقان كەزى. العاشقى جازالۋ شارالارىنىڭ قۇرباندىعىنا سەمەيدەگى «ەجەلگى جاۋلارى» حالەل عابباسوۆ پەن جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ ءىلىندى. تۋرا وسى ماعىنالاس حاتتى تاعى دا ەكى رەت كوشىرىپ جازىپتى. بىراق تا ءتيىستى جەرىنە جولدانباي، ىسكە تىگۋلى كۇيىندە قالعان سياقتى. دەگەنمەن دە جەلتوقسانداعى كورسەتىندىسىندەگى:
«مەن ءوزىم تۇتقىنعا الىنعاننان بەرى پوپوۆ جولداسقا: رەۆوليۋتسيانىڭ ساياسي جاعدايى مەن لوگيكاسى تۋرالى پىكىرىمدى بىرنەشە رەت قايتالاپ ايتتىم. مەنىڭ ويىمشا: قازان توڭكەرىسى قازاقستاندا 28-جىلدان باستاپ ناقتى كۇشىنە كىردى. دالالىق جارتىلاي فەوداليزم مەن كاپيتاليزمنىڭ تامىرى ەندى عانا جۇلىنا باستادى. بۇرىن ساياساتپەن اينالىسقان ادامدار وسىنداي قىسىلتاياڭ ساتتەردە سىناقتان ءوتۋى ءتيىس» دەپ ويلايمىن»,- دەگەن سياقتى ەكىجاقتى ماعىنا بەرەتىن پىكىر ءبىلدىردى.
الايدا، قالاي جايداقتاتا بۇلتاقتاتىپ، تۇلكى بۇلاڭعا سالعانىمەن، تۇزاقتان قۇتىلا المادى. جەردى مەجەلەۋ، قازاق اۆتونومياسىنىڭ تەرريتورياسىن انىقتاۋ، قونىستاندىرۋشىلار لەگىن توقتاتۋ، جەرگە مەنشىك قۇقىعى تۋرالى ماسەلەلەر ءالىمحان ەرمەكوۆتى پروفەسسورلىق مىنبەدەن تۇرمەنىڭ نارىنا باستاپ اكەلدى.
ءالىمحان ەرمەكوۆتىڭ 1931 جىلعى 25 ءساۋىر كۇنگى جەر تۋرالى قوسىمشا مالىمدەمەسى ءىى تومنىڭ 573-بەتىنەن باستالادى:
ءا.ەرمەكوۆ (جالعاسى): «26-جىلدان باستاپ تاشكەنتتەگى قازاق پەداگوگيكالىق جوعارى وقۋ ورنىنا اۋىسۋىما بايلانىستى ونىمەن تىكەلەي اينالىسپاعاندىقتان دا، مەنىڭ جەر ماسەلەسى تۋرالى قازىرگى پىكىرىم جالپىلاما جانە ەرتەرەكتە مەن ورىنبور مەن قىزىلوردادا قىزمەت ىستەگەن كەزدەرىمدەگى ماسەلەلەر تۋرالى عانا بولماق. رەۆوليۋتسيانىڭ العاشقى كەزەڭىندە پاتشالىق وتارلاۋ باعىتىنداعى جەرگە قونىستاندىرۋ ساياساتى تۋدىرعان بۇل ماسەلە وتە شيەلەنىستى دارەجەدە ەدى. 21-22 جىلدارداعى كەڭەس وكىمەتىنىڭ ەڭبەكشى قازاقتاردىڭ تالابىن ەسكەرىپ قونىستاندىرۋ تۋرالى ماسەلە كۇن تارتىبىنە قويىلعاندا, مەنىڭ دە ارالاسۋىما تۋرا كەلدى. 24-جىلى مينيسترلىكتىڭ كوللەگياسى ءوتتى، سوعان قاتىستىم. 25-جىلى ورىنبورعا مەملەكەتتىك جوسپارلاۋ مەكەمەسىنە جۇمىسقا شاقىرىلدىم. وندا جەرگە ورنالاستىرۋ ساياساتى جونىندە ارنايى كوميسسيا قۇرىلدى. كوميسسيا ءۇش رەت وتىرىس جاسادى. وعان رەسپۋبليكا باسشىلارى دا قاتىستى. وندا قازىرگى شارۋاشىلىق جۇيەسىن، بۇرىنعى جەر يەلەنۋ قۇقىن ساقتاپ قالۋعا ۇيعارىم جاسالدى. كوميسسيا مۇشەلەرى دە، ونىڭ ىشىندە مەن دە قازاقستانعا جاڭا قونىستانۋشىلاردى اكەلۋگە ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسى بولدىق. ەڭ الدىمەن پاتشالىق جەر قونىستاندىرۋ ساياساتى تۇسىندا جەرى تارتىپ الىنعان جەرگىلىكتى ۇلتتى، سودان كەيىن قازىرگى ورىس تۇرعىندارىن تولىقتاي جەرمەن قامتاماسىز ەتۋ كەرەك، سودان اسقانىنا عانا قونىستانۋشىلاردى ورنالاستىرۋعا بولادى دەگەن شارت قويدىق. وسىدان بارىپ جەرگە قونىستاندىرۋ ماسەلەسى جونىندە تالاس تۋدى. ولكەلىك پارتيا كوميتەتىندە بۇل ماسەلە ارنايى قارالىپ، الدىڭعى كوزقاراس قولداۋ تاپتى. وندا:
1) قازىرگى قالىپتاسقان شارۋاشىلىق جۇيەسىنە تۇبىرىمەن وزگەرىس جاساۋ مۇمكىن ەمەس.
2) جەر ءبولىسى تاپتىق تۇرعىدان جۇرگىزىلىپ، وعان ەڭبەكشى بۇقارا كەڭىنەن تارتىلۋى ءتيىس - دەگەن جالپى ەرەجە قابىلداندى.
مەن بۇعان سەنە قويعانىم جوق جانە شەشىم تاباتىن جاڭا جول دا جوق بولاتىن. قىزىعى سول، ءدال سول كەزدەگى قالىپتاسقان جەرگە قونىستاندىرۋ جۇيەسى تۇسىندا وسىناۋ شەتسىز دە شەكسىز كەڭ دالادا جەرگىلىكتى ۇلت جەردەن قىسىمشىلىق كورەتىن. ەندى ونى تاپتىق تۇرعىدان بولىسكە سالسا، وندا قازاق ەلى جەرسىز قالاتىنى انىق ەدى. ولكە بويىنشا جەردى مادەني يگەرۋدىڭ باعدارلاماسى جاسالۋى ءتيىس ەدى. بۇل باعدارلامانى جاساۋ قولدارىنان كەلمەدى مە، جوق، جاساعىسى كەلمەدى مە، بىلمەيمىن، ايتەۋىر، جۇزەگە اسپاي قالدى. 23-26 جىلدارى مەملەكەتتىك جوسپارلاۋ مەكەمەسىندە ىستەگەن تۇستارىمدا اتالعان ماجىلىستەرگە قاتىسىپ ءجۇردىم. جەتەكشىلەرى الىبەكوۆ پەن قاراتىلەۋوۆ بولاتىن. ودان كەيىن ءاليحان بوكەيحانوۆ اينالىستى. كورسەتىلگەن ماسەلەلەردىڭ ىشىندەگى جەر ءبولىسى تۋرالى پىكىرلەردى ولار تولىق ءتۇسىندى. سادۋاقاسوۆ پەن سۇلتانبەكوۆ تە سول ۇستانىمدا بولدى. 22-23 جىلدارى جەر جونىندەگى حالىق كوميسسارى كادىلوۆ (قادىروۆ، قاراتىلەۋوۆ - ؟) بولدى. بارلىق ماسەلەلەردى بوكەيحانوۆپەن كەڭەسە وتىرىپ شەشتى. تەك سونىڭ ماقۇلداۋىمەن عانا ءىستى جالعاستىرىپ، باعىت-باعدار الىپ وتىردى. بۇل پىكىر الىسۋلاردا ءبىز (ۇيىمداسقان توپ ەمەس، حالىقتىڭ قامى ءۇشىن شىن جانى اشىعاندار): قالايدا اسىرا سىلتەۋشىلىكتەر بولادى - دەپ ەسەپتەدىك. ونداي اسىرا سىلتەۋشىلىك، مىسالى، سەمەي وبلىسىندا ورىن الدى. ناتيجەسىندە ساياسي تۇرعىدان دا، اتقارىلعان شارانى جۇزەگە اسىرۋ بارىسىنا دا كەرى اسەرىن بەردى. تىڭدى يگەرۋدىڭ شارۋاشىلىققا اكەلەتىن زيانى ءوسىرىپ كورسەتىلدى. سوعان قاراماستان كەڭەس وكىمەتىنىڭ شارالارىنا قارسى كۇرەسەتىن ەشقانداي دا ۇيىم بولعان ەمەس، ونداي ايىپتى جوققا شىعارامىن.
شالعىندى جەرلەر مەن بايلاردى تاركىلەۋگە قارسى ەشقانداي ءىس-ارەكەت جاساعامىن جوق، مەن ول كەزدە تاشكەنتتە قازاق پەدينستيتۋتىندا قىزمەت ىستەپ جۇرگەمىن. سوندىقتان دا سانالى نەمەسە ساناسىز تۇردە، نەمەسە زاڭدىق تۇرعىدان العاندا دا ونداي ارەكەتكە بارعان ەمەسپىن جانە بارا دا المايتىنمىن. بۇل ماسەلە جونىندەگى قوعامدىق پىكىر قاتتى شيەلەنىسىپ تۇرعاندىقتان دا، مۇنداي الەۋمەتتىك ماسەلەگە كوڭىل بولمەي، ساڭىراۋ بولىپ قالۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. قۇلاق تۇرە ءجۇرىپ جەكە اڭگىمەلەر مەن پىكىر الىسۋلاردا جوعارىداعى پىكىرىمدى ءبىلدىردىم. مەنىڭ تىكەلەي قىزمەتىم مۇلدەم باسقا ماسەلەلەرمەن اينالىسۋعا باعىتتالعان ەدى. 26-27-جىلدارى ءوزىمنىڭ بۇل ماسەلەلەر جونىندەگى قارسى پىكىرلەرىمدى بەلگىلى ءبىر توپقا عانا ايتتىم. ونى بۇرىنعى جاۋاپتارىمنىڭ بىرىندە كورسەتكەنمىن. پارتيا مەن ۇكىمەتتىڭ شەشىمدەرىنە قارسى ءوز كوزقاراسىمدى جەكە ادامدارمەن بولىسۋگە قاقىم بار دەپ ەسەپتەدىم. ءبىز ول شەشىمگە مۇلدەم قارسى ەدىك. قورشاعان ورتا، قالىپتاسقان ءداستۇر ءبارىن قابىلداۋعا مۇمكىندىك بەرمەيتىن».
جەردى مەنشىككە بەرۋ تۋرالى زاڭ قابىلدانار تۇستا مۇنداي حالىقتىق پىكىر الماسۋلاردىڭ بولماعانى، ارينە، وكىنىشتى. ونىڭ زاردابىن قازاق ەلى جارتى عاسىردان كەيىن تارتاتىن بولادى. ويتكەنى، ءا.ەرمەكوۆتىڭ: «قىزىعى سول، ءدال سول كەزدەگى قالىپتاسقان جەرگە قونىستاندىرۋ جۇيەسى تۇسىندا وسىناۋ شەتسىز دە شەكسىز كەڭ دالادا جەرگىلىكتى ۇلت جەردەن قىسىمشىلىق كورەتىن. ەندى ونى تاپتىق تۇرعىدان بولىسكە سالسا، وندا قازاق ەلى جەرسىز قالاتىنى انىق ەدى»،- دەپ ءدال تاۋىپ ايتقانىنداي، جەردى مەنشىككە بەرۋدىڭ سالدارىنان، اسىرەسە، قۇنارلى ايماقتارداعى قازاقتار قارجىلىق جانە اكىمشىلىك قىسىمنىڭ، الپاۋىتتاردىڭ بوپساسىنىڭ كەسىرىنەن ەكى-ءۇش جىلدىڭ ىشىندە جالدامالى شارۋاعا اينالىپ شىعا كەلدى.
ارينە، وتپەلى ساياسات وتكىنشى كەزەڭنەن سوڭ ءادىرا قالادى دا، ەكونوميكالىق-الەۋمەتتىك تەڭسىزدىك، جەر جەگىسى، ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك ماسەلەسى قۇنارلى توپىراقتى قۋارتقان اششى وزەككە اينالادى. شامكوستەنەتىن شاعىم ەمەس، بۇل - تاريحي جانە ەكونوميكالىق زاڭدىلىق.
ءا.ەرمەكوۆ (جالعاسى): «ماعان قويىلعان: شۆەتسوۆ جەتەكشىلىك ەتكەن، بوكەيحانوۆ قۇرامىندا بولعان عىلىم اكادەمياسىنىڭ ەكسپەديتسياسى تۋرالى سۇراققا كەلەتىن بولسام، ول جوعارىدان شەشىلگەن عىلىمي ماسەلە. ەكسپەديتسيا جوعارىدا كورسەتىلگەن ەسكى كوزقاراس تۇرعىسىنان زەرتتەۋ جۇرگىزدى. ولار قالىپتاسقان شارۋاشىلىق جۇيەسىن ساقتاۋدىڭ جولدارىن زەرتتەدى. ستاتيستيكالىق ەسەپتەردىڭ بارلىعى دا عاسىرلار بويى دالا توسىندە قالىپتاسقان شارۋاشىلىق جۇيەسىن (بىرنەشە مىڭ جىلدان بەرى ساقتالىپ كەلە جاتقان ءومىر ءسۇرۋ ءتاسىلىن) ساقتاۋدىڭ امال‑تاسىلدەرىن اقتاپ قالۋدىڭ جولدارىن ىزدەستىردى. ەكسپەديتسيانىڭ جۇمىستارىمەن تانىس ەمەسپىن. مەن جوسپارلاۋ مەكەمەسىندە ىستەپ جۇرگەندە ونىڭ نەگىزگى باعىتتارى عانا انىقتالعان بولاتىن. جەردى قالاي پايدالانۋ جونىندەگى عىلىمي باياندامامەن تانىس ەمەسپىن، كورگەن دە جوقپىن. مەن شارۋاشىلىقتى جۇرگىزۋ جۇيەسى تۇرعىسىنان عانا ول پىكىرگە قوسىلدىم. جەر وڭدەيتىن نەمەسە مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىساتىن اۋداندا تۇراتىن قازاقتاردىڭ شارۋاشىلىعى كوشپەلى ومىرگە بەيىمدەلگەن. نەگىزىنەن مال شارۋاشىلىعىنا سۇيەنگەن كاسىپشىلىككە بارىنشا جاقىن. ءبىر ايماقتا ءارى ەگىنشىلىكپەن، ءارى مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىسۋ دا تابيعي دامىعان. دەگەنمەن دە ولاردىڭ اراسىنداعى قايشىلىق ۋشىعىپ كەلە جاتقان.
ءبىزدىڭ بەس جىلدىق جوسپارىمىزدا كورسەتىلگەن جەرگە جاڭادان قونىستانۋشىلار تۋرالى كوپ تالقىلاندى. وسى مەرزىم ىشىندە قونىس اۋدارۋشىلاردىڭ سانى بەس ميلليوننان اسادى دەستى. بۇنداي جوسپارعا قارسىلىق بىلدىرە وتىرىپ، ورتالىق جانە ولكەلىك مەكەمەلەرگە ارنايى مالىمەت دايىندادىم. وندا: «مۇنى قوزعاپ وتىرعان بۇرىنعى وتارلاۋشى جۇيەنىڭ جۇرناعى - قونىس اۋدارۋشىلار مەكەمەسى. ەگەردە مۇنداي جوسپاردىڭ بولعانى راس بولسا، ونى ورتالىق جانە ولكەلىك مەكەمەلەر قولداماۋى ءتيىس. ءدال سولاي بولا قالعان جاعدايدا ءوز كوزقاراسىمدى قورعاۋدىڭ جالعىز-اق جولى بار ەدى. ول - كەڭەستىك باسشىلاردىڭ پيعىلىن اشكەرەلەۋ نەمەسە كەڭەس مەكەمەلەرى تۋرالى پىكىرلەرىمدى اشىق ءبىلدىرۋ»،- دەگەن ماعىناداعى پىكىرلەر ايتىلعان».
قايتالاي باعامداساق، الاش يدەياسىنىڭ ءتۇپ قازىعى بولعان جەر جەگىسى تاۋەلسىزدىك تۇسىندا شەشىلىپ بارىپ، قايتا شيەلەنىسىپ كەتتى. ءا.ەرمەكوۆتىڭ وسى كورسەتىندىسىندە ايتىلعان پىكىرلەرى مەن دالەلدەرى تاريحي، ەكونوميكالىق تۇرعىدان سارالانبادى. ساياساتتىڭ جەلىگىنە جەم بولىپ كەتتى. سونىڭ سالدارىنان قازاق جەرىن مەكەندەگەن قازاقتار قازاق ەلىندە از ساندى جەر يەسىنە اينالدى.
ءا.ەرمەكوۆ (جالعاسى): «كولحوزدار بەن سوۆحوزدار تۋرالى كوزقاراسىما كەلسەم، وكىنىشكە وراي، ءوزىمنىڭ ەسكى يدەولوگيالىق باعىتىمدى قاتاڭ ۇستانا وتىرىپ، ونىڭ تاجىريبە جۇزىندە جۇزەگە اسۋ مۇمكىندىگىنە ءمان بەرمەستەن، وسى ماسەلە جونىندەگى سول كەزدەگى جينالىستاردا مەن ۇنەمى قارسى سويلەدىم. شارۋاشىلىقتاردىڭ وندىرىستىك نەگىزگە كوشۋى بۇرىنعى پاتشالىق وتارلاۋ ساياساتى تۇتە-تۇتەسىن شىعارعان قۋاڭ، جارتىلاي قۋاڭ شولەيتتە، تابيعي جۇتقا ءجيى-ءجيى ۇشىرايتىن ايماقتىڭ جەرىن پاتشالىق جىرتقىشتار تالان-تاراجعا سالىپ بىتكەن ەدى. جارتىلاي رۋلىق قۇرىلىمداعى فەودالدىق قوعامدى سونشاما قىسقا مەرزىم ىشىندە سوتسياليستىك قۇرىلىمعا اۋىستىرۋ مۇمكىن ەمەس دەپ ەسەپتەدىم. قازاقستاندا سوتسياليستىك قۇرىلىستىڭ نىعايۋىنا جول اشاتىنىن بولجاي المادىم».
ءيا، سانالى دا ساڭلاۋلى ساناق جۇرگىزىپ، اڭعارلى اقىلمەن سارالاساق، قازاقتاردىڭ مەنشىگىنە كەشەگى «وتارلاۋ ساياساتى تۇتە-تۇتەسىن شىعارعان قۋاڭ، جارتىلاي قۋاڭ شولەيت، تابيعي جۇتقا ءجيى-ءجيى ۇشىرايتىن»، لاتيفۋنديستەر مەن ونەركاسىپ الپاۋىتتارى «تالان-تاراجعا سالىپ بىتكەن» جەردىڭ بۇيىرعانى انىق اڭعارىلار ەدى. تۋرا وسى ماسەلە بۇگىن دە كوكەيدى كەسىپ تۇر. ەندى، سول «قۋاڭ، شولەيىت جەرلەر» اراب حاليفاتىمەن ءيزرايلدىڭ جانە قىتايدىڭ مەنشىگىنە بەرىلەتىن بولسا، وندا قازاقتىڭ ءورىسى عانا ەمەس، تىنىسى مەن تىرشىلىگى عانا تارىلىپ قويماي، كەڭدىكتى اڭساعان ءدىلى دە تىلسىمدا تۇنشىعىپ، شاراسىزدىققا ۇرىناتىن بولادى.
ءا.ەرمەكوۆ (جالعاسى): «بۇدان كەيىن: يمپەراليستىك وتارلاۋ مەن جارتىلاي وتارلىق جۇيە ارتتا قالعان حالىقتارعا ۇستەمدىك جاساپ تۇرعان جاعدايدا ولار بىرتە-بىرتە قۇرىپ كەتەدى، سونىڭ ىشىندە شارۋاشىلىق مادەنيەتى تومەن قازاق ۇلتىن دا سونداي تاعدىر كۇتىپ تۇر دەگەن ىشتەگى كۇمان سوناۋ 20-جىلداردان باستاپ وزگەرىسكە ءتۇستى. ارتتا قالعان حالىقتار سوتسياليستىك دامۋ جولىنا ءسوزسىز ءتۇسۋ كەرەك ەكەن دەگەن وي كەلدى. بىراق ول جولدىڭ سورابى بەلگىسىز ەدى جانە تولىق قۇرىلىمى مەن جۇرەر جولى ءالى ناقتى تابىلماعان بولاتىن. ەندەشە ءبىزدى اسا قاۋىپتى الەۋمەتتىك سىلكىنىستەردىڭ كۇتىپ تۇرعانى انىق ەدى. شارۋاشىلىقتى جۇرگىزۋ تۇرعىسىنان تۇسىنىكتى بولعانىمەن دە، ادامداردىڭ تاعدىرى تۇماندى بولاتىن. ونىڭ ۇستىنە قازاقستاننىڭ اسا قاتال تابيعاتى دا قالىپتاسقان جۇيەدەن اۋىتقىسا اپاتقا الىپ كەلەتىن ەدى. ال كاپيتاليستىڭ جەكە باسى ەشقاشاندا تاۋەكەلگە بارمايتىن. ول كوبىگىن عانا قالقىپ الاتىن. جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ ءوزى مۇنداي سىناققا توتەپ بەرە المايتىن. ال ءبىز قاتال تابيعاتتىڭ تالابىنا بەيىمدەلىپ ءومىر سۇردىك. ال قازىر ءبىز وزگە كورىنىستىڭ كۋاسى بولىپ وتىرمىز...».
بۇدان ءارى ءا.ەرمەكوۆ سوتسياليستىك قۇرىلىستىڭ ارتىقشىلىعىن تىلگە تيەك ەتىپ، ماقتايدى. مۇنىڭ جاي-جاپسارى الدىڭعى كورسەتىندىلەردە باياندالعاندىقتان دا جانە ول پىكىرلەر ءا.ەرمەكوۆتىڭ شىن ويى ەمەس، تەك جاداعاي ءسوز بولعاندىقتان، ونى بۇل ارادا كەلتىرىپ جاتۋدى ارتىق سانادىق.
وسى تومنىڭ 894-902 بەتتەرىندە تۋرا وسى ماعىناداعى 1931 جىلى 20-ساۋىردە بەرگەن جاۋابى تىگىلگەن. وزگەشەلىگى، مۇندا لاتىن الفاۆيتىنە كوشۋ ماسەلەسىنە توقتالعان. جەر، ءارىپ رەفورماسى، مادەنيەت سالاسى تۋرالى بايانداي كەلىپ، بوكەيحانوۆ پەن بايتۇرسىنوۆقا قاراتا:
«بۇل ماسەلەلەر جونىندە ەكەۋىنىڭ دە ىقپالى كۇشتى. جاندوسوۆ تا ولاردىڭ الدىنان وتپەيدى. قازىر ەكەۋى دە قارتايدى. ەندى ولار وزدەرىنىڭ كوزقاراسىن وزگەرتۋى قيىن. مەن لاتىن ءھارپىن جاقتادىم»,- دەگەن پىكىر بىلدىرگەن.
(جالعاسى بار)
«اباي-اقپارات»
