مۇمكىن، كەيبىرەۋلەر «ۇلشىلدار الجي باستاعان ەكەن»، دەر بىراق جۇزدەگەن جىلدار بويى قالىپتاسقان تۇسىنىك پەن ءسوز مازمۇنىن پسيحولوگيالىق تۇرعىدان قابىلداۋدان قاشىپ قۇتىلا المايسىڭ، ەكىنىشدەن، ايتىلماسا - ءسوز ولەدى. پاتشالىق رەسەيدىڭ قول استىندا، كەيىن كەڭەس زامانىندا ورىستان باسقانىڭ بارىلىعى «چمو»، «چۋكچى»، «كالبيت»، «چەرنىي»، «نوساتىي» بولىپ جۇرگەندە، وزدەرىن جوعارى قويىپ، باسقالاردى تومەندەتكىسى كەلەتىندەر، دالانىڭ تۇرعىندارىن - مالعا تەڭەيتىن. سەندەر دە دالادا جايىلىپ جۇرگەن مالمەن تەڭسىڭدەر دەگەندەرى بولار. ارينە، مالدىڭ دا مالى بار. سەكەكتەپ جۇرەتىن ەشكى مەن ەڭ جۋاس مال - قويدىڭ دا وزىندىك ەرەكشەلىكتەر بار. ال ۇلتتى مازاققا اينالدىرىپ، قورلاۋ ءۇشىن ولاردىڭ قۇرمەتتەيتىن مالىن قورلاۋ كەرەك بولدى. سوندىقتان بولۋى كەرەك، قازاقتى قورلاۋدىڭ ءبىر جولى - ونى قويمەن، قازاق سياقتى ەڭ جۋاس، ايتقانعا كونىپ، ايداعانعا جۇرەتىن مالدىڭ تۇرىمەن، تەڭەستىرۋ بولدى. «ۋ-ۋ بارانى!» دەگەن كىجىنىس، قازاق ءۇشىن مازاق تا، تومەندەتۋ دە، شەتتەتۋ دە، قورلاۋ دا بولىپ تابىلدى. ارينە، بىزدەر دە قاراپ قالمايمىز: «ورىس، ورىس وڭباعان، ون شوشقاعا تويماعان» دەگەن سياقتى ارزان ۇيقاس ارقىلى ولاردىڭ داستارحاندارىنان تۇسپەيتىن نەگىزگى تاعامىن، باستى مالىن وزدەرىنە بالايمىز. بۇنى بىرەۋلەر «تۇرمىستىق شوۆينيزم» دەپ، كوڭىل بولمەۋگە شاقىرسا، ەندى بىرەۋلەر «ۇلتشىلدىقتىڭ ناقتى كورىنىسى» ەسەبىندە قابىلداپ، سوتقا بەرۋگە دايىن تۇرادى.

مۇمكىن، كەيبىرەۋلەر «ۇلشىلدار الجي باستاعان ەكەن»، دەر بىراق جۇزدەگەن جىلدار بويى قالىپتاسقان تۇسىنىك پەن ءسوز مازمۇنىن پسيحولوگيالىق تۇرعىدان قابىلداۋدان قاشىپ قۇتىلا المايسىڭ، ەكىنىشدەن، ايتىلماسا - ءسوز ولەدى. پاتشالىق رەسەيدىڭ قول استىندا، كەيىن كەڭەس زامانىندا ورىستان باسقانىڭ بارىلىعى «چمو»، «چۋكچى»، «كالبيت»، «چەرنىي»، «نوساتىي» بولىپ جۇرگەندە، وزدەرىن جوعارى قويىپ، باسقالاردى تومەندەتكىسى كەلەتىندەر، دالانىڭ تۇرعىندارىن - مالعا تەڭەيتىن. سەندەر دە دالادا جايىلىپ جۇرگەن مالمەن تەڭسىڭدەر دەگەندەرى بولار. ارينە، مالدىڭ دا مالى بار. سەكەكتەپ جۇرەتىن ەشكى مەن ەڭ جۋاس مال - قويدىڭ دا وزىندىك ەرەكشەلىكتەر بار. ال ۇلتتى مازاققا اينالدىرىپ، قورلاۋ ءۇشىن ولاردىڭ قۇرمەتتەيتىن مالىن قورلاۋ كەرەك بولدى. سوندىقتان بولۋى كەرەك، قازاقتى قورلاۋدىڭ ءبىر جولى - ونى قويمەن، قازاق سياقتى ەڭ جۋاس، ايتقانعا كونىپ، ايداعانعا جۇرەتىن مالدىڭ تۇرىمەن، تەڭەستىرۋ بولدى. «ۋ-ۋ بارانى!» دەگەن كىجىنىس، قازاق ءۇشىن مازاق تا، تومەندەتۋ دە، شەتتەتۋ دە، قورلاۋ دا بولىپ تابىلدى. ارينە، بىزدەر دە قاراپ قالمايمىز: «ورىس، ورىس وڭباعان، ون شوشقاعا تويماعان» دەگەن سياقتى ارزان ۇيقاس ارقىلى ولاردىڭ داستارحاندارىنان تۇسپەيتىن نەگىزگى تاعامىن، باستى مالىن وزدەرىنە بالايمىز. بۇنى بىرەۋلەر «تۇرمىستىق شوۆينيزم» دەپ، كوڭىل بولمەۋگە شاقىرسا، ەندى بىرەۋلەر «ۇلتشىلدىقتىڭ ناقتى كورىنىسى» ەسەبىندە قابىلداپ، سوتقا بەرۋگە دايىن تۇرادى. اڭگىمە وندا ەمەس، اڭگىمە ءبىر ءبىرىمىزدى مالعا تەڭەگەنىمىزدە دە ەمەس، اڭگىمە - سول ءتىلسىز مالداردىڭ، شىن مانىسىندە سول حالىققا بالاما بولاتىندىعىندا بولىپ وتىر.  اشۋىمىزدى قوزدىرىپ، نامىسىمىزدى وياتاتىن دا وسى فاكتور شىعار.

قازاق ۇلتى تاۋەلسىزدىگىن الىپ، باسقالارمەن تەڭ ەكەندىگىن سەزىنگەن ۋاقىتتا، ەكىنشى جاق - «اعا ۇلت» بولىپ قالعان، ۇلىدەرجاۆالىق شوۆينيستىك كوزقاراستان ءالى دە ارىلا الماي جۇرگەن كەيبىر ءىشتار جانداردىڭ اۋزى بايلانا باستادى. ەندى تىكەلەي «بارانى!» دەپ ايقايلاي المايسىڭ، سوندىقتان «ءبىز سەندەردى ادام قىلىپ ەدىك»، «سەندەرگە مادەنيەت الىپ كەلگەن ۇلى ورىس حالقى»، «وقۋ مەن ءبىلىمدى بىزدەن ۇيرەنگەنسىڭدەر» دەگەن سياقتى پىكىرلەر ايتىلا باستادى. ونىڭ كولەڭكەسىندە، ءسوز جوق، «سەندەر ءبىز بولماساڭدار، مادەنيەت پەن بىلىمنەن جۇرداي، مال سياقتى (قوي سياقتى!) دالادا جايىلىپ جۇرەر ەدىڭدەر» دەگەن وي جاتتى. ءالى ەسىمدە، 80-جىلداردىڭ باسىندا، قىزىلوردادان قىدىرىپ كەلگەن انامنىڭ ءبىر كۇنى دۇكەننەن تۇتىگىپ قايتقانى. مەنىڭ سۇراعىما انام: «ءاي، بالام، دۇكەندە مەنىڭ ايتقان قازاقشاما ورىس تىلىندە «مالدىڭ تىلىمەن ەمەس، ادامشا سويلەڭىز» دەپ جاۋاپ تا بەرمەدى. انا ءتىلىڭدى قورلاتىپ، قالاي شىداپ جۇرسىڭدەر!» دەگەنى بار. ەكىنشى مىسال: جەلتوقسان كوتەرىلىسى كەزىندە اينابۇلاق جاقتان ورتالىق الاڭعا بەت الىپ بارا جاتقان ءبىر توپ قازاققا، ماشينادا ءوتىپ بارا جاتقان ەكى ورىس جىگىتى تەرەزەدەن: «بارانى» دەپ ايقايلاپتى. قانى قارايعان قازاقتار ماشيناعا تۇرا جۇگىرگەندە، جۇرگىزۋشىلەر (بۇل پوشتانىڭ ماشيناسى بولىپ شىقتى، ونىڭ جۇرگىزۋشىلەرى قارۋلى ەكەن) ناگانمەن ءبىر قازاق جىگىتىن اتىپ قۇلاتىپتى. جەلتوقسان كوتەرىلىسىنەن سوڭ اۋدارماشى رەتىندە وسى ءىستىڭ تەرگەلۋىنە كۋا بولدىم. جالعىز اۋىز ءسوز ءبىر ادامنىڭ ءومىرىن قيىپ كەتە جازداپتى.

ىشتەرىنىڭ قىجىلىن قالاي باسارىن بىلمەي، قازاقتىڭ، قازاق ءتىلىنىڭ دە وزدەرىمەن، ورىس تىلىمەن تەڭ دارەجەدە ەكەندىكتەرىن مويىنداعىسى كەلمەي جۇرگەن جانداردىڭ بايبالامدارى مەن ءىس-ارەكەتتەرىن جيىرما جىل بويى كورىپ كەلەمىز، كوتەرىپ كەلەمىز. «الماتى»  اتى قايتارىلىپ ەدى، كوشەدە «ۆەرنىي»، «الما-اتا» دەگەن دۇكەندەر مەن اسحانالار تولىپ كەتتى. ورىستىڭ اتى جەتپەگەن جەرلەرگە اعىلشىن، يتاليا، قىتايدىڭ اتاۋلارى قويىلدى. ايتەۋىر جاندالباسا ءبىر قارسىلىق! ءاربىر ءسوزدى، ءاربىر ۇعىمدى قازاققا قارسى قويۋ نەمەسە مازاققا اينالدىرۋ ارەكەتى... جاقىندا كتك ارناسى «بەشبارماق» دەگەن حابار باستاپتى دەگەندى ەستىدىك. قازاق حالقى ەشقاشان «بەشبارماق» دەگەن استى بىلمەگەن. قۇرمەتتى قوناعىنا ەت اسىپ بەرگەن. ونى قولىمەن جەپ وتىرعان (ەڭ تازا حالىق بولعانىمىزدان شىعار) اتالارىمىزدى جابايى كورسەتۋ ماقساتىمەن «بەش بارماق» دەگەن مازاق اتاۋدى دا وتارشىلداردىڭ شىعارعانى داۋسىز. كەيبىرەۋلەرىمىز وسى مازاق اتاۋدى قۇدايداي كورىپ، اس مازىرىنە جازىپ تا قويامىز. (اتاۋدا تۇرعان نە بار دەپ قاباقتارىڭدى شىتپاڭدار، كەزىندە ءبىزدىڭ ۇلتىمىزدىڭ اتىن دا سان ءبۇرمالاپ «قىرعىز»، «قايساق» دەپ ءجۇز قۇبىلتقانىن ەسىمىزدەن شىعارمايىق). ۇيقىداعى قازاقتىڭ ۇلتتىق نامىسىن كوتەرۋگە باعىتتالعان بۇنداي ارەكەتتەر سوڭعى ۋاقىتتا زاڭدىلىققا اينالعان سياقتى.

ەندى مەنىڭ كۇيىپ-ءپىسۋىمنىڭ نەگىزگى سەبەبىنە كەلەيىك. الماتىدا جۇرگىنشىلەردىڭ كوشەنى بەلگىلەنبەگەن جەردەن كەسىپ ءوتۋىن توقتاۋعا باعىتتالعان ارنايى پلاكاتتار جاسالىنىپ، ءىلىنىلىپ جاتىر دەگەن اقپارات ەستىدىم. سول پلاكاتقا كوشەدەن ءوتىپ بارا جاتقان (بەلگىلەنبەگەن جەردەن بولۋى كەرەك) قوڭىر قوزىنىڭ نە جۋاس توقتىنىڭ سۋرەتى سالىنعان دەيدى. قىسقاسى، بەلگىلەنبەگەن جەردەن وتسەڭ، سەن ناعىز «بارانسىڭ!». مەن قالا اكىمى احمەتجان اعامىزدىڭ قاتەلىگىنە قايران قالامىن. اۋىلشارۋاشىلىعى ءمينيسترى بولعان، مالدىڭ قاسيەتىن ءبىر ادامداي بىلەدى، قازاق دەسەڭ - قازاق، اقساقالدىعى تاعى بار. سان رەت قويدىڭ باسىنا الدىنا قويىپ، باتا بەرگەن دە بولار. سەرىك سەيدۋمانوۆ (مەنىڭ كوپتەن بەرگى تانىسىم، «ءسىز»، «بىزدىگىمىز» بار جىگىت) قاتەلەسىپ كەتسە، كەشىرىمدى، ونىڭ اۋىلشارۋاشىلىعىنا ەشقانداي قاتىسى جوق،  ونوماستيكا عىلىمىن عانا ءبىرشاما مەڭگەرگەن ازامات... ال احمەتجان اعامىزدىڭ قويدى قورلاتۋعا جول بەرگەنى ماعان مۇلدەم تۇسىنىكسىز. بىرىنشىدەن، ەڭ قاسيەتتى مال بولعاندىقتان، قۇرباندىققا دا قويدى سويامىز. ەكىنشىدەن، ەڭ ءبىر مومىن مالدى ەڭ ءبىر ءتارتىپسىز، بەيباستاق مىنەز كورسەتەتىن ماسەلەگە مىسال قىلۋ - ءومىر شىندىعىنا دا ساي كەلمەيدى (قۇدايدان قورقايىق تا!). ءارى يتەرسەڭ، كەرى كەتەتىن ەسەك نە بولماسا ادام جۇرمەيتىن جەردە جايىلاتىن، ايداساڭ جان-جاققا قاشاتىن ەشكى مالى بولسا ءبىر ءسارى... كوشەنى ءجونسىز جەردەن كەسىپ وتەمىن دەپ قىرىلىپ جاتقان قويلاردى كورسەم كوزىم شىقسىن. جول بەرمەي تۇرىپ الۋدان سيىردان اسقان مال جوق، ال ماشينانىڭ استىنا تۇسۋدەن يتتەر ءبىرىنشى ورىندى ەشكىمگە بەرمەيدى. بۇل جەرگە قويدىڭ قانداي قاتىسى بار؟ مۇمكىن ورىس پەن قازاقتىڭ اراسىنا وت سالماي، باسقا قۇرلىقتىڭ جانۋارى - كەنگۋرۋدى سۋرەتكە قويارمىز. ستاتيستيكا بويىنشا دوڭگەلەكتىڭ استىنا كوپ تۇسەتىن دە سولار دەيدى. مەن بۇل جەردە شوشقانىڭ سۋرەتىن ۇسىنىپ، داۋدى اسقىنتىپ العىم كەلمەيدى، بىراق شوشقانىڭ قاسىندا قويدىڭ ءتارتىبىنىڭ «بەس» ەكەدىگىن مينيستردەن باستاپ، ءاربىر قازاق بالاسى بىلەدى. ەڭ قىزىعى، قازاقشاسىندا «مال» دەگەن ءسوز قولدانىلعان دا، ورىسشاسىندا مالدىڭ ءبارى «بارانعا» اينالىپتى. وسىنىڭ ءوزى قويدىڭ مىنەزىمەن پلاكاتتاعى سۋرەتتىڭ ۇيلەسپەيتىندىگىنىڭ ايعاعى ەمەس پە؟  ايتپپاقشى بۇل پلاكاتتى ءبىرىنشى بولىپ، رەسەيلىكتەر قولداپتى دەگەن ءسوز بار. ارينە، قولدايدى! اسپاننان ىزدەگەنى جەردەن تابىلىپ، ءوزىڭنىڭ ءسوزىڭدى بىرەۋلەر سويلەسە، ميىعىڭنان كۇلىپ وتىرا بەرەرسىڭ.

دوس كوشىم،

«ۇلت تاعدىرى» قوزعالىسىنىڭ توراعاسى

«اباي-اقپارات»