وي پاراقشالارى

 

بالزاك پەن اناسى جانە اكەم تۋرالى

سامساعان مىڭ سان جۇلدىزى تىلسىم دا تۇڭعيىق شەكسiز دۇنيەنiڭ دەمiندەي تۇلا بويىڭدى شىمىرلاتا وزiنە تارتاتىن تۇنگi تۇنىق اسپانعا كوز تiكسەم بولدى، كوڭiلiمدi ءبiرتۇرلi ءتاتتi مۇڭ باسادى...

وندا مەزگiل جاز-دى. مەن ون ەكi-ون ۇشتە ەدiم. جان اكەم قاسىمدا بولاتىن. جۇلدىزدار جايىندا باستالعان اڭگiمەمiز اقىرىنداپ ءسوز ونەرiنە ويىسقان.

- بالام،- دەدi اكەم،- مەن وسىنشاما قىرۋار دۇنيەنi بەكەردەن-بەكەر جيناپ جاتقان جوقپىن. بiر ارمانىم بار. ساعان اناسىنىڭ ونورە بالزاگىنا جاساعان جاعدايىنان دا ارتىق جاعداي جاساسام، (اناسى بالزاكقا بiرنەشە جىل دەمەۋشi بولعان) ادەبيەتپەن ەركiن اينالىسۋىنا مۇمكiندiك بەرسەم دەيمiن. جيىرما بەس پەن وتىز بەستiڭ اراسىندا، ون جىل بويى ەشنارسەدەن تارشىلىق كورمەيتiن بولاسىڭ، ال وسى ۋاقىتتا ەشنارسە شىعارا الماساڭ، وزiڭنەن كور.

ءيا، سول كەزدەگi اكەمنiڭ ماعان تەك ون جىل ەمەس، جيىرما جىلعا بولسا دا دەمەۋشi بولۋعا قارجىلىق مۇمكiندiگi بار ەدi. راس، عۇمىر بويى جيعان دۇنيەسi كەڭەس وداعى ىدىراعان الماعايىپ تۇستا ماردىمسىز عانا تيىن-تەبەنگە اينالىپ قالعانى بولماسا.

وي پاراقشالارى

 

بالزاك پەن اناسى جانە اكەم تۋرالى

سامساعان مىڭ سان جۇلدىزى تىلسىم دا تۇڭعيىق شەكسiز دۇنيەنiڭ دەمiندەي تۇلا بويىڭدى شىمىرلاتا وزiنە تارتاتىن تۇنگi تۇنىق اسپانعا كوز تiكسەم بولدى، كوڭiلiمدi ءبiرتۇرلi ءتاتتi مۇڭ باسادى...

وندا مەزگiل جاز-دى. مەن ون ەكi-ون ۇشتە ەدiم. جان اكەم قاسىمدا بولاتىن. جۇلدىزدار جايىندا باستالعان اڭگiمەمiز اقىرىنداپ ءسوز ونەرiنە ويىسقان.

- بالام،- دەدi اكەم،- مەن وسىنشاما قىرۋار دۇنيەنi بەكەردەن-بەكەر جيناپ جاتقان جوقپىن. بiر ارمانىم بار. ساعان اناسىنىڭ ونورە بالزاگىنا جاساعان جاعدايىنان دا ارتىق جاعداي جاساسام، (اناسى بالزاكقا بiرنەشە جىل دەمەۋشi بولعان) ادەبيەتپەن ەركiن اينالىسۋىنا مۇمكiندiك بەرسەم دەيمiن. جيىرما بەس پەن وتىز بەستiڭ اراسىندا، ون جىل بويى ەشنارسەدەن تارشىلىق كورمەيتiن بولاسىڭ، ال وسى ۋاقىتتا ەشنارسە شىعارا الماساڭ، وزiڭنەن كور.

ءيا، سول كەزدەگi اكەمنiڭ ماعان تەك ون جىل ەمەس، جيىرما جىلعا بولسا دا دەمەۋشi بولۋعا قارجىلىق مۇمكiندiگi بار ەدi. راس، عۇمىر بويى جيعان دۇنيەسi كەڭەس وداعى ىدىراعان الماعايىپ تۇستا ماردىمسىز عانا تيىن-تەبەنگە اينالىپ قالعانى بولماسا.

اكەم ەكەۋمiز بالزاك پەن اناسى تۋرالى سول بiر اڭگiمەگە سودان كەيiن، مەن جيىرما بەسكە تولعاندا دا، ەكi ون بەستi تۇگەندەگەندە دە قايتا اينالىپ سوققان جوقپىز. بiراق مەن ءۇشiن اكەمنiڭ سونداي ارمانىنىڭ بولعانىنىڭ ءوزi دە زور دەمەۋ، ۇلكەن ماقتانىش ەدi. ەڭ باستىسى، مەن اكەمنiڭ وزگە اكەلەرگە ۇقسامايتىنىن بiلەتiنمiن-دi. ماعان سول دا جەتەتiن. وكiنسەم تەك بiراق نارسەگە، اكەمنiڭ بالزاكتان دا مىقتى، بالزاكتان دا قارىمدى قالامگەردi تاربيەلەپ شىعارامىن دەگەن ارمان-مۇراتىنىڭ iسكە اسپاعانىنا عانا وكiنەمiن.

اكەمنiڭ سول تۇنگi اڭگiمەسi مەنiڭ بازاكقا كوبiرەك ۇڭiلۋiمە سەبەپشi بولعان. سودان بولار، پۋشكين جاسىنان اسقان بۇگiنگi مەن ءوزiمنiڭ بالزاك ەمەس، بالزاكتىڭ «ۇزiلگەن ۇمiتتەر» رومانىنىڭ بiر كەيiپكەرi سىڭايىندا عانا ەكەنiمدi جاقسى سەزiنەمiن. تiرشiلiگi, كۇندەلiكتi كۇن كورiسi ادەبيەتكە ارا-تۇرا عانا بولماسا قاتىسى بولا بەرمەيتiن ماردىمسىز قالاماقى مەن رەداكتوردىڭ قاس-قاباعىنا تاۋەلدi سول بiر ارمانشىل جiگiتتiڭ پاريجiنەن ءوزiمنiڭ الماتىما ۇقساستىقتاردى بايقاعان سايىن جاعامدى ۇستايتىن كەزدەرiم دە بولىپ تۇرادى. وندايدا ادامزاتقا بۇگiنiن عانا ەمەس، بولاشاقتى دا بولجاي بiلەتiن بiر بالزاك تا جەتكiلiكتi ەكەن-اۋ دەپ شۇكiرشiلiك ەتەمiن.

دەگەنمەن مەنiڭ بالزاكتى، قازاقتىڭ بالزاگىن، التى الاشتىڭ اتىن الەمگە ايگiلەيتiن، دۇنيەگە تۇركiنiڭ تارپاڭ كوزiمەن قارايتىن بالزاكتى كورگiم كەلەدi. بۇگiنگi ءومiرiمiزدiڭ تامىرىن تاپ باساتىن، سول ارقىلى بولاشاققا ەسكەرتۋ جاسايتىن بالزاكتى. كiم بiلەدi, بولاشاق بالزاك قازاقستاننىڭ الدەبiر تۇكپiرiندە، تاريحقا ءالi ەنبەگەن جۇلدىزدى ءتۇننiڭ قۇشاعىندا اكەسiمەن سىرلاسىپ وتىرعان بولار.

... جۇلدىزدى تۇنگi اسپانعا قاراسام بولدى كوڭiلiمدi مۇڭ باساتىنى بار. جانىما جاي تاپتىرمايتىن مۇڭ...

 

اۋدارما، اعا بۋىن جانە جاستار جايىندا

جىلدار جىلجىپ بارادى... ەۆگەني ەۆتۋشەنكو ايتقانداي، ءاۋ دەگەنشە-اق ءوزiمiز دە اڭعارماي «ەسەنين تۇگiلi پۋشكين اقىننىڭ جاسىنان دا ءوتiپ كەتiپپiز». بiراق ءبارi كەشەگiدەي كوز الدىمدا. «پاراسات» جۋرنالىنا جۇماباي اعامنىڭ (شاشتايۇلى) كەپiلدەمە iسپەتتi جاناشىرلىق جول سiلتەۋiمەن بارعانىم، ءار جولىڭ تۇگiلi وي اۋەنiنەن وقشاۋ شىعىپ كەتكەن ءار سوزiڭە نازار اۋدارىپ، جازعان دۇنيەڭنiڭ بۇگە-شiگەسiنە دەيiن تياناقتى بولۋىن قاداعالاپ وتىراتىن باققوجا اعانىڭ (مۇقاي) الدىندا بiردە قىزارا، بiردە بوزارا وتىرىپ ەمتيحان تاپسىرعان كەزدەرiم، قاليحان اعانىڭ، كەرەمەت ستيليست جازۋشىنىڭ ماتiنمەن قالاي جۇمىس iستەيتiنiنە كۋا بولعان ساتتەرiم، ءبارi-ءبارi كوز الدىمدا.

سولاردىڭ iشiندە، اسiرەسە مىنا بiر ءسات مەن ءۇشiن وتە ىستىق، قاليحان اعامنىڭ يۆان بۋنين تۋرالى اڭگiمە قىلعان ءساتi. سوندا قاليحان اعام «بۋنيندi, بۋنين پروزاسىنىڭ جاراتىلىسىن ءتۇسiنۋ ءۇشiن تامىرشى سەكiلدi بولۋىڭ كەرەك. بۋنين پروزاسىنىڭ قۇپياسى ونىڭ ىرعاعىندا، ونىڭ كوزگە كورiنبەي بۇكiل بويىڭدى بويلاي بۇلكiلدەپ اعىپ جاتاتىن قان تامىرى سەكiلدiلiگiندە» دەپ ەدi-اۋ.

جاقىندا سول قاليحان اعاممەن تاعى دا جۇزدەسiپ قالدىم. بۋنيننiڭ ايگiلi «ارسەنەۆتiڭ ءومiرi» جارتىلاي بيوگرافيالىق شىعارماسىن اۋدارىپ بiتكەنiن ايتتى. باسقا دا دۇنيەلەرiن اۋدارىپتى. ەندi جەكە كiتاپ بولىپ شىعۋى تيiس. مiنە، مەن سودان بەرi وسى جيناقتى، قاليحان اعام قازاقشا سويلەتكەن يۆان بۋنيننiڭ ارسەنەۆiن اسىعا كۇتۋلiمiن. كوڭiل تۇكپiرiمدە ەندiگi كەلمەسكە كەتكەن اكەمدi كۇتكەندەي ساعىنىش بار سەكiلدi. بالكiم، بۇل اكەگە عانا ەمەس، بالالىق، بوزبالالىق شاققان دەگەن دە ساعىنىش بولار.

راس، مەنiڭ بۇل جەردە سەنتيمەنتال اۋەندەگi جىلاۋىق اڭگiمە ايتقىم جوق. بار بiلەتiنiمدi عانا، بۋنيندi الداعى ۋاقىتتا ءدال قاليحان اعامنىڭ ۇعىنۋىنداعىداي ەشكiمنiڭ دە اۋدارا الماسىن عانا ايتقىم بار. مەن مۇنى ەندiگi جەردە، ەندiگi ادەبيەتكە كەلەتiن بۋىنداردا ءدال قاليحان اعامداي تiل بiلەتiن، تiل تۇگiلi دiلi بولەك ورىس بۋنيننiڭ دۇنيەتانىمىنا ءوز جاندۇنيەسiندەي ۇڭiلە الاتىن تالاپكەردiڭ بولمايتىندىعىن سەزiنگەندiكتەن دە ايتقىم كەلەدi. جانە قاليحان اعاعا راحمەت ايتا وتىرىپ.

بiراق مەنiڭ راحمەت ايتقىم كەلەتiن اعالارىم تەك قاليحان اعامەن عانا شەكتەلمەيتiنiن دە ايتقىم بار. جانە ولار وتە كوپ.

پەتەفيدi, سەرگەي ەسەنين مەن ولجاستى ءوز دەڭگەيلەرiندە قازاقشا سويلەتكەن قادىر اعام، رابيندرانات تاگور مەن مۋين بسيسۋدi قازاقشا قالىپقا تۇسiرگەن جاراسقان ابدiراشەۆ... ولاردىڭ تiزiمi وسىلاي سوزىلىپ كەتە بەرەدi. مىسالى، بiر عانا عافەكەڭ (عافۋ قايىربەكوۆ) اۋدارما مەكتەبiنiڭ ءوزi نەگە تۇرادى!

وتكەندە كiتاپ دۇكەنiنە كiرگەندە اڭعاردىم، سەرۆانتەس، ەميل زوليا، كنۋت گامسۋن، نابوكوۆ، كوبو ابە مەن كيند­­زابۋرو وەلەر دە بiرشاما قازاقشا سويلەپ قالىپتى. دۇكەن سورەلەرiندە فەدور دوستوەۆسكيدiڭ «اعايىندى كارامازوۆتارى» قازاقشا تiل قاتىپ، مەن مۇندالاپ تۇر ەكەن. تاماشا!

بiراق، نەسiن جاسىرايىن، اۆتورلاردى قازاقشا سويلەتكەن اۋدارماشىلاردىڭ اتى-جوندەرiنە ۇڭiلگەندە، جۇرەك تۇسىم سىزداپ كەتكەندەي بولدى. ءبارi ادەبيەتiمiزدەگi ەندiگi الدى باقيلىق بولعان، ارتى الپىستىڭ اسقارىنا iلiككەن اعا بۋىننىڭ وكiلدەرi. نياز سىزدىقوۆ، اۋباكiر نiلiباەۆ، سارباس اقتاەۆ، ورازبەك سارسەنباەۆ، تەمiرحان مەدەتبەك، قۇرمانعازى قارامانۇلى، تاعىسىن تاعى ەسiمi ەلگە بەلگiلi اعالارىمىز. بiزدiڭ بۋىننان، بiزدiڭ الداعى بۋىننان ەشكiم جوق. بەينەبiر اۋدارماعا كەلگەندە، بiز وكشەسiن باسىپ كەلە جاتقان بۋىن، بiزدiڭ بۋىن جۇلدىزى جوق تۇنگi اسپان سەكiلدi اسەردە قالاسىڭ.

ءيا، جۇلدىزى جوق تۇنگi اسپان...

ارسەنەۆتi قازاقشا سويلەتiپ بەرگەن قاليحان اعاعا راحمەت. فرانتسۋز بەن نورۆەگ، يسپان مەن جاپونعا كوپiر سالعان وزگە اعالارىمىزعا راحمەت.

ەندi ءسال ويلانىپ كورەيiكشi, وسىنداي راحمەتتi كۇندەردiڭ كۇنiندە بiزدiڭ ەستۋiمiز مۇمكiن بە؟ ادەبيەتكە ەندiگi كەلەر جاس تالاپ، بۇل جايلى سەنiڭ دە ويلانا جۇرگەنiڭ دۇرىس-اۋ.

قازiرگە كورەر كوزگە جۇلدىزى جوق مەڭiرەۋ تۇنگi اسپان سەكiلدi بولىپ تۇرعانىمىزدى نەسiنە جاسىرايىق...

 

حالiڭ قالاي، الەمنiڭ اقىندارى؟

انا جىلى الماتىداعى فرانتسۋز ەلشiلiگi ۇيىمداستىرعان جىر كەشiنiڭ كۋاسi بولعانىمىز بار. كەشتiڭ ارنايى قوناعى بولىپ وتىرعان تانىمال فرانتسۋز اقىنى: «قازاق اقىندا­رى­نىڭ رۋحى ءور ەكەن، ولەڭدەرiندە نە جايلى ءسوز بولىپ جاتقانىن تۇسiنبەسەم دە وقۋ ىرعاقتارىنان، ەكپiنiنەن وسىنى اڭعاردىم» دەگەن.

باسقاسىن قايدام، فرانتسۋز ارiپتەسiمiز ءدال وسى ويدى دۇرىس ايتىپ وتىر. قازاق اقىنىنىڭ ساعى ءالi سىنا قويعان جوق. ول ءوزiن تىڭدايتىن، تىڭداعىسى كەلەتiن قۇلاق ءالi بار ەكەنiن جاقسى بiلەدi. تۇگەل بولماسا دا حالىقتىڭ بەلگiلi بiر توبىنا پوەزيا كەرەك ەكەنiن جاقسى تۇيسiنەدi. جانە بۇل توپتىڭ سانى باسقا حالىقتارعا شاققاندا كوپ-اق. توقەتەرiن ايتساق، ەڭ ناشار دەگەن قازاق اقىنىنىڭ ءوزiنiڭ دە وقىرمانىم جوق دەپ قايعىرۋىنا ازiرشە نەگiز جوق.

«ەڭ تاڭداۋلى امەريكان اقىنىنىڭ كiتابى 500-اق دانا تارالىممەن تارايدى». كەمi ميلليون قازاق تiلدi وقىر­ما­نى بار اقىنىمىز مۇحتار شاحانوۆتىڭ قايسىبiر ولەڭiندە وسى تاقىلەتتەس جولدار بار-دى. بۇل دەگەنiمiز، قاراپايىم ار­يفمەتيكاعا شاقساق، بiر شاحانوۆتىڭ وقىرمانى بۇكiل امەريكا مەن ەۋروپانىڭ ەڭ تاڭداۋلى دەگەن اقىن­دا­­رى­­نىڭ وقىرمانىنان كوپ دەگەن ءسوز بولىپ شىقپايدى ما؟!

ءيا، قازاق اقىندارى باقىتتى. ال وسى باقىتتىڭ نەگiزiندە نە جاتىر؟ سول تۋرالى ءبار ءسات ويلانىپ كوردiك پە؟ بiر پاسكە بولسا دا جاۋاپ بەرۋگە تىرىستىق پا؟ قايدام؟!

مiنە، رەداكتسيامىزدا امەريكان قىزى قوناقتا وتىر. ونى قازاقتىڭ ايتىس ونەرi قىزىقتىرادى. ال، بiزدi امەريكاندىقتاردىڭ ءوز اقىندارى تۋرالى نە ويلايتىندارى ىنتىقتىرعان. «شىنىمدى ايتسام،- دەيدi انتروپولوگ قىز، امەريكاندىقتاردىڭ اقىندار جايلى پiكiرلەرi وتە تومەن. ولار ولەڭ جازاتىن قاي-قاي جاندى دا مiنەزسiز، ومiردەن ءوز ورنىن تاپپاعان، جولى بولماعان، جۇيكەسi جۇقا، قيالي جاندار سانايدى. جاپى، امەريكادا پوەزيا وقىلمايدى دەسەم دە بولادى».

مانە، بۇل جاس امەريكان زيالىسىنىڭ ءسوزi. امەريكادا پوەزياعا ورىن جوقتىعىن اشىق مويىنداپ وتىر. اڭلاساق، باياعىدا ەسەنين بارىپ ءتۇڭiلiپ قايتقان، گۇل تۇگiلi تەزەكتiڭ يiسi شىقپايتىن «تەمiر قالا» ەكەن دەپ تۇكiرiپ قايتقان امەريكا ءالi سول باياعى قالپىندا ەكەن. ال بۇل ەكi ورتادا بiزدiڭ قانشا اقىنىمىز ەسەنينمەن دەرتتەنiپ، ەسەنينگە ەلiكتەيمiن دەپ ەسiرiكتەنبەدi دەيسiز. ەسەنينشە شايقالامىز دەپ ءوز باسىن وزدەرi جۇتىپ قويعاندارى قانشاما. شىنىمدى ايتسام، التىن باستى ەسەنين ءتۇڭiلiپ قايتقان، ەسەنينشiل بولىپ كورiنگiسi كەلەتiن ەۆتۋشەنكو بولسا دوللارى ءۇشiن عانا باراتىن سول امەريكاعا مەنiڭ بارعىم دا كەلمەيدi. سiزدiڭ شە؟

ەندi ساۋال تۋادى. سول امەريكانىڭ سول مىقتى اقىندارى سول امەريكادا نەگە وقىلمايدى؟

جاۋاپ بiرەۋ-اق بولۋعا تيiس، ويتكەنi وندا شىنايى پوەزياعا ورىن قالماعان. ال اقىنمىن دەپ جۇرگەندەرi, جاڭاعى قىز ايتقانداي، شىنىندا دا كiلەڭ ماڭداي سورى بەس ەلi بەيباقتار بولۋى بەك مۇمكiن. ال ەگەر اعىلشىن تiلi مىقتى بولىپ وتىرسا، بۇل جاڭاعى اقىندار ەمەس، سول باياعى ساۋداگەرلەرi مەن ساياساتشىلارى عانا قالىپتاستىرىپ وتىرعان جاساندى كورiنiس ەكەندiگi ەش قۇپيا ەمەس. ايتسە دە ساياساتشى مەن ساۋداگەر رۋحتىڭ ۇلىلىعىنا ەشقاشان دا بالاما بولا العان ەمەس جانە ەشقاشان بولا المايدى دا.

قىسقاسى، ءوز ەلiندە وقىلمايتىن امەريكا مەن باتىستىڭ پوەزياسى بiزگە ۇلگi بولۋى مۇمكiن ەمەس. ولارعا ەلiكتەپ-سولىقتاساق وزiمiزدە باردان ايىرىلاتىن كۇنiمiزدiڭ دە الىس قالماعاندىعى.

... ويلا، بالا،

ويلان، بالا،

ويلان دەپ،

ۋاقىت تۇر قارنىن سيپاپ، تويعان بوپ.

ەرتپەي كەتتi جاڭا اعىندار جانىققان،

ەرەيiن دەپ مەن ەلپiلدەي قويعام جوق.

كەتتi سولاي iلەسكەندەر دۇبiرگە،

جاناپ ءوتتi -

ەلەمەدiم بiرiن دە.

قاراپ ءوتتi -

قاراعانداي كەي بiرi

قايتىپ كەلەر قازىعىنداي تۇبiندە...

(ەسەنعالي راۋشانوۆ، «سىر»).

مiنە، وسى ءسوز راس ءسوز. وسى ءسوزدi ايتىپ وتىرعان اقىننىڭ دا، قازاق پوەزياسىنىڭ دا قۋات-قايراتى وسى بايلامدا. ال ولاردى قۋاتسىز دەپ ايتا المايسىز. بۇل - قازاق وقىرمانىن ءالi تالاي قۋاندىراتىن، تالاي بايگەدەن وزىپ كەلەتiن جۇيرiك تالعام، سەرگەك سەزiم سەرپiنi.

جيىرماسىنشى عاسىرداعى ۇلى قازاق اقىنى (جۇمەكەن ناجiمەدەنوۆ) جىر جيناعىن «مەنiڭ توپىراعىم» دەپ اتادى. ومiردەن توپىراعىنىڭ تiلەۋiن تiلەپ ءوتتi. ەش كۇمان جوق، توپىراعىمىز امان بولسا، توپىراعىنىڭ تiلەۋiن تiلەپ، تىنىسىن جىرلاپ وتەتiن ءالi تالاي-تالاي تالانتتى تابيعي اقىنداردى دۇنيەگە كەلتiرەدi.

ال، قازاق پوەزياسى، باستى مۇراتى اباي ايتقان:

ولەڭ - ءسوزدiڭ پاتشاسى، ءسوز ساراسى،

قيىننان قيىستىرار ەر داناسى.

تiلگە جەڭiل، جۇرەككە جىلى تيiپ،

تەپ-تەگiس جۇمىر كەلسiن اينالاسى،-

بولىپ، ءالi تالاي عاسىرلاردىڭ ەسiگiن يمەنبەي اشا بەرمەك.

قازاقستاننىڭ امەريكا بولعىسى كەلمەيدi, ال امەريكا قانشا تىرىسسا دا قازاقستان بولا الا ما؟

ءسوز سوڭىندا تاعى دا بiر ساۋال، قىزىق ساۋال:

- ەسەنين بارعاندا بۇيرەگi بۇلك ەتپەگەن امەريكا ەسەنعالي راۋشانوۆ بارسا قالاي قارسى الار ەكەن؟

 

تۇركiگە ورتاق توي بار ما؟

اناۋ جىلى وزبەك اعايىننىڭ «الپامىس باتىر» جىرىنىڭ پالەنباي ءجۇز جىلدىعىن دۇركiرەتiپ اتاپ وتكەنi جادىمىزدا. جاسىراتىن نەسi بار، كورشi باۋىرلارىمىز دوسى ءسۇيسiنiپ، جاۋى كۇيiنەردەي-اق ءسان-سالتاناتى قىرىق كوشتiك، اڭگiمەسi قىرىق كەشتiك تولاعاي تولعامدى توي جاسادى. الiشەر ناۋاي، ابدۋللا قادىريلەردiڭ ەلi بiر شالقىپ، جاساپ قالدى. ەندiگi ول دا تاريحتىڭ ەنشiسiندەگi شارۋا. بiراق اعايىننىڭ تويىنىڭ اياعى پىش-پىشقا تولى قاۋەسەت اڭگiمەسiز بولۋشى ما ەدi? ونداي ەپيلوگتان وزبەك اعايىننىڭ بۇل تويى دا قۇر قالعانى جوق. ءيا، وزبەك اعايىن الا توپشىسىن اسپانعا اتا قۋانعان وسى تويدان تاعى بiر ەسiمiزدە قالعانى، قايسىبiر قازەكەمدەردiڭ رەنiشi بولعاندىعى دا ءالi كۇنگە كوز الدىمىزدا. سونداعى قازەكەمنiڭ نامىسىنا تيiپ، قانىن قىزدىرعان نە نارسە دەيسiزدەر عوي؟ ول قازاققا تيەسiلi دەلiنەتiن باتىردى وزبەكتەردiڭ يەمدەنiپ كەتكەندiگi ەدi. بiز مۇنى بiراز باۋىرىمىزدىڭ «وزبەكتەر بابامىزدى وزiمiزگە قايتارىپ بەرسiن» دەگەن اڭگiمەسiن ءوز قۇلاعىمىزبەن ەستiگەننەن كەيiن ايتىپ وتىرمىز. بiراق وزبەك تويىنا رەنiشiن ايتقان تەك قازاق قانا بولدى ما؟

بiزدiڭشە، تاۋلى التايدان جەرورتا تەڭiزi جاعالاۋىنداعى انادولىعا دەيiنگi بۇكiل تۇركi تەكتەس شۋىلداعان بولۋى كەرەك. شۋىلداماعاندا شە! مىسالى، ءازiربايجان اعايىن ورتا عاسىرلاردا-اق ءوز تiلiندە حاتقا تۇسكەن «قورقىت اتانىڭ كiتابىنداعى» بامسى-بەيرەك - الپامىسىن وزگەگە قالاي قيا قويسىن؟! ونىڭ ارعى جاعىنداعى تۇرiكتiڭ دە بۇل جىرعا وزiمiزدiكi دەپ تاڭبا تاعۋىنا ابدەن قاقىسى بارلىعى انىق. تاتار دا، باشقۇرت تا وسىنداي اڭگiمە ايتۋعا قۇقىلى ەكەندiگiن تاعى ەشكiم جوققا شىعارا المايدى. اقىر سوڭى تاۋلى التايداعى ازعانتاي تۇركi تەكتەستەردە دە «الپامىس باتىر» جىرىنىڭ وزiندiك جەرگiلiكتi نۇسقالارى بارى ءمالiم. وسى توي ۇستiندە ولاردىڭ دا تiسiن قىشىرلاتا بiر قايراپ الۋى ابدەن قيسىندى ارەكەت. دەگەنمەن وزبەكتiكiن بۇرىس بولدى دەپ ايتۋعا جانە بولمايدى. داۋكەس اعايىنعا ايتار ءۋاج بۇلاردا دا جەتكiلiكتi. وزبەك تiلiندە حح عاسىردىڭ 50-جىلدارى كiتاپ بولىپ شىققان جىردىڭ نۇسقاسىن الدىڭىزعا كولدەنەڭ تارتا قويادى. ودان قالسا جىردىڭ القيسساسى باستالاتىن جيدەلi-بايسىنىڭىز دا وسى ەلدiڭ اۋماعىنداعى تاريحي مەكەن بولىپ تابىلادى.

ايتىپ، ايتپاي نە كەرەك، «الپامىس باتىر» جىرىنىڭ تويى وزبەك اعايىننان باسقا تۇركi تەكتەستەردiڭ ءبارi دەرلiك وكپە-نازىن بiلدiرگەن تاريحتاعى سيرەك كەزدەسەتiن باسقوسۋلاردىڭ بiرi بولىپ ەسiمiزدە قالدى.

ال وسى تويدى تۇركi تەكتەستiڭ ەشقايسىسى رەنجiمەيتiندەي توي قىلىپ وتكiزۋگە تاريحي مۇمكiندiك بار ما ەدi? بiزدiڭ قيسىن بار بولاتىن دەيدi. ول ءۇشiن بۇكiل تۇركiنiڭ الدىمەن توي ەمەس، وي قۋعان زيالىسى جينالىپ مامiلەلi اڭگiمە جاساسا جەتiپ جاتقان-دى. تويدىڭ ءوزi بولسا بۇكiل تۇركiگە تيiستi باتىردىڭ تويى بولىپ اتالىپ ءوتۋi كەرەك-تi. بۇكiل تۇركi بiرiنەن كەيiن بiرi دۇركiرەتە جالعاستىرىپ تويلاۋى قاجەت-تi. مiنە، توي وسىنداي باعىتتا وتكەندە، ونىڭ ۇرپاق الدىندا كوتەرەتiن جۇگi ءجۇز ەسەلەپ، مىڭ ەسەلەپ ارتاتىن ەدi. بۇكiل تۇركiنiڭ بiر جاعادان باس، بiر جەڭنەن قول شىعارۋىنا ىقپال ەتەتiن يگi ماقساتتاعى توي بولار-دى.

بiز وسىنداي ۇلى تويدان قۇر قالدىق. ويلانباساق ءالi دە قۇر قالا بەرەتiن سەكiلدiمiز. قاۋاشاعىڭىزدى ءسال قوزعاپ كورiڭiزشi, جاقىن ارادا بۇكiل تۇركiگە ورتاق دەپ ايتۋعا بولاتىن توي بار ما ءوزi?

 

پيفاگور دانالىعى

نەمەسە ينتەرنەتتە «يتتەر» قايدان ءجۇر؟..

ارگەنتين حورحە لۋيس بورحەستە ايگiلi پيفاگور ومiرiنەن الىنعان مىنانداي بiر قىزىقتى دەرەك بار. جازۋشىنىڭ ايتۋىنشا، دانا پيفاگور بiردە-بiر ەڭبەگiن قاعاز بەتiنە تۇسiرۋگە تىرىسپاپتى. بiلگەن-تۇيگەنiن شاكiرتتەرiنە تەك اۋىزشا عانا جەتكiزiپ وتىرعان. شاكiرتتەرiنiڭ:

- ۇستاز، سiزدiڭ پاراسات-پايىمىڭىز اشقان جاڭالىقتار قاعاز بەتiنە ءتۇسiپ، كiتاپقا اينالعاندا عانا عاسىرلاردان عاسىرلارعا ساقتالادى عوي،- دەگەن كەڭەس سيپاتىنداعى ۇسىنىستارىنا عۇلاما:

- ەگەر قاعاز بەتiنە تۇسسە، ول عىلىم-بiلiمدi الiپپەنi بiلەتiن كەز كەلگەن ادام وقي الماق. ال، ولاردىڭ اراسىندا بۇل قازىنانى ءوزiنiڭ قاراقان باسىنىڭ پايداسىنا نەمەسە قاراۋ پيعىلدارىنا پايدالانۋى ىقتيمال ادام دەگەن اتقا لايىق ەمەستەرi دە بولۋى مۇمكiن عوي. مەن ەڭبەگiمدi كiتاپقا اينالدىرىپ تۇپتەتۋگە سوندايلاردان قورقامىن. Iلiم مەن بiلiم تەك iزگi نيەتتiلەردiڭ عانا قۇزىرىندا بولۋعا تيiس. بiلگەنiمدi سەندەرگە تەك اۋىزشا ايتۋىمنىڭ سىرى دا وسىندا. سەبەبi, مەن سەندەردiڭ، شاكiرتتەرiمنiڭ قانداي ادام ەكەنiن جاقسى بiلەمiن عوي. جاندۇنيەسi تازا سەندەرگە اماناتتاپ تابىستاعان جيعان-تەرگەنiمە ورتا جولدان ءوزiم بiلمەيتiن قايسىبiر ايارلار مەن ارامزالاردىڭ ورتاقتاسۋىنا، ونى بىلعاۋىنا تiپتەن دە قۇلقىم جوق، - دەپ جاۋاپ بەرگەن ەكەن.

بiزدiڭشە، پيفاگور ايتتى دەيتiن وسى عيبراتتىڭ بiزدiڭ بۇگiنگi «كوزi اشىق، الiپپەنiڭ بار ءارپiن بiلەتiن» قايسىبiر قازاق «اعايىنعا» دا قاتىسى بار. اسiرەسە، ينتەرنەت دەگەن ۇلى جەتiستiكتiڭ تiلiن بiلەتiن «ساۋاتتى»، «سۇڭعىلا باۋىرلارعا». ويتكەنi, ينتەرنەتتiڭ قايسىبiر قازاق تiلiندەگi سايتىن اشىپ قالىپ، ونداعى قازاق بالاسى ءوزiنiڭ باۋىرى تۋرالى بiلدiرگەن كۇلدiبادام پiكiرسىماقتارعا كوز جۇگiرتسەڭiز، قازاقتىڭ «بiلiمدiلiگiنە» باس شايقاپ، تۇك كiناسi جوق بiلiم بايعۇستىڭ وسى بiر «قاراۋ پيعىلداردىڭ» قورقاۋ نيەتiنە قىزمەت جاساپ جاتقانىن اڭعارار ەدiڭiز. اتى-ءجونi بەلگiسiز انونيم بiرەۋلەر تاعى بiرەۋلەردiڭ ۇستiنە اياماي قارا ماي جاعىپ، كۇستانالاپ جاتقانى. قارا ەسەككە تەرiس مiنگiزگiسi كەلiپ، الاوكپە بولىپ تىراشتاناتىندارى-اي...

... جاعاڭدى ۇستايسىڭ. جاعاڭدى ۇستايسىڭ دا، وسى بiزدiڭ قازاق رۋحاني كەمباعال ەمەس پە ەكەن دەگەن ويعا قالاسىڭ. ءايت­پەسە، ينتەرنەتتiڭ تiلiن بiلۋگە دەيiن مي كلەتكالارىنىڭ قابiلەتi جەتكەن قازەكەڭ مۇنشالىق تومەندەمەس ەدi عوي دەيسiڭ.

ءيا، قايسىبiر قازاقتىڭ سويلەم قۇراي الار «ساۋاتى» بارلىعى قازاققا سور بولىپ تۇر. اباي جيiركەنiپ، پۋشكين لاعنەت ايتاتىن «ساۋاتتىلىق» (پۋشكيننiڭ تۇبiنە دە انونيم حاتتار جەتكەن-دi). بۇركەنiپ الىپ، ءجۇزiن كورسەتپەي تاس اتاتىن قورقاۋ «ساۋاتتىلىق». ەگەر بiزدiڭ ارامىزدا تiرi پۋشكين جۇرسە، وتىز جەتi جاسىنا جەتكiزبەي-اق جەلكەسiن ۇزەتiن، ماعجان امان بولسا تiرiدەي كورگە كومۋدەن تارتىنبايتىن انونيم «ساۋاتتىلىق»...

قايران پيفاگور قارتىم-اۋ، ەكi جارىم مىڭ جىلداي ۋاقىتتان سوڭ سەنiڭ دانالىعىڭا تاعى بiر قازاق بالاسى تاڭ قالۋدا. تاڭ قالماسقا نە شارا؟ ويتكەنi, ادام پاراساتىنىڭ ۇشار شىڭى iسپەتتەس ينتەرنەت دەپ اتالاتىن جەر شارىن تۇتاس قاۋسىرىپ العان الىپ ورگانيزمنiڭ دەنەسiنە يەسi جوق «يتتەردiڭ» دە ۇيشiك ساپ، «بيتتەردiڭ» دە سiركەلەي­تiنiن، «ساۋاتتى»، «بiلiكتi» اڭگiمە قوزعاۋعا تىرىساتىندىعىن سەن سول كەزدە-اق تۇيسiنگەن ەكەنسiڭ-اۋ.

سولاي، اقىننىڭ ءسوزiن ءوڭiن ءسال وزگەرتiپ ايتار بولساق، ينتەرنەتتە «قازاقتى قازاق ءولتiرۋ ويىنى» ءجۇرiپ جاتىر. بۇل «ويىن» ەندi قازاقتى قازاق تۇگەل تاۋىسىپ بiتپەي، توقتامايتىن سەكiلدi. قورقىنىشتىسى دا وسى...

ماقتانا بiلەمiز بە؟

ماقتاۋدىڭ ءتۇبiن تۇسiرەتiنiمiزگە كۇمانiم جوق. كۇندە كورiپ-بiلiپ، ەستiپ ءجۇرمiز. ال وسى بiز ماقتانا بiلەمiز بە؟

باسقا-باسقا، ءدال وسى ماقتانا بiلەتiندiگiمiزگە ءوز باسىمنىڭ كۇمانiم بار.

بالىقشىنىڭ بالاسى ميحايلو لومونوسوۆ ءوزi قۇراستىرعان «رەسەي گرامماتيكاسىنىڭ» كiرiسپەسiندە ورىس تiلi تۋرالى ونىڭ بويىنا «يسپان تiلiنiڭ اسەمدiگi, فرانتسۋز تiلiنiڭ قىزبالىعى، نەمiس تiلiنiڭ سالماقتىلىعى، يتاليان تiلiنiڭ نازدى نازiكتiگi, سونداي-اق، گرەك پەن لاتىن تiلدەرiنiڭ بايلىعى مەن بەينەلەپ ايتۋداعى قىسقا دا نۇسقا ناقتىلىعى جيناقتالعان» دەپ شالقىپتى.

بiز بولساق، ءالi سول «قازاقتار دالانىڭ فرانتسۋزدارى» دەپ الدەكiم ويلانىپ، الدە ويلانباي ايتىپ قالعان سوزگە ءمازبiز.

بالىقشىنىڭ بالاسى ورىس تiلiنiڭ قۇشاعىنا يسپان، فرانتسۋز، نەمiس، يتالياندى، گرەك، لاتىنىمەن قوسىپ الدەقاشان قاۋسىرىپ العانىنا نازار دا اۋدارعىمىز كەلمەيدi.

ايتتىم عوي، بiز ماقتانا بiلمەيمiز.

وسى قىستا اۋىلعا بارعاندا ۇيدەگi قالىڭ كiتاپتاردىڭ اراسىنان چەحوۆتىڭ قازاقشا ءۇش تومدىق تاڭدامالى شىعارمالار جيناعىنىڭ بiرiنشi تومىن تاۋىپ الدىم. ەرiكسiز بiرiنشi بەتiنە كوزiم ءتۇستi, باسپادان 1955 جىلى شىعىپتى. مiنە، تاعى بiر جىل سىناپتاي سىرعىپ وتە شىقسا، چەحوۆ قازاقشا سويلەگەلi, كولەمi كادۋiلگi ءنان كiرپiشتەي ءۇش توم بولىپ، قانداستارىمىز كiتاپحاناسىنىڭ سورەلەرiنە قالانعالى جارتى عاسىر ۋاقىت بولادى ەكەن.

كەۋدەمدi ماقتانىش كەرنەدi.

الەمنiڭ ەڭ ۇزدiك، ەڭ ساڭلاق دەگەن جازۋشىلارىنىڭ وزدەرi ۇستازىمىز، جول كورسەتۋشiمiز دەپ ەش ۇيالماي ايتاتىن، تالانت جارىستىرعىسى كەلەتiن، ناشار جازىپ قويسا ارۋاعىنان ۇيالاتىنىن مويىندايتىن وسى چەحوۆتىڭ ەلۋ جىلدا قازاق بولىپ كەتپەگەندە نەسi قالدى دەيسiز؟

ال، ول جاي چەحوۆ ەمەس، يسپان، نەمiس، فرانتسۋز، يتالياندى، گرەك ءھام لاتىنىمەن قوسا جۇتىپ جiبەرەتiن ورىس تiلiنiڭ ايتۋلى ءسوز زەرگەرi. رەسەي ادەبيەتiنiڭ عانا ەمەس، الەم اەبيەتiنiڭ پiرلەرiنiڭ بiرi عوي. قانداي بiر زامان بولىپ، ورىس جويىلىپ كەتسە دە چەحوۆ قالا بەرەتiنi انىق.

سوندا، سونشا تiلدiڭ مiنەزi, بوياۋى بiر بويىنان تابىلاتىن ورىس تiلiن جارتى عاسىر بۇرىن-اق جاۋكەمدەپ تاستاعان قازاق تiلi قانداي تiل بولماق؟

ءسوز جوق، اناۋ تiلدەرمەن بiرگە ورىس تiلiنiڭ ورمانداي ويلىلىعى دا بiر باسىنان تابىلاتىن، ءار ءسوزi سەگiز قىرلى، بiر سىرلى، بالكiم، سەكسەن سەگiز قىرلى، ءدۇر سىرلى تiل بولادى.

باسىما وسىنداي ويلار كەلگەندە، كەۋدەمدi ماقتانىش تەربەتتi... سوسىن ۇيالدىم.

بۇگiندi, سiزدi, بiزدi, كەشە عانا مەملەكەتتiك تiلگە قارسى شىعىپ، مەملەكەتتiك تiلدi, قوعامدى مەنسiنبەي «ابىرويىنان ايىرىلعان» حالىق قالاۋلىلارىن... ەسiمە الىپ ۇيالدىم.

اعالارىمىز جارتى عاسىر بۇرىن الىپ قويعان بيiكتiكتەن اسا الماي جاتقانىمىزعا قىسىلدىم.

چەحوۆقا ءالi بiر جىل بار عوي، بيىل گوگولدiڭ كوپ تومدىعى قازاق تiلiنiڭ قالىبىنا ءتۇسiپ، كەڭ دالاعا جول تارتقانىنا انىق اتتاي ەلۋ جىل بولادى. بۇنى اڭداۋسىزدا بiلiپ قالعانىمدا، ماڭدايدان تiپتi بۇرشاق-بۇرشاق تەر كەتتi. سانامدا «ءولi جاندار» اۆتورىنىڭ «تاڭدامالى حاتتارىن» تارجiمالاعان زەينوللا قابدولوۆ اعامىزدى وسى بiر بەرەكەلi شارۋاعا ارالاسقانىمەن قۇتتىقتاپ قويۋدى دا ۇمىتىپ كەتەمiز بiز جازعان دەگەن وي زىرق ەتە ءتۇستi. بiراق بۇل قازاق تiلiنiڭ الەمدەگi ۇلى تiلدەردiڭ بiرi ەكەندiگiن ۇمىتىپ كەتiپ جاتقاندىعىمىزدىڭ قاسىندا شىبىننىڭ شاققانىنداي عانا بولىمسىز نارسە عوي دەپ ءوزiمدi ءوزiم جۇباتقانىم دا راس.

ايتپاقشى، تۇرماعامبەتتiڭ «رۇستەم داستانى» مەن قالماقان ابدiقادىروۆتىڭ «مىڭ بiر ءتۇنiن» دە ارنايى مەرەكەلەپ وتكەندi ۇمىتپاعانىمىز ءجون-اۋ. (ولاردىڭ قازاقشالانعانىنا قانشا جىل بولدى ەكەن ءوزi?!) سەبەبi, بiزدiڭ تiلدە پارسى تiلiنiڭ پەرiشتە اۋەزi مەن اراب تiلiنiڭ اق ەدiل ەمiن-جارقىندىعى دا بار. قۇدايعا شۇكiر، بiر سوزبەن ايتقاندا، بiزدiڭ تiل - قاي قيىردى دا جاۋلاپ ۇيرەنگەن جاۋىنگەر تiل ەمەس پە ەدi!

ال «بايدىڭ اۋزى ساسىق بالاسى» نە دەسە دە ءوزi بiلسiن... قىسىلعاندا نەنi ايتىپ، نەنi قويعانىمدى ءوزiم دە بiلمەي قالدىم عوي دەيمiن. ايتەۋiر، اعايىن، ماقتاۋدى عانا ەمەس، ماقتانۋدى دا ۇيرەنەيiكشi...

 

«شاحناما»، شاراسىز فيردوۋسي جانە بiز

بالا كەزiمدە ۇلى اقىننىڭ وسىنداي ارەكەتكە نەلiكتەن بارعاندىعىن تۇسiنە الماي دال بولاتىنمىن. وسىنشا ويلى باسىمەن قايداعى بiر امiرشiگە جارامساقتانعانى نەسi دەپ ۇلى اقىندى جەك كورiپ كەتكەن كەزدەرiم دە بولدى. باسقا-باسقا، قۇدiرەتتi «شاحنامانى»، الدەبiرەۋلەردiڭ ايتۋىنشا، كولەمi بiر ساندىققا ازەر سياتىن «شاحنامانى»، بار بولعانى، سۇلتان ماحمۇدقا تارتۋ ەتۋ ءۇشiن جازىلعان دەۋ، مەن ءۇشiن ۇلى اقىننىڭ ارۋاعى الدىندا كۇپiرشiلiك جاساۋ سەكiلدi سەزiلەتiن. اقىن كiم، ءامiرشi كiم، اراسى جەر مەن كوكتەي دەپ تۇسiنەمiن عوي سول باياعى بالا قيالىمدا. سوسىن كوكتەن جەرگە تۇسكەندەي بولعان، پەندەشiلiكتiڭ بىلىعىنا بەلشەدەن باتقان اقىندى اياپ كەتەمiن تاعى دا.

كەيiن ءتۇسiندiم، فيردوۋسيدiكi دۇرىس ەكەن. اقىندا دا قۇرساق بار، وتباسى بار، iشiپ-جەم، ەركiن ءجۇرiپ-تۇرىس كەرەك. بۇل جاعى قارجىعا بارىپ تiرەلەدi. راس، «شاحناما» ۇلى شىعارما، بiراق ول قولجازبا كۇيiندە قۇر قولجازبا عانا، قولعا سۋ قۇيۋعا دا جارامايدى. ال، كەرiسiنشە، ىڭعايى كەلگەن تiرلiك بوپ، ءامiرشiنiڭ كوڭiلiنەن شىعىپ، تالعامىن ءتانتi ەتiپ جاتسا، بۇل توككەن تەر، ىجداھاتتى، تىنىمسىز قانشاما جىلدىق شىعارماشىلىق ەڭبەكتiڭ اقتالعانى. بۇگiنگi تۇسiنiككە تۇسiرگەندە، رۋحاني دۇنيەنiڭ ماتەريالدىق يگiلiككە اينالۋى. سوسىن، ماحمۇد سۇلتاننىڭ ءوزi دە كەڭەس كەزiندە ساناعا سiڭiرە بەرگەندەي قالتالى دا قۇزىرلى كوپ توپاستىڭ بiرi بولماي شىقسا نە دەيسiز؟

ەندi وزگەنi, وزگە زاماندى قويىپ، وزiمiزگە، بۇگiنگە ورالايىق.

مiنە، «تiلiنە تiكەن شىققىر» تەلەجۋرناليست باۋىرىم تانىمال اقىن اعامىزعا ساۋال قويىپ وتىر. ساۋال اۋانى مىناداي:

- بۇگiنگi ادەبيەتكە كەلiپ جاتقان جاستار، ءالi بiتiرگەن تۇكتەرi بولماسا دا، مەملەكەتتەن باسپانا سۇراپ جاتىر، وسىلارى - بەرە بەر، الا بەرەمiز دەگەن استامشىل توعىشارلىق ەمەس پە؟

- بiز دە كەزiندە پاتەردەن پاتەرگە قاڭعىرىپ جۇردiك. قاڭ­­عىرىپ ءجۇرiپ تە بiر نارسە بiتiرەتiنبiز. ال بۇگiنگi جاس­تار­­دىڭ سۇرانشاق، جىلاۋىق بولىپ كەتكەندەرiن ءوز باسىم ءتۇسiن­بەيمiن.

ساۋال دۇرىس قويىلسا، جاۋاپ تا دۇرىس بولماق كەرەك-تi. اعامنىڭ ورنىندا ابiلقاسىم فيردوۋسي وتىرسا قالاي جاۋاپ بەرەر ەدi, اعامنىڭ جاۋابىنا كوڭiلiم تولماعان مەن ەرiكسiز وسىنداي ويعا باتامىن.

«اعام ادەبيەتكە كەلگەن تۇستا مەملەكەت قايىرىمدى ەدi, ءومiر ەرتەگi ەدi, بۇل دا بiر قوي ۇستiنە بوزتورعاي جۇمىرت­­قا­لاعان زامان بولاتىن. تالانتتىسىڭ با، تالانتسىزسىڭ با دەمەي، سارالاپ ءبولiپ جاتپاي بارiنە ءتۇبi بiر توبەلەرiنە شاتىر تiگiپ بەرەتiن. ول كەزدiڭ تالانتسىزى دا باقىتتى ەدi عوي، شiركiن...» بiر ويىم وسى اۋاندا قاڭعيدى.

«شاحناماسىن» وتىز جىل جازىپ، سول وتىز جىلدىق ازابىنىڭ وتەۋiنە وتىز تەڭگە دە الا الماي كەتكەن فيردوۋسي، مەن، اسىلى، كوزi تiرi اعاممەن ەمەس، ون عاسىر بۇرىن سۇيەگi قۋراپ كەتكەن سەنiمەن زامانداس بولارمىن-اۋ» دەيدi ساناما سىنالاپ ەنiپ كەتكەن تاعى بiر وي لەگi.

«قايران ماحمۇد، جارامساقتاردىڭ جەلبۋاز سوزiنە ەرمەي، قولجازبانى ءوزiڭ بiر پاراقتاپ شىققاندا، ادەبيەتتiڭ نازاسىنا، فيردوۋسيدiڭ قازاسىنا سەبەپكەر بولماس ەدiڭ-اۋ» دەيدi قاي نارسەگە دە تۇسiنiستiكپەن قاراعىسى كەلەتiن تاعى بiر ويىم.

جۇمەكەن مەن شامشiگە ماڭگا ريزا اتاقتى «مەنiڭ قازاق­ستانىم». قانشا شۋماق ەدi ءوزi?

بۇگiنگi قازاق پارسىنىڭ «شاحناماسىنان» حابارسىز بولسا دا «مەنiڭ قازاقستانىمدى» جاقسى بiلەدi. مەنiڭشە، بۇنىڭ كولەمi دە بالا كەزiمدە قيالىمدى سان تەربەتكەن «شاحناما» سەكiلدi بiر ساندىق بولادى. كەم ساندىق ەمەس، تەڭ ساندىق.

مۇنداي ساندىقتار جاستار تۇگiلi توبەسiندە شاتىرى بار اعالارىمىزدا دا نەكەن-ساياق. بiزگە وسى، بiر ويلانىپ كورەيiكشi, شىن ويلانىپ كورەيiكشi, ونەر كەرەك پە، كولەم كەرەك پە؟

ونەر كەرەك بولسا، وندا ونەرگە ەندi كەلiپ جاتقان جاس ورەندەرiمiزگە، iنi-قارىنداستارىمىزعا جاناشىرلىقپەن قارامايتىندىعىمىز نەلiكتەن؟

ءسوز سوڭىندا رەتسiز جەردە ەسiمiن اتاپ، قۇلاعىن شۋىلداتقانىمىز ءۇشiن فيردوۋسي، ۇلى فيردوۋسيدiڭ ارۋاعىنان كەشiرiم سۇراۋدى ءجون كوردiك. عايىپتان تايىپ، قۇدايدىڭ قۇدiرەتiمەن قايتا تۋىپ، كەزدەيسوق بۇگiنگi كۇنi ادەبيەتكە، قازاق ادەبيەتiنە ارالاسا قالسا ول كiسi دە بiر فيردوۋسيدi iزدەپ كەتەر ەدi دەگەن وي عانا اش قۇرساق كوڭiلiمiزگە مەدەۋ...

ناقتىلاپ ايتساق، وزگەلەر جايلىنىڭ ءبارi دە ءوزiمiز تۋرالى اڭگiمە بولىپ شىعادى ەمەس پە!

 

«اراي» جۋرنالى، 1200 اقىن جانە اريفمەتيكا

ءالi ەسiمدە، 1989 جىلدىڭ كۇزiندە ارميادان ورالعاسىن اۋىلدا كوپ ايالداماي الماتىعا تارتقام. ۇلكەن قالادا الدىمەن باس سۇققانىم «جالىن» جۋرنالىنىڭ پوەزيا ءبولiمi بولدى. ءبولiم مەڭگەرۋشiسi بەلگiلi جازۋشى راقىمجان وتارباەۆ سىرتتاي تانىستىعىمىز (حات ارقىلى) الدە اكەمە پەيiل قارىز بولعاندىقتان با ء(وز الدىنا بولەك اڭگiمە), جاقسى قارسى الدى. ەرتەسiنە بiر توپ ولەڭiمدi دايىنداپ اكەلەتiن بولىپ كەلiسكەننەن كەيiن، جازۋشى اعام:

- «اراي» جۋرنالىندا مەيiرحان دەيتiن ازامات بار. ول كiسiگە دە بiر توپ ولەڭدەرiڭدi تاستاپ كەت،- دەپ كەڭەس بەرگەن.

مiنە، «اراي» جۋرنالى ورنالاسقان ءۇيدiڭ دالiزiندە تۇرمىن. تيەسiلi كابينەتكە دە ەندiم. از-مۇز تانىسۋدان كەيiن «جالىنداعىداي» ەمەس، مەيiرحان اعام ولەڭ وقى دەمەدi.

- قازاقستاندا كەمi 1200 اقىن بار. ءبارiن جاريالاۋ «اراي» جۋرنالىنىڭ مiندەتi ەمەس،- دەگەن بiر عانا اۋىز ءسوز ايتتى.

نەگە ەكەنiن بiلمەيمiن، كوڭiلiم الىپ-ۇشىپ تۇرعان البىرت جاستا بولسام دا وسى سوزگە ءدال سول ساتتە رەنجiگەن جوقپىن. ەرتەسiنە، «جالىنعا» دا ولەڭ تاستاماي، اۋىلعا كوڭiلدi قايتقانىم ءالi كۇن جادىمدا.

كەيiن ستۋدەنت بولدىق. وڭ-سولدى تاني باستادىق. «قازاق ادەبيەتi» گازەتiنە العاشقى ماقالامدى سول ساپار راقىمجان اعانىڭ قاسىندا وتىرعان (ەسiندە جوق شىعار), ءاردايىم جاستاردىڭ جاناشىرى بولىپ جۇرەتiن جازۋشىمىز جۇماباي شاشتايۇلى باستىردى. وسى گازەتتە جارىق كورگەن تۇڭعىش ولەڭiمە مەيiرحان اعانىڭ ىقىلاستى قولى تيگەنiن دە ريزالىقپەن ايتا الامىن.

قازiر ويلانسام، سول كەزدەر «ارايدىڭ» دۇركiرەپ تۇرعان ۋاقىتى ەكەن. تىنىشتىقبەك ابدiكاكiموۆ، سابىر اداي، گۇلنار سالىقباەۆا، قۇرداسىم، مارقۇم ءادiل بوتپانوۆ، مiنە، وسى ەسiمدەردiن وزدەرi-اق ولەڭ قادiرiن بiلەتiن ادامعا «اراي» جۋرنالىندا ول تۇستارى ولەڭگە دەگەن تالاپتىڭ قانشالىق كiرپياز بولعاندىعىن اڭعارتسا كەرەك. مىسالى، 1200 اقىننان جۋرنالدىڭ بiر جىلدىق 12 سانىنا سەن تۇر، مەن اتايىن 12 اقىندى تاڭداپ، iرiكتەپ باسۋ، شىعارماشىلىق مۇمكiندiگiن تاپ باسىپ جاريالاۋ قيىننىڭ قيىنى ەكەندiگiنە كiم كۇماندانا الادى.

ەندi نەگiزگi اڭگiمەگە ورالايىق. «قازاق ادەبيەتi» گازەتiنiڭ بiر جىلدا وقىرمان قولىنا 52 ءنومiرi تيەدi ەكەن. ياعني، ورتا مولشەرمەن 50-60 اقىننىڭ ولەڭi جاريالانادى دەگەن ءسوز. ەسەپكە سالىپ پايىمداساق، بۇدان بiر جىلدا بۇكiل قازاقستانداعى قولىنا قالام الىپ جىر جازاتىن قاۋىمنىڭ 20-دان بiرi - 5 پايىزىنىڭ عانا شىعارماشىلىعى «قازاق ادەبيەتiندە» كورiنە الاتىندىعىن اڭعارامىز. بiر قاراعاننىڭ وزiندە-اق از، تىم از ەكەندiگiنە شەك جوق. دەمەك، ازدى ساز قىلىپ پايدالانۋىمىز كەرەك ەمەس پە؟!

جوق، بiزدە ولاي ەمەس. كوكتەمدە جاريالانعان اعامىز نە تاتەمiزدiڭ كۇزدە تاعى شىققىسى كەلiپ تۇراتىنى بار. جانە بiر جىلدىڭ iشiندە. بەينەبiر جىل قۇستارى سەكiلدi. كەزەك كۇتۋ دەگەن جوق. ويتكەنi كەزەك كۇتۋگە كوكiرەگi جiبەرمەي جاتاتىن جايى بار.

راس، 1200-دiڭ ءبارi اۋزىمەن قۇس تiستەگەن اقىندار ەمەس. ايتسە دە كەم 300-iنiڭ ولەڭگە تازا تالاسى بار، مىقتىسى 50-60-ى عانا. ال، ۇلىسى قانشا، ونى بiز دە وتكەننەن قالعان ۇلگiمەن تاريحتىڭ تارازىسىنا قالدىرامىز. بiراق سول ۇلىلار وسى 50-60 ەمەس، اناۋ 300-دiڭ iشiندە جۇرگەنiنە سiز دە، بiز دە داۋ ايتا الامىز با؟ ايتا الماسپىز. دەمەك، ازى 300 اقىننىڭ ولەڭi «قازاق ادەبيەتiندە» جاريالانۋعا قۇقىلى بولىپ شىعادى. وسى رەتپەن كەزەككە سالساق، ولەڭ جازعان كiم-كiمنiڭ دە جاريالانۋعا رەتi بەرiسi 2-3, ارىسى 4-5 جىلدا عانا كەلەدi ەكەن. وسىنى رەداكتسيا جاعالاعىش اعا-اپايلارعا قالاي تۇسiندiرۋگە بولادى، بiز بiلمەدiك.

رەداكتسيامىزعا قىزمەتكە كەلگەنiمە ءۇش كوكتەمدەي ۋاقىت بولىپتى. بiراق ەرتاي اشىقباەۆ، تىنىشتىقبەك ابدiكاكiم، سۆەتقالي نۇرجان، سابىر ادايلاردىڭ بiردە بiر توپتاماسى نازارىما تۇسپەگەنiنە تاڭمىن. شاماسى، كەزەگiن كۇتۋدi بiلەتiن ءمارت جiگiتتەر وسىلار بولسا كەرەك. بولماسا، تالانتتارى كiمنەن كەم! وسى پايىمنان زەردەلەگەندە قۋاندىق شولاق، ابەن داۋرەنبەكوۆتەر دە قاتاردان قالىس قالاتىنداي اقىندار ما ەدi? جوق. جوق. جوق.

امال جوق، ولەڭiن گازەت بەتiنەن كورۋگە قۇمار كەيبiر «ۇشقالاق» اعا-اپالارىمىزدىڭ «قۇلاعىنا التىن سىرعا» بولسىن دەپ بiزدiڭ دە وسىنداي اريفمەتيكالىق قاراپايىم تاسiلدەرگە سۇيەنۋiمiزگە تۋرا كەلiپ وتىر. شىن پوەزياعا الۋ، قوسۋ، ازايتۋ، جۇرمەيتiنiن بiلسەك تە. ويتكەنi, كوككە ۇشا بەرمەي، قاراپايىم پەندە رەتiندە كەيدە وسىنداي جايتتاردى دا ويلانا جۇرگەن دۇرىس قوي.

 

سەرجانت پەن سولدات، جاس ادەبيەتشi جانە ماداقناما

اڭگiمە ادەبيەتكە جاڭا كەلiپ جاتقان جاستار تۋرالى.

انا جىلدارى، كەڭەس وداعى ءالi تارقاماي تۇرعاندا وتان الدىنداعى اسكەري بورىشىمدى ۆەنگريادا وتەۋگە تۋرا كەلگەن.

جاۋىنگەر فورماسىن كيگەن العاشقى كۇندەر. سەرجانتتار بiر توپ «جاستاردى»، ون شاقتى ۇلتتان قۇرالعان بiزدi تاڭ دەمەيدi, كەش دەمەيدi, كۇننiڭ كوزi قىراۋدا تۋرنيككە اسىلدىرىپ قويادى. مۇزداي تەمiر الاقانىڭدى قارىپ بارا جاتسا دا تۇسۋگە قاقىڭ جوق. اسكەري دايىندىقتا كۇن سايىن ءسال دە بولسا العا جىلجۋعا تيiستiسiڭ. سونداي ازاپتى ساتتە قاسىمىزدان روتا كومانديرi پروكوفەۆ جاي باسىپ ءوتiپ بارا جاتادى. بiز جالىنىشتى كوزبەن «مىنالارى جاۋىزدىق قوي، بiزدi اراشالاپ الساڭىزشى» دەگەندەي ويدى جەتكiزۋگە تىرىسامىز. بiراق كاپيتانىمىز تۇكتi بايقاماعانداي اسىقپاي وتە شىعادى. «يت ەكەن عوي» دەپ iشiمiزدەن سىباپ، جىلارمان بوپ بiز قالامىز.

بiر كۇنi باتالوندا سول كiسiگە اۋعان سوعىسىندا كورسەتكەن ەرلiگi ءۇشiن «قىزىل جۇلدىز» وردەنiن تاپسىرۋ ءراسiمi بولدى. وردەن تاپسىرۋشى جوعارى شەندi وفيتسەرلەر گرۋپپا شتابىنان ارنايى كەلدi. سوڭى كەزدەسۋگە ۇلاستى. «يت» كومانديرiمiز بiر ءوزi ەسكi «ت-34» تانكiمەن جۇزدەن استام كەڭەستiك جاۋىنگەردiڭ دۇشپانداردىڭ قورشاۋىنان شىعۋىنا مۇرىندىق بولعان قاھارمان ەكەنiن بiلدiك. سوندا كومانديرiمiز ءوز باسىنان كەشكەن مىنانداي بiر وقيعانى ايتىپ بەردi:

مەن جاس جاۋىنگەرلەردi جاقسى تۇسiنەمiن. ولار مەنi قاتىگەز دەپ ويلايدى. بiراق بۇلاي بولماسقا مەنiڭ دە قاقىم جوق.

اۋعاندا بارلاۋشىلار ۆزۆودىن باسقارىپ جۇرگەنiمدە بiر توپ «جاستار» قاراماعىما ءتۇستi. بiرi ماسكەۋلiك، زيالى وتباسىندا وسكەن اقساۋساق بالا ەكەندiگi كورiنiپ تۇر. ونى بiر سەرجانتقا شىڭدا، قولىڭا ال دەپ ارنايى تابىستادىم. سەرجانت جانىن قيناپ جiبەرسە كەرەك، بiر كۇنi جاس جاۋىنگەر ونىڭ ۇستiنەن شاعىم ايتىپ كەلدi. مەن سەرجانتتان الگi اق ساۋساقتى بۇدان ءارi قيناي بەرمەۋiن ءوتiندiم.

بارلاۋ كوماندير بارلاۋعا باراردا وتريادىن ءوزi كامiل سەنiم ارتاتىن جاۋىنگەرلەردەن جاساقتاۋعا قۇقىلى. بولiمشەلەرiمiز قانشاما رەت اسكەري بارلاۋ تاپسىرمالارىنا شىعىپ جاتتى، بiراق سونىڭ بiرiنە دە جاڭاعى جاس جاۋىنگەر تارتىلمادى. ويتكەنi, وعان ەشكiم سەنبەيتiن. ءاردايىم كازارمادا، وزiمەن-ءوزi جۇرەدi دە قويادى.

قازاسىز سوعىس، ەرلiكسiز شايقاس جوق، وت پەن وقتىڭ ورتاسىندا جۇرگەن قۇرداستارىنىڭ كوزiنە تۇرتكi بولعىسى كەلمەدi مە، الدە، نامىسى وياندى ما، جاڭاعى سولدات بiر كۇنi جاتتىعۋدى ءوزi باستادى. كەلەسi بار تاپسىرما ۇستiندە بۇل جورىققا ءوزi دە بارعىسى كەلەتiنiن ايتىپ سۇراندى. مەن شەشiمدi تەك سەرجانت قانا قابىلدايتىنىن بiلدiردiم. سەرجانت ونى ءوز وتريادىنا الدى. كەيiن بiلدiك، سول وترياد تاۋدا دۇشپانداردىڭ توسقاۋىلىنا ۇشىراپ قالىپ، سەرجانت قاتتى جارالانىپتى. توڭiرەك تۇگەل تاۋ-تاس، الىپ كەتۋگە تiكۇشاق قوناتىنداي جەر جوق، جارالى سەرجانتتى ەتەككە تۇسiرۋگە تۋرا كەلگەن. سوندا جاڭاعى سولدات سول باياعى ءوزi ۇستiنەن شاعىم ايتاتىن سەرجانتىن ءوزi ارقالاپ جۇگiرiپتi. قانسىراپ قالعان سەرجانت جاۋىنگەرi قۋات كورسەتپەگەندە اجالدىڭ تىرناعىنا شىرمالعانداي ەكەن. مiنە، مەنiڭ سەندەرگە قاتال بولعىم كەلەتiنi دە وسىنداي سەبەپتەن. ەگەر مەن اياۋشىلىق تانىتسام، السiزدiك كورسەتسەم، سiزدەر دە ءالسiز بولىپ شىعاسىزدار. ال ناعىز سوعىس جاعدايىندا وزگە تۇگiل ءوزiن الىپ جۇرە المايتىن جاۋىنگەردiڭ بارىنان جوعى جاقسى. بۇگiن قينالساڭىزدار، قينالا وتىرىپ شىڭدالاسىزدار. سوندا عانا سىن ساتتە وزدەرiڭ ءۇشiن دە، وزگەلەر ءۇشiن دە جاۋاپ بەرە الاتىن بولاسىڭدار.

بiز كوماندير قاتالدىعىنىڭ قۇپياسىن وسى اڭگiمەدەن كەيiن تۇسiندiك. تۇسiنگەنiمiزدەن بولار، قۇدايعا شۇكiر، قاتارىمىزدا ناشار جاۋىنگەر بولعان جوق.

بۇل اڭگiمەنiڭ جاس ادەبيەتشiلەرگە نە قاتىسى بار؟

قاتىسى مىنادا. بiز ادەبيەتكە ەندi-ەندi كەلiپ جاتقان جاستاردى ماقتاۋعا،تiپتi ماداقتاۋعا داعدىلانىپ بارا جاتقاندايمىز. بۇگiنگi پوەزيا ءوسiپ كەتتi دەپ اۋىز تولتىرا ايتامىز، بiراق قالاي وسكەنiن تاراتىپ ايتىپ جاتقانىمىز جانە شامالى. ەسەسiنە ادەبيەتتi ەن جايلاۋ قىلۋعا ىنتىق بوركەمiك جاستار قاپتاۋلى. اسىلى، وڭدى-سولدى ۇلەستiرە بەرەتiندەي ەمەس، جاستارعا «اۆانس» بەرۋدiڭ دە بەلگiلi بiر شەگi بولسا كەرەك-تi.

مiنە، كەزەكتi بiر جاس تالاپكەر. بiلەتiنi تەك مۇقاعالي عانا. وندا دا داقپىرتى. مۇقاعالي اۋدارعان دانتەنiڭ «قۇدiرەتتi كومەدياسىن» (انتيكا مەن ورتا عاسىرلاردىڭ رۋحاني ەنتسيكلوپەدياسى iسپەتتi) بiلگiسi دە كەلمەيدi. ساناسىنىڭ بiر بۇرىشىندا قۇداي بەرگەن تالانت بولسا، ەشكiمدi وقىماي-اق ايتۋلى اقىن بولامىن عوي دەگەن سەنiم دە جوق ەمەس. ايتىسا كەتسە، «ەسەنين دە ەشكiمدi وقىماعان» دەيدi ول. «بيبليا» مەن «ءولi جانداردى» پاراقتاپ جاتقا بiلەتiن، قايسىبiر عىلىم كانديداتتارىمىز دا جازا المايتىن «ماريام باستاۋلارىن» دۇنيەگە اكەلگەن ەسەنيندi ويلانباي-اق ءوز دەڭگەيiنە تۇسiرە سالادى. ويپىر-اي دەيسiڭ. انە، سول تالاپكەردi ەندiگi بiر ادەبي جيىندا قايسىبiر بەلگiلi اقىن-جازۋشى كوپiرتە ماقتاپ تۇرادى. سوسىن «بۇگiنگi پوەزيامىز ءوسiپ كەتكەن» دەپ كەلەتiن ابدەن جاتتاۋىرىن جەگi بولعان ءتۇيiندi تاعى دا قايتالايدى. بۇنى جاڭاعى تالاپكەرگە قاراتىپ ايتادى.

عاجاپ! وسى بiز جاستارىمىزدى ورىنسىز ماقتاۋ ارقىلى پوەزيامىزدىڭ بولاشاققا تارتار تامىرىنا بالتا شاۋىپ جاتقان جوقپىز با؟ مۇقاعاليدان باستاۋ اپ، جۇمەكەننەن تۇشىنباعان، تولەگەننەن ءشول باسىپ، قادىرمەن قۋاتتانباعان سوسىن تۇمانبايدىڭ تۇماسىنا ىنتىقپاعان، جۇماتايمەن ۋانىپ، كەڭشiلiكپەن ويعا باتپاعان تالاپكەردiڭ ءتۇبi جارىپ شىعۋى نەعايبىل-اۋ! نەعايبىل ەمەس، جارىپ شىقپايدى ول. ال بiز ماقتايمىز كەلiپ.

ادەبيەت تە مايدان. شاشى دا، ساقالى دا بۋرىل كوماندير قالامگەر اكەيلەر، سiزدەر ادەبيەتتiڭ اسكەري تاپسىرماسىن ورىنداۋعا وزدەرiڭiزبەن بiرگە جاستاردان كiمدەردi سەنiم ارتىپ قاتارلارىڭىزعا الار ەدiڭiزدەر؟ سiز عۇمىرىڭىزدى تiككەن قازاق ادەبيەتiن، سiزدiڭ ءوزiڭiزدi دە جانىڭىز القىمعا كەلگەندە امان الىپ شىعا الاتىن جاستار بار ما؟

وسى جاعىنا دا بiر ءسات نازار اۋدارساڭىزدار ەكەن.

«دايىندىق قالاي، تالاپكەر؟» دەيتiن قاتال ساۋالدى ورتاعا تاستايتىن ۋاقىت جەتكەن سەكiلدi.

راس ەمەس پە؟..

 

قولجازبالار جايىندا

اكەم كiتاپقۇمار ادام. سودان بولار، بiزدiڭ ءۇيدiڭ كiتاپحاناسىن اۋىلدىق جەردەگi بiر وتباسى ءۇشiن ءۇپ-ۇلكەن، قورى مول كiتاپحانا دەپ ايتۋعا ابدەن بولاتىن سەكiلدi. ارينە، سالىستىرمالى تۇردە العاندا. ايتپەسە ءتورت بولمەسiنiڭ قابىرعاسى تۇگەل كiتاپپەن ورiلگەن شاڭىراقتار دا بارشىلىق قوي.

اكەمنiڭ جيناعانى، نەگiزiنەن قازاقشا، وزبەكشە كiتاپتار. وزبەكشە دەگەندە، «مەشiتتەن شىققان شايان»، «ءامiردiڭ قىلىشى»، «شىرىن مەن شەكەر»، «كەك»، «قالقان مەن قىلىش» بولىپ كەتە بارادى. ومار حايام رۋبايلارىنىڭ ءۇش تiلدەگi جيناعى دا وسى كiتاپحانانىڭ سورەسiنەن ورىن تەپكەن. تiپتi, ارا-تۇرا كiم اكەلگەنi بەلگiسiز ۋردۋ، حيندي تiلدەرiندەگi كiتاپتار دا كەزدەسiپ قالاتىنى بار. كەيدە، قاراپايىم ديحانعا وسىنىڭ ءبارi نەگە كەرەك بولدى ەكەن دەگەن دە ويعا قالاسىڭ. اسىلى، بiزدەن، بالالارىنان ءۇمiت كۇتكەن بولسا كەرەك. ايتپەسە، «ورىس-اراب سوزدiگiنiڭ» قوس تومدىعى اكەمە قاجەت بولماعاندىعى انىق. ال، «اتتاعۇل فاتيز لۇعاتي ات-تۇرiك» دەگەن كiتاپتىڭ مۇندا قالاي كەلگەندiگiنە تاڭمىن. سوڭىنا تامان ورتا عاسىرلارداعى قىپشاق سوزدiگi بەرiلگەن وسى كiتاپتى قازاق جازدى دەسە دە سەنەردەيسiڭ. ويتكەنi سوزدiك قازاقشا سايراپ تۇر.

بiراق وسى كiتاپحانادا كiتاپتاردان بولەك تاعى بiر دۇنيە بار. كiتاپ ەمەس، ارينە. اكەمنiڭ مەكتەپ جاسىندا قولمەن كوشiرگەن قولجازباسى. «ءامiر-امزە» اتتى قيسسا-داستان. كادiمگi مۇحاممەد پايعامبارىمىزدى تاسپەن شوكەلەۋدەن اراشالاپ الىپ قالعان ناعاشىسى باتىر حامزا-امزە تۋرالى. اۆتورى كiم ەكەندiگiن اكەم دە بiلمەيدi.

پاراعى سارعىش تارتقان قالىڭ داپتەرگە كوشiرiلگەن وسى بiر قيسسا مەن ءۇشiن تىم ىستىق. ول ماعان اكەمنiڭ كوڭiل-كۇيi, جان دۇنيەسi, ءومiر سۇرگەن ورتاسى تۋرالى حابار بەرەتiندەي. اتام دiندارلاۋ كiسi ەدi, سول كiسiنiڭ دە اسەرi بايقالاتىنداي. سودان بولار، اۋىلعا بارىپ، كiتاپحانانى اشقان سايىن وسى قولجازبانى بiر ءسات بولسا دا قولىممەن ۇستاپ كورەمiن. وسى قولجازبا بەينەبiر وتكەنiم مەن بۇگiنiمدi, بۇگiنiم مەن ەرتەڭiمدi جالعاستىرىپ جاتقانداي كورiنەدi.

ادامزات تاجiريبەسi قولجازبالار ورتەنبەيدi دەيدi. راس بولسا راس-اق شىعار. بولماسا سوناۋ كونەكوز شۋمەر-اككاد، مىسىر، بابىل، حەت جازبالارىن وقي الماس ەدiك قوي. ادامزاتتىڭ ءوزi بولعان-بولماعانىن ۇمىتىپ كەتكەن وسى حالىقتار اراعا 3-4 مىڭ جىل ۋاقىت سالىپ بارىپ، سىنا تاستار مەن قىش كiرپiشتەردە قالعان جازبالار ارقىلى قايتا سويلەگەن جوق پا! پەندەۋي تiرلiكپەن ءجۇرiپ وزiنەن باسقانى ۇمىتىپ كەتە بەرەتiن ادامزات جادىن جاڭعىرتقان سول قولجازبالارعا راحمەت!

قولجازبالار جايلى اڭگiمە كوپ. سولاردىڭ بiرi تاتار اقىنى مۇسا جالەلدiڭ «موابيت داپتەرi» جايلى. تۇرمەدە جاتىپ، ءولiم الدىندا جازىلعان ولەڭدەرi كوشiرiلگەن داپتەرلەردi كامەرالاس دوسى وتانىنا اكەتiپ تاپسىرماعاندا بiز تارپاڭ مiنەزدi اقىن مۇسا تۋرالى بiر نارسە بiلەر مە ەدiك. قايدام؟ كiم بiلەدi, بالكiم ونى وتانىن ساتقان ازعىن، فاشيستەرمەن قويان-قولتىق جۇمىس iستەسكەن جاۋىز رەتiندە تانۋىمىز دا مۇمكiن ەدi-اۋ. اقىنعا اراشاعا تۇسكەن، اسقاق ارمانىنان حاباردار ەتكەن جىر قولجازبالارىنا العىس!

ورىستار ەسەنيننiڭ قانمەن جازىلعان سوڭعى قوشتاسۋ ولەڭiنە دەيiن ەكسپەرتيزالىق لابوراتوريادان وتكiزiپ، تۇجىرىم پiكiر ورنىقتىرىپ الدى. ولەڭ راسىندا دا قانمەن جازىلعان بولىپ شىقتى. جۇيكەسi ابدەن توزىپ، اۋرۋعا شالدىققان اقىننىڭ اياۋلى سوڭعى ساتتەرiنەن حابار بەرەتiن ولەڭ قولجازباسىنا جاناشىرلىق، اسىلى، وسىنداي-اق بولسا كەرەك.

ال، بiزدە شە؟

«راۋا بانۋ»، «لۇقپان حاكiم» سەكiلدi جىر جادiگەرلەرiن جازعان تۇرماعامبەت Iزتiلەۋوۆ «شاحنامەنi» دە تۇگەلدەي دەرلiك اۋدارعانى بۇگiن بەلگiلi بولىپ وتىر. وزiمiزگە تانىس 24 مىڭ جولدىق قاپ-قالىڭ كوك تىستى «رۇستەم داستانى» تولاعاي اۋدارمانىڭ جارتىسىنان استامى عانا ەكەن. ءالi 14 مىڭ جولى جارىق كورمەپتi. بۇگiن بەلگiلi بولىپ وتىر دەيمiز-اۋ، بۇل تۋرالى كەزiندە-اق بiراز ادامدار حاباردار بولعان كورiنەدi. مارقۇم ماردان بايدiلداەۆ اعامىز كوزiنiڭ قاراشىعىنداي ساقتاعان جادiگەرلەردiڭ جالعاسى قازiر قىزىلوردالىق جىرشى الماس الماتوۆتىڭ قولىندا بولۋى كەرەك دەگەن ءسوزدi دە ەستiپ جاتىرمىز. ەگەر وسى قولجازبا قولداۋىن تاۋىپ، جارىق كورiپ جاتسا، قازاق اۋدارما ونەرiنiڭ جۇلدىزى جوعارى ەكەندiگiنە كوزiمiز تاعى دا جەتە تۇسكەندەي بولار ەدi-اۋ! تەك اۋدارما ەمەس، اسىل مۇرالارىمىزعا دا جاناشىرلىقپەن، ەل بولىپ، حالىق بولىپ بايسالدى، باسالقالى قاراي الاتىندىعىمىزدىڭ ايعاعى بولماس پا ەدi! جوق، بiز شاشىلعان نەسiبەمiزدi, توگiلگەن ىرىسىمىزدى جيناۋعا كەلگەندە ءالi دە ميمىرتتاپ جۇرگەن سەكiلدiمiز. ايتپەسە، بۇگiنگi سيرەك قولجازبالار قورىندا ءشادi تورە، تۇرماعامبەت، شوراياقتىڭ ومارى، باسقالاردان قالعان كوزقيماس دۇنيەلەر جوق دەگەنگە كiم يلانار؟

دەگەنمەن، قولجازبالار ورتەنبەيدi دەگەن سوزگە سەنگiڭ كەلەدi. جوعالسا، قولجازبا قادiرiن بiلەتiن بiرەۋلەردiڭ قولىندا ءجۇرۋi ابدەن مۇمكiن. ولاي بولسا، «شاحنامە» جالعاسىن بiر كەزدە اۋىلعا الىپ كەتكەن الماس الماتوۆ اعا دا ءۇن قاتىپ قالار. وسىنداي ءۇن قولجازبالار قورىنان دا ەستiلiپ جاتسا قۇبا-قۇپ بولار ەدi.

ەڭ باستىسى، اقىن-جازۋشى قولجازبالارى حالىق مۇراسى ەكەندiگiن ۇمىتپايىق.

 

دۋەل، دۋالى اۋىز اقىنعا

اراشا جانە دوستوەۆسكي

ديۋمانىڭ «ءۇش نويانىن» نەمەسە لەرمونتوۆتىڭ «بiزدiڭ زاماننىڭ قاھارمانىن» وقىپ وسكەن ادامعا دۋەلدiڭ نە ەكەنi, نەدەن شىعاتىنى، ءتۇبi نەگە اپارىپ سوقتىراتىنى جاپ-جاقسى-اق بەلگiلi بولسا كەرەك. جەكپە-جەكتە اتىسۋشى ەكi ادامنىڭ بiرi كوز جۇمىپ، قۇرىعاندا، جارالى بولۋى مۇمكiن. وق ايدالاعا قاڭعىرسا، وندا ەكەۋi دە ساۋ...

قايسىبiر وقىرماننىڭ مىناداي زاماندا دۋەلدi ءسوز قىلىپ جاتۋ iشi پىسقان ادامنىڭ اۋرەشiلiگiنەن تۋعان دەرتتi ءھالدiڭ كورiنiسi دەپ ويلاۋى كادiك. ولاي بولۋى دا ىقتيمال. كiم بiلەدi, ارامىزدا وبلوموۆتار دا، وبلوموۆشىلدىق تا ەندiگi پايدا بولا باستاعان بولار. سونىڭ بiرi - بiز بولىپ جاتساق، وزiمiزگە دە وبال جوق. بiراق زاڭ-زاكون قورعاي المايتىن، قورعاۋعا قۇلىقسىز ار-نامىستى قايدا قويامىز؟

ادەبيەتشiلەر قاۋىمى دۋەلشiلەرگە قاشان دا باي بولعان. لەرمونتوۆ، پۋشكين، گۋميلەۆ... بۇل تiزiم سوزىلىپ كەتە بارادى. بiز وقىرمانعا ەسiمi بiرنارسە ايتا الاتىندارىن عانا ەكشەپ الىپ وتىرمىز.

ال، وسى اقىنداردى كوزi تiرiسiندە اقىماق بولعان دەپ ەشكiم ايتا الماسى جانە شىندىق.

دۋەل دەگەننەن شىعادى، قازiرگi قازاق ادەبيەتi ءار ءتۇرلi ءجوندi-ءجونسiز پiكiرتالاس، بiتپەيتiن داۋ-دامايدىڭ وشاعىنا اينالىپ تۇر. دەموكراتيا ەكەن دەپ، بەلدەن باسىپ، تiزەگە سالىپ جاتقاندار دا بارشىلىق. كەيبiر تۇستا جەكە باستىڭ ەسەبiن تۇگەندەپ السام دەگەن پەندەشiلiك پيعىل دا قىلاڭ بەرiپ قالادى. قايسىبiر اقىن-جازۋشىلارىمىزدىڭ تاراپىنا ايتىلىپ جاتقان جەكە باسقا، ازاماتتىق ار-نامىسقا تيەتiن سوزدەردەن ول تۇگiلi, ول كiسiمەن ءۇش قايناسا سورپاڭىز قوسىلمايتىن سiزدiڭ دە جۇرەگiڭiز بiرگە شانشىپ كەتەدi كەيدە.

مiنە، بiر توپ اقىن وتىر. اراسىنداعى بiرەۋi, تiزگiن ۇستار جاسقا جەتكەنi تۋرا بiر ءوزi بۇكiل ادەبيەتتiڭ شارۋاسىن «تىندىرىپ» تاستاعانداي، اقساقال اقىندى جەردەن الىپ، جەرگە سالىپ سىباپ جاتىر. اناۋ-مىناۋ اقساقالشىلدىقتىڭ پۇت-قۇدايشىعىنا اينالعان اقىندى ەمەس، ازاماتتىعى دا، اقىندىعى دا حالىقتىڭ كوڭiلiنەن شىعىپ، قوشەمەتiنە يە بولعان اقىندى، جانە كوزiنشە ەمەس، سىرتىنان. وسى ورتادا سەن قۇرمەت تۇتاتىن، قازاق ادەبيەتi باردا شىعارماشىلىعى دا بiرگە جاساي بەرەتiن اقىندى قورعاۋعا نيەت تانىتىپ جاتقان جانە ەشكiم جوق. ءبارi سىباۋشىمەن بiراۋىزدان كەلiسiپ العانداي. Iشتەي، سىرتتاي بولسا دا ءوزارا سىيلاستىق جوق جەردە، ادەبيەت قالاي وركەندەمەك دەگەن ويعا كەتەسiڭ. «سەن تيمەسەڭ - مەن تيمەن بادىراق كوز» بولىپ جانە قالا بەرگiڭ كەلمەيدi. نامىسى قىز-قىز قايناعان باعزى دۋەليانتتار سەكiلدi «اعا، ءوزi جوق، كوزi جوق جەردە، ول كiسiنi بىلاي بالاعاتتاي بەرمەڭiز، قاجەت بولسا، ول كiسi ءۇشiن وقىرمانى رەتiندە سايىسۋ الاڭىنا بارۋعا مەن دايارمىن» دەگiڭ كەلiپ كەتەدi.

قازiرگi اقىندار iستiڭ ەمەس، قۇر ءسوزدiڭ اقىندارى بولىپ بارا جاتقان سەكiلدi. بiلەمiز عوي راسۋل ايتاتىن تامسiلدەگiدەي، يمام ءشامiل سەكiلدi بiرەۋ شىعىپ، بiر سىعىپ السا، كوبiسiنiڭ ولەڭدi قويىپ كەتەتiندiگi دە انىق. سiلكiلەپ الاتىن ادام جوق، ءسوز تەگiن بولعاسىن وسىلاي ءجون-جوسىقسىز سايرايدى-اق كەلiپ. ونىسى قۇر بوسپەلiككە اينالىپ بارا جاتقانىمەن دە iسi بولماي سايرايدى.

وتىزعا جەتەر-جەتپەس جاستاعى ەسەنين «رەسەي سەنiكi ەمەس، مەنiكi بولادى» دەپ، جولىن كەس-كەستەپ ەڭiرەپ جىلاعاندا، «ونىڭدى بەتiنە ماي جاققان نان عىپ جە» دەپ، تەرiس اينالىپ جۇرە بەرگەن ماياكوۆسكيلەر ەر ەكەن عوي دەيسiڭ وسىندايدا. جۇدىرىعى ءداۋ، ماس بولىپ مازامدى الا بەرمە دەپ كوسەپ جiبەرسە دە بولادى عوي. جوق، ويتپەيدi. ءتۇبi رەسەيدiڭ وزiنiكi ەمەس، وسى بiر اڭقىلداق اقىندiكi بولاتىنىن سەزiنگەن عوي، اسىلى.

وسى كۇندەگi ادەبيەتiمiزدiڭ iشكi ومiرiندەگi احۋالعا قاراپ وتىرىپ، قازاق اقىن-جازۋشىلارىنىڭ اراسىندا دۋەل ءداستۇرiن ەنگiزۋ كەرەك پە دەپ ويلايسىڭ. سوندا كوپ ولەڭشi بۇگiنگi «ايبارىنان» ايىرىلار ەدi. ءباسپاسوز بەتتەرi جەكە باستىڭ قادىر-قاسيەتiن كۇستانالايتىن بىلاپىت ماقالالارعا تولماس ەدi. ءوزارا ار-نامىس ءۇشiن اتىسقاننان قازاق بالاسى قىرىلىپ قالمايدى، ەسەسiنە ءسوزi مەن iسiنە جاۋاپ بەرە الاتىن سانالى دا ءور مiنەز ۇرپاق قالىپتاسادى.

دۋەلدiڭ قاجەتتiگi تۋرالى بiز عانا ەمەس، كەزiندە ادام جانىنىڭ بiلگiرلەرiنiڭ بiرi ۇلى دوستوەۆسكي دە تولعانىپتى. جازۋشىنىڭ 1875 جىلى، 30-شى جەلتوقساندا كۇندەلiگiنە تۇسiرگەن وي-پiكiرلەرi اراسىندا دۋەل تۋرالى مىنانداي جولدار بار:

«سونداي-اق، ار-نامىستى نەمەن قورعاپ، دۋەلدi نەمەن الماستىرماق ەكەنبiز؟ دۇرىسى، 30-ىنشى، 40-ىنشى جىلدارداعى باسشىلىقتىڭ ۇيرەتكەنiندەي ار-نامىستىڭ بولماعاندىعى ءجون. بiراق شپاگانى اكەلۋiمiز ەۋروپانى دا اكەلۋiمiز عوي. ال دۋەل دەگەنiمiز، تiپتi دە توپاستىق ەمەس: ونى جوققا شىعاراتىندار كەلتە ويلايتىندار، دۋەل بولسا عاسىر باسىنان قالىپتاسقان اقيقات. شپاگا وتاندى قورعاۋ ءۇشiن عانا قاجەت ەكەندiگiن ايتا بەرەتiن گەنەرالدار ونى ءوزiنiڭ ار-نامىسىن قورعاۋ ءۇشiن جالاڭاشتاعاندار جاۋمەن شايقاستا دا ناعىز ەرجۇرەكتiلiك تانىتىپ، قاھارماندىق كورسەتە بiلگەندەرiن بiلمەيدi نەمەسە بiلگiسi كەلمەيدi, ال سالقىنقاندىلار... ينتەندانتتار مەن «سكەپتيكتەر» عانا بولىپ شىقتى!»

ءيا، ينتەندانتتار مەن «سكەپتيكتەر» بiزگە دە كەرەك ەمەس. ال، اقىننىڭ جازۋشىنىڭ جەكە باسىنىڭ ار-نامىسىن قالاي دا قورعالۋى تيiس.

 

مەن ولگەندە بiر اقىن قۋانسا عوي...

ۋاقىتىندا ايگiلi «ايبىندى سەرi ايۆەنگونىڭ» اۆتورى، تاريحي روماننىڭ بەيرەسمي اتاسى سانالاتىن ۆالتەر سكوتت تا اقىن بولىپتى. بiزگە جەتكەن دەرەك كوزدەرiنە قاراعاندا، شوتلاند ەلi تالاي ۋاقىت ۇلى اقىنىنىڭ شابىتىنا تامسانا قول سوعىپ، تاڭدانۋمەن ءجۇرiپتi. سول سكوتت ادەبيەت الەمiنە بايرون دەگەن جاس پەرi كەلگەندە ولەڭ جازۋىن ساپ تىيعان. باس اقىن اتانۋ باسەكەلەسiندە جاس اقىنعا قارسىلاس بولا المايتىنىن سەزiنسە كەرەك، سودان ەسiمiن قۇپيالاپ العان دا، جاسىرىن اتپەن تاريحي روماندار تسيكلىن جازۋعا كiرiسiپ كەتكەن. بۇگiنگi كۇننiڭ بيiگiنەن باعالاپ ونى قاراپايىم عانا جاسوسپiرiمدەر جازۋشىسى دەسەك تە، وسى سكوتت ۋاقىتىندا تەك ۇلكەندەر وقيتىن الەمنiڭ ەڭ تانىمال جازۋشىسى دەڭگەيiنە كوتەرiلگەن. تiپتi, اعا ارiپتەسiن ولەڭنەن كەرiسسiز-اق كەتiرگەن بايروننىڭ ءوزi دە ونىڭ تالانتىن مويىندايتىندىعىن تiلگە تيەك ەتiپ، كوپشiلiككە سان رەت مالiمدەگەن. بۇلiكشiل اقىننىڭ سكوتتاي رومان جازا المايتىندىعىنا وكiنiش بiلدiرگەن تۇستارى دا از ەمەس. وكiنiشكە قاراي، بiر اقىننىڭ ەكiنشi اقىنعا بۇلايشا بەيبiت حالدە ورىنىن بەرۋi ادەبيەت تاريحىندا تىم سيرەك. كەرiسiنشە، ولاردىڭ بiرiن-بiرi مويىنداماي ەگەسiپ وتەتiنi بار. تابيعي زاڭدىلىق دەپ تۇسiنۋگە بولاتىن تالانت پەن تالانتسىزدىڭ تاجiكەلەسۋiن بىلاي قويعاندا، زامانى بiر ۇلى اقىنداردىڭ دا يت پەن مىسىقتاي قىرعيقاباق بولىپ، قىرقىساتىنىن قايتەرسiز؟

مiنە، اراقتى iشە-iشە ەكi كوزi قانتالاپ كەتكەن، ەبiل-دەبiل ەسەنين:

- ماياكوۆسكي ورىس پوەزياسىنىڭ جۇرەر جولىنا كولدەنەڭ جاتىپ العان دوڭبەك بورەنە،- دەيدi.

ال، سول ەسەنيندi ماياكوۆسكيدەن از-ماز بولسا دا ۇيرەنبەدi دەپ ايتا الاسىز با؟

بلوكتى سىرتتاي «كوزi تiرi لەرمونتوۆ قوي» دەپ باعالاعانىمەن، كوزi تiرiسiندە گۋميلەۆ تە الەكساندر الەكساندروۆيچكە، ادەبي وتىرىستاردا، اناداي جەردەن قىر كورسەتiپ كەكiرەيە قارايتىن بولعان. بiر-بiرiنiڭ مىقتىلىقتارىن بiلسە دە ءوزارا مويىندامايتىن سىڭاي تانىتىسقان. بۇگiنگi كۇننiڭ ەندiگi سول ەكەۋiنە ەنشiلەپ بەرگەنi دە - ۇلىلىق.

ال ەندi جەر باسىپ جۇرگەن قالامگەرلەردiڭ ءوزارا اراز بولۋىن نە سەبەپتەن دەپ تۇسiنەسiز؟ قازاقشالاپ، «ەكi قوشقاردىڭ باسى بiر قازانعا سىيمايدى» دەيسiز بە، الدە ادەبيەتكە، ولەڭ تابيعاتىنا دەگەن كوزقاراستارى قايشىلىعىنان دەپ ايتاسىز با، ءوزiڭiز بiلiڭiز. ەكەۋiنiڭ ادامي بولمىس-بiتiمiنەن iزدەسەڭiز دە ەركiڭiز. بiرi - قاتاڭ ءتارتiپتi سۇيەتiن، ەرلiك پەن اقىندىقتى ەگiز دەپ تۇسiنەتiن جاۋىنگەر وفيتسەر، قاجىرلى ساياحاتشى، ەكiنشiسi - باعزى زامانداعى گالل درۋيدتەرiندەي، تىلسىم ءتۇس پەن اسقاق قيالدىڭ اياندىعىنا سەنەتiن ارمانشىل جان، رومانتيك تۇلعا. شىنىن ايتساق، رومانتيكا ەكەۋiنە دە ءتان.

جالپى، اقىندار دەگەن قىزىق حالىق. ايتپەسە، پۋشكيننiڭ بايرون ولiمiنە قۋاناتىنداي نە ءجونi بار ەدi? ورىستىڭ ۇلى شايىرى اعىلشىننىڭ اتاقتى اقىنى قازا بولعانىن ەستي سالا، دوسى پ.ا.ۆيازەمسكيگە بىلاي دەپ حات جازادى: «... سەن بايروندى ويلاپ مۇڭاياتىن سەكiلدiسiڭ، ال مەن ونىڭ ولiمiنە، پوەزيانىڭ ۇزدiك ۇلگiسi رەتiندە، كەرiسiنشە وتە قۋانۋلىمىن. بايرون كەمەڭگەرلiگi جاسى ۇلعايعان سايىن سولعىن تارتتى. Iشiندە «قابىل» دا بار، ەندiگi تراگەديالارىنان، ونىڭ «گاۋiر» جانە «چايلد گارولدتi» دۇنيەگە كەلتiرگەن باياعى الاسۇرعان جالىندى شابىت يەسi ەمەس ەكەندiگi بايقالادى...» (1824 جىل، 24-25 ماۋسىم).

اقىن اقىننىڭ ولiمiنە قۋانۋلى. بۇعان نە دەيسiز؟ گرەكيادا كەزدەيسوق سۋىق ءجۇرiستi الاياقتاردىڭ الداۋىنا ءتۇسiپ قالىپ، اجال قۇشپاعاندا جانە عايىپتان تايىپ الەكساندر سەرگەەۆيچتىڭ ءوزi تۋرالى پiكiرiن ەستي قالسا، قىزبا بايروننىڭ اساۋ پۋشكيندi دۋەلگە شاقىرۋى بەك مۇمكiن ەدi-اق. بالكiم، بايرون پۋشكيندi, الدە پۋشكين بايروندى... انا جاقتا... ەندi بۇل جاعىن ءبىر عانا جاراتقان بiلەدi. ەسەسiنە بiز كەلiمسەك دانتەستi, داڭعوي دانتەستi تانىماس تا ەدiك. پاتشا الەكساندر سەرگەەۆيچتىڭ دە قۇلاعى تىنىش بولار ەدi.

راس، بۇل جەردە بiزدiكi وي ويىنى عانا. ال، شىنتۋايتىنا كەلگەندە، پۋشكيننiڭ جاڭاعى سوزدەردi بايروننىڭ تاعدىرىن، بۇكiل شىعارماشىلىعىن وي ەلەگiنەن، تانىم تارازىسىنان وتكiزiپ بارىپ جازعاندىعى انىق. ويتكەنi, پۋشكين زامانداسى بولعان ۇلىلاردىڭ iشiنەن وسى بايروندى عانا ءوزiنiڭ باسەكەلەسi iسپەتتi ساناعان. پۋشكيندiكi اسىلىق دەسەك، مۇنداي ويدى پۋشكينمەن بiر تۇستا نەمiس توپىراعى تۋعىزعان دانىشپان گەتەنiڭ دە ايتقانى بار. سەبەبi, پۋشكين سەكiلدi گەتە دە بايرون بولمىسىن، شىعارماشىلىعىن جiتi قاداعالاپ وتىرعان. قاداعالاۋ بارىسىندا جاس ارiپتەسiنiڭ جەكە تۆورچەستۆو يەسi رەتiندە تاۋسىلا باستاعانىن تۇيسiنگەن. وسى رەتتەن كەلگەندە، ەسەنين مەن ماياكوۆسكيدiكiن پوەزيادا بولا بەرەتiن، بولۋعا تيiستi دە اقىندىق باسەكە، گۋميلەۆ پەن بلوكتiكiن تەرەزەسi تەڭ تالانتتارعا ءتان تاكاپپارلىق كورiنiسi دەسەك، گەتە مەن پۋشكيندiكiن كەمەڭگەرلiك حيكمەتi دەپ باعالاۋىمىزعا بولادى.

ايتتىق قوي، اقىندار، جالپى، قىزىق حالىق. بۇعان كۇمان جوق. ەندi مىنا قىزىققا قاراڭىزشى، نەگە ەكەنiن قايدام، كوزi تiرiسiندە بiر-بiرiمەن باسەكەلەس، ءدۇرداراز بولعان اقىنداردىڭ بارلىعى دەرلiك ءومiر جولدارىن قۇدايدىڭ كەرەمەتiمەن ءوزارا ۇقساس اياقتايتىنداي. بiرi اسىلىپ، بiرi اتىلىپ دەگەندەي. الدە تاريحتىڭ وزگەلەرiن ساناتتان سىزىپ تاستاپ، جاتىرلاس ەگiزدەردەي ەتiپ ۇلىلاردى عانا جۇپ-جۇپتان تاڭداپ الاتىن ادەتi بار ما؟

ءار كاللادا بiر قيال دەگەن. مەن ولگەندە بiر اقىن قۋانسا عوي...

 

قارسىلاسىمدى جەڭەمiن دەسەڭiز...

شىعىس دانالىعى «قارسىلاسىنىڭ مي قاۋاشاعىنىڭ iشiنە كiرiپ الىپ، وندا بولىپ جاتقان وي تەربەلiستەرiن تاپ باسىپ تاني بiلەتiن ادام عانا جەكپە-جەكتە جەڭiسكە جەتە الادى» دەيدi. وسى ءسوز بۇگiنگi جاپون ادەبيەتi مەن ونەرi, بيزنەسi مەن ساياساتى ءوز تاكتيكاسى مەن ستراتەگياسى رەتiندە كەڭiنەن جەمiستi پايدالانىپ جۇرگەن جاپوننىڭ اتاقتى جەكپە-جەك شەبەرi, ەكi قىلىش سايىسىنىڭ سايىپقىرانى اتانعان مياموتو مۋساسيدiڭ ايگiلi تراكتاتىندا دا بار. ءيا، جاۋىمدى قالايدا جەڭەمiن دەسەڭiز، الدىمەن ونىڭ وي الەمiنە ءۇڭiلۋiڭiز كەرەك. نەگiزگi مايدان، باستى تەكەتiرەس سول جەردە باستالادى. سول جەردە اياقتالادى. ايتپەسە، ءبارi بەكەر.

جاقىندا قىتايدىڭ «36 ستراتاگەما» اتتى كونە جادiگەرi قولىما ءتۇستi. وندا دا قارسىلاستى جەڭۋدiڭ ءارتۇرلi ايلا-تاسiلدەرi اڭگiمە بولادى. سونداعى ستراتاگەمالاردىڭ بiرi «ءالسiزدiڭ ءالدiنi جەڭۋi» دەپ نۇسقالانىپتى. ادەبي تiلدە «قانجاردى كوز مايىنا سۋعارۋ» دەپ اتالاتىن بۇل ستراتاگەمانىڭ ماعان بiزدiڭ ۇلتىمىزعا، بۇگiنگi قازاق حالقىنا بەرەتiنi كوپ سەكiلدi بولىپ كورiنەدi.

ءوز باسىم ادەبيەتكە، ونەرگە كەلiپ جاتقان جاستارمەن جيi اڭگiمەلەسiپ تۇرامىن. ولاردىڭ دەنi ءوز بويلارىندا، وي الەمدەرiندە ورىس تiلiنە دەگەن قارسىلىقتىڭ بەرiك ورىن العاندىعىن، قولدارىنان كەلسە ول تiلدi اينالىپ وتكiسi كەلiپ تۇراتىندىقتارىن ايتادى. بiراق ورىس تiلiن بiلمەگەندiكتەن كوپ دۇنيەدەن قۇر قالىپ جاتقاندىقتارىن دا جاسىرمايدى. مەن جۇباتقان، وزiمشە ورىس تiلiن ۇيرەنۋدiڭ وڭاي جولىن ۇيرەتكەنسiگەن بولامىن. بiراق باسىمدا بiر وي قالادى. ول وي «باۋىرىم، ساعان ۇعلى ابايدىڭ كوگورتاسىنا قوسىلۋعا مۇمكiندiك بولماي قالايىن دەپ تۇر-اۋ» دەپ تۇيiندەلەدi.

ءوزiمنiڭ شامالاۋىمدا بiز ورىس ادەبيەتiن بiر-اق رەت جەڭە الدىق. ونىڭ وزiندە دە ورىس تiلiن بiلۋ ارقىلى. جانە قايتالانباس دارا ابايدىڭ بiلۋiنiڭ ارقاسىندا. بۇگiندە ابايدىڭ گەتەنiڭ «قاراڭعى تۇندە تاۋ قالعىبىن» لەرمونتوۆتان اسىرىپ اۋدارعاندىعىن ورىس تۇگiلi نەمiس گەراعاڭنىڭ (بەلگەر) ءوزi دە مويىندايدى. بۇل جەكپە-جەك ونەرiنiڭ تiلiمەن ايتقاندا، ابايدىڭ لەرمونتوۆتى، جانكۇيەر حالىقتىڭ جالپاق ۇعىمىمەن تۇسiندiرگەندە، قازاقتىڭ ورىستى تiزە بۇكتiرۋi ەدi. اباي لەرمونتوۆ قاۋاشاعىنىڭ iشiنە كiرiپ كەتتi. ونداعى ورىس قانا ەمەس، نەمiستiڭ دە وي اعىسى، جۇرەك قاعىسىن ءدوپ باسىپ تانىدى. ناتيجەسiندە دۇنيەگە شەدەۆر كەلدi. بiزدiڭشە، قىتاي ستراتاگەماسىنداعى «ءالسiزدiڭ ءالدiنi جەڭۋiنiڭ» بiر كورiنiسi قازاق ادەبيەتiنiڭ، قازاق وي الەمiنiڭ تاريحىنداعى وسى وقيعا بولىپ تابىلادى. ال بiز ءوز تاراپىمىزدان مۇنداي جەڭiستەردiڭ كوپ بولعاندىعىن قالار ەدiك. جانە تەك ادەبيەتتە عانا ەمەس، باۋىرلارىمىزدىڭ جاپون مەن قىتاي سەكiلدi ساياسات پەن ەكونوميكادا دا جەڭiس تۇعىرىنان تابىلا بەرگەندەرiن تiلەر ەدiك.

سولاي، از قازاق كوپ ورىستى جەڭەمiن دەسە، ونىڭ تiلiنە ءۇڭiلۋi, تiلi ارقىلى دiلiندە بولىپ جاتقان وي اعىستارىن الاقانداعىداي بiلiپ وتىرۋعا قول جەتكiزۋi تيiس. تومەندەگi الىپ قىتايمەن دە وسى امالدى ۇستانۋى شارت. بۇل وي قاباتتارىندا ءجۇرiپ جاتقان بۇگiنگi مايدان، قازiرگە اڭدىسپاق ويناپ جاتقان ءۇنسiز مايداننىڭ باستى تالابى.

مەن ەندiگi تاريحتىڭ ەنشiسiندەگi ورىس وتارشىلدىعىنا قارسىلىعى ورىس تiلiن جەككورۋشiلiككە ۇلاسقان باۋىرلارىمدى ەش تۇسiنە المايمىن. ماعان ولار قانجارى قىنىندا توت باسىپ جاتقان بويكۇيەز، بەيشارا جاندارعا ۇقسايدى. ال كەز-كەلگەن ويىندا وتى، بويىندا قۋاتى بار قازاقتىڭ قانجارى «كوز مايىنا»، ياعني iلiم مەن بiلiمگە سۋعارىلۋعا تيiس. بۇل iلiم-بiلiمنiڭ بiر پاراسى كورشiڭدi تانۋ، ونىڭ جاندۇنيەسiنە كوز جۇگiرتە بiلۋ دەپ اتالادى. كورشiڭدi تانىماساڭ، ونىڭ تiلiن، دiلiن بiلمەسەڭ، كۇندەردiڭ كۇنiندە تاعى دا قۇلدىق قامىتىن قايتا كيمەسiڭە كiم كەپiل؟

 

قالامگەر نامىسى قانشا تۇرادى؟

ورىس ادەبيەتiندە ارعى-بەرگi وقىرماننىڭ ءبارi دەرلiك پاستەرناكقا، ۇلى اقىنعا كەشiرە المايتىن بiر وقيعا بار. بۇل اقىننىڭ ستالينمەن تەلەفون ارقىلى بولعان اڭگiمەسi. تاعى بiر تاريحتا وزiندiك ورنى بار اقىن - وسيپ ماندەلشتامنىڭ تاعدىرىن شەشكەن اڭگiمە. ول اڭگiمە اقىن جايلى ءارتۇرلi ەستەلiكتەردە ارقيلى ايتىلادى. جالپى نوبايى مىناداي:

ستالين: - ماندەلشتامنىڭ اقىندىعىنا قالاي قارايسىز؟

پاستەرناك: - ماندەلشتام مەن مويىندايتىن اقىنداردىڭ تiزiمiنە كiرمەيدi. بiراق ادەبيەتتە ءوز ورنى بار عوي دەپ ويلايمىن.

ستالين: - سiز ونى قورعاپ بiرنارسە ايتا الاسىز با؟

پاستەرناك: - جوق.

ستالين: - اقىندار ارiپتەسiن قورعاي المايدى. ال مەن پارتيالاسىم بiرەۋدەن ءزابiر كورiپ جاتسا، جانىمدى قيسام دا ارەكەت جاسار ەم.

پاستەرناك: - بiلەسiز بە؟ مەنiڭ سiزبەن كوپتەن بەرi باسقا تاقىرىپتاردا اڭگiمەلەسكiم كەلiپ جۇرگەن.

ستالين: - نە جايىندا؟

پاستەرناك: - ماڭگiلiك تاقىرىپتار. ءومiر جايلى، ارمان-مۇرات جايلى...

ستالين: - ونداي بوس اڭگiمەگە مەنiڭ ۋاقىتىم جوق. ۇلى ديكتاتور وسى سوزدەن كەيiن ترۋبكانى تاستاي سالادى. اڭگiمە سوڭى وسىنىڭ الدىندا عانا «كۇن كوسەم» جايلى اششى ولەڭ جازىپ تۇرمەگە تۇسكەن ماندەلشتامنىڭ تەمiر توردىڭ ارعى جاعىندا iز-ءتۇزسiز جوعالۋىمەن اياقتالادى.

ءيا، بۇگiنگi كۇن بيiگiنەن قاراعاندا قايسىبiر مويىندامايتىندار تابىلىپ جاتقانىمەن، پاستەرناك تا، ماندەلشتام دا ۇلى اقىندار. ال ستالينمەن سويلەسكەن كەزدەگi قالىپ بوريس پاستەرناكتىڭ كوزiمەن قاراساق...

اقىن شىعارماشىلىعىنا ءتاۋ ەتەتiندەردiڭ بارلىعى دەرلiك ونىڭ ءدال وسى ساتتە اقىنعا لايىق قيمىل جاساماعانىن، پەندەشiلiگiن تانىتىپ قويعاندىعىن اڭگiمە ەتەدi. اقىندىق نامىس، رۋح نامىسى اياققا تاپتالدى دەيدi. اقىن ءومiرi, مەيلi ول سەن مويىندامايتىن، سەنiمەن پiكiرلەس اقىن ەمەس-اق بولسىن، قىل ۇستiندە تۇرعاندا، ونىڭ قورعاۋىنا بiر اۋىز ءسوز ايتۋعا قاۋقارىڭنىڭ جەتپەۋi كiنا ەمەس، قۇداي كەشiرمەيتiن كۇنا دەپ تۇجىرىم جاسايدى.

بiلەتiندەر پاستەرناك عۇمىر بويى وسى بiر ساتتiك وسالدىعىنىڭ جازاسىن تارتۋمەن ءوتتi دەسەدi. ارينە، باسقا ەمەس، پاستەرناك، اللانىڭ مەيiرi تۇسكەن قايتالانباس اقىن بولعاسىن. ايتپەسە ودان دا ارتىق كۇنا جاساعانمەن ارلانباي وتكەندەر قانشاما.

بiز بۇل اڭگiمەنi نەگە ايتىپ وتىرمىز؟ ءدال پاستەرناكتىڭ باسىنداعىداي بولماسا دا، سوعان جەتە قابىل وقيعالاردىڭ ادەبيەت تاريحىندا ءالi دە بولسا قايتالانىپ قالىپ جاتاتىندىعىن كورiپ-بiلiپ جۇرگەننەن كەيiن. جانە اناۋ-مىناۋ بوتەن ەمەس، ءوزiمiزدiڭ قازاق ادەبيەتiنiڭ وڭiرiندە. مىسالى تالانتى ءتامام جۇرتقا تانىلعان بiر مىقتى اقىنىمىز قالىڭ جۇرتتىڭ ورتاسىندا قازاققا ەڭبەگi سiڭۋدەي-اق سiڭگەن تاعى بiر ۇلى اقىنىمىزدى «بودەنە»، «جارتىكەش» اقىن دەپ سالىپتى. ەگەر عايىپتان تايىپ ستالين تiرiلiپ كەلiپ تەلەفون سوعا قالسا، ول اقىنىمىز جاڭاعى ارiپتەسiنiڭ قورعاۋىنا بiر اۋىز ءسوز ايتار ما ەدi, ايتپاس پا ەدi دەپ ويلايسىڭ. Iشكi ويىڭ «ءاي، ايتپاس ەدi-اۋ» دەيدi. مۇندايدىڭ بەتiن اۋلاق قىلسىن، بiراق سولاي بولىپ جاتسا، اياققا تاپتالاتىن تاعى دا اقىندىق نامىس، رۋحتىڭ نامىسى بولماق قوي.

انادا بiر توپ بەلسەندiلەر مۇحتار ماعاۋيندi, بۇكiل سانالى عۇمىرىن قازاقتىڭ رۋحىن كوتەرۋگە ارناعان قالامگەرiمiزدi تiزەلەتiپ، توقپاقتىڭ استىنا الۋعا تىرىستى. ادەبي ورتا، بولاشاق ماعجان مەن بەيiمبەتتi, پاستەرناگى مەن ماندەلشتامى بار قاۋىم تاعى دا ءۇنسiز قالدى. ويتكەنi, ءبارiنiڭ دە «ءومiر، بيiك مۇرات-ماقساتتار جايلى اڭگiمە قىلعىسى» كەلەتiن بولىپ شىقتى. ال اقىندىق نامىس، قالامگەرلiك ار، ارiپتەستiڭ ابىرويى، قازاقتىڭ رۋحى تاپتالىپ جاتقاندا مۇنداي «اڭگiمەگە» ورىن تابىلا قويار ما ەكەن؟

جالپى، قالامگەر نامىسى دەگەنiمiز قالاي باعالانادى؟

بۇل توڭiرەكتە دە بiر ساتكە ويلانىپ كورسەك-اۋ...

 

قازاقى قالا قايدا بار؟

زامانداسىنىڭ:

- ەستiگەنiمدi ايتايىن با، كورگەنiمدi ايتايىن با؟ - دەگەن ساۋالىنا، بiزدiڭ بiر دانىشپان اتامىز:

- ەستiگەنiڭ وتiرiك بولۋى مۇمكiن، كورگەنiڭدi ايت، - دەپتi عوي.

وسى ءسوزدiڭ جانى بار.

بiز دە اڭگiمەنi كورگەنiمiزدەن باستايىق.

بالا كەزiمiزدە قالتاسىنا از-ماز تيىن-تەبەن تۇسكەن اپالارىمىز بەن اپشەلەرiمiز سەنبi-جەكسەندi كۇندەرi تاشكەنت اسىپ بارا جاتىپ، الدىمەن «تاھير-زۋحراعا» كiرەيiكشi دەپ جاتۋشى ەدi. تاھير مەن زۋحرانىڭ ماحاببات حيكاياسىن «عاشىقنامە»-دەن بiلەتiن بiز ول كەزدەرi تاشكەنتتە عاشىقتار اتتاس ءنان دۇكەننiڭ بار ەكەنiن بiلمەسەك تە، بiر ەلەڭ ەتە قالۋشى ەدiك. تاناۋىمىزدى رايحان گۇلiنiڭ حوش يiسi قىتىقتاپ، ماڭدايىمىزدى شىعىستىڭ مايدا قوڭىر سامالى سيپاعانداي تاڭعاجايىپ كوڭiل-كۇي كەشەتiنبiز. ول دا بiر زامان ەكەن-اۋ.كەيiن، ەس جيا كەلە، ول «تاھير-زۋحرانى» دا كوردiك. دۇكەنiمiز شىنىندا دا ۇياتقا قالدىرعان جوق، اتىنا زاتى ساي دۇكەن بولىپ شىقتى.

قازiرگi كوشەسiندەگi بۇرالقى يتiنە دەيiن تانىس الماتىنىڭ ول كەزدەرi قانداي بولعانىن قايدام، سول كەزدەگi تاشكەنت اقيقاتىندا دا ازيانىڭ اردا قالاسى، شىعىستىڭ شىرايلى شاھارى بولاتىن-دى. سولاي ەكەنiنە مەتروسىنا ءتۇسiپ جۇيتكiگەنiڭدە كوزiڭ ابدەن جەتەتiن. بۇرىلىس سايىن پالاۋىنىڭ بۋى بۇرقىراپ، كوك شاي، قارا شاي بوپ جاتاتىن شايحاناسىنا كiرە قالساڭ ۇستiنە شاپان جامىلىپ، باسىنا الا توپپى كيگەن، قاراساقال وزبەك اعايىندار يلانباسىڭا قويمايتىن.

ءالi ەسiمدە، سول كەزدەگi وزبەك اعايىندار اراسىندا «قازاقى بالا بالا ەمەس» دەگەن ءسوز جيi ايتىلۋشى ەدi-اۋ. بالكiم ءالi دە ايتىلاتىن بولار. ويتكەنi ايتىلۋعا تيiس ءسوز بولىپ تۇر ەمەس پە! وزبەك ايتپاسا دا وزiمiزگە قاراتا ءوزiمiز ايتۋعا تيiس ءسوز. ايتپاقشى، وسى ءسوزدi ەڭ العاش قاي الا توپپىلى اعايىن ايتتى ەكەن ءوزi? كەيدە ويلايمىن، وسى ءسوزدiڭ تۇپنۇسقاسى «قازاقى قالا قالا ەمەس» پە ەكەن دەپ. كiم بiلەدi, سول كەزدەرi الا قورجىنىن اسىنىپ، ارتىنىپ-تارتىنىپ الماتىعا كەپ قالعان وزبەك اعايىننىڭ بiرi وسىلاي دەپ جiبەرۋi دە مۇمكiن عوي. الاشتىڭ بالاسى جايلى ەمەس، الماتى تۋرالى. ەگەر تۇپنۇسقا وسىلاي بولىپ جاتسا، ءوز باسىم وسى سوزگە بۇگiندە ەكi قولىمدى كوتەرiپ قوسىلار ەدiم.

مiنە، جازۋشىلار وداعىنىڭ ۆاحتاسىندا تۇرمىن. اڭگiمەلەسۋشiم ءمۇيiزi قاراعايداي اقىن-جازۋشى اعالارىمنىڭ بiرi ەمەس، جالاقىسى جەتi-اق مىڭ تەڭگە وسىنداعى كەزەكشi ورىس اپاي. تاقىرىپ تا ادەبيەتتiڭ توڭiرەگiنەن اۋلاق، كادۋiلگi تۇرمىس-تiرشiلiك تۋرالى.

- قالانى نە قىلىپ جiبەردiك، شىعىستىڭ شىرايى دەپ ايتاتىنداي بiر عيماراتتى ايتا الاسىز با؟ - دەيدi وزگە جايتتاردىڭ دا باسىن بiر-بiر شالىپ شىققان رەنجۋلi ورىس اپايىم. «ياپىر-اۋ، دەيمiن iشiمنەن، جاسى الپىستى القىمداعان ورىس اپام دا الماتىدان ازيالىق ورنەك iزدەيدi ەكەن-اۋ. ەگەر ورىس ەكەش ورىس وسىلاي دەپ جاتسا، بiزگە، قازاققا، وسى جەردiڭ قاراكوزدەرiنە الماتىمىز تۋرالى نە ايتۋىمىزعا بولادى؟ الماتى ازيا ەمەس، امەريكانىڭ قالاسى عوي دەۋiمiز كەرەك پە؟».

ەسiمە تۇماعاڭ، اقىن تۇمانباي مولداعاليەۆ تۇسەدi. ول كiسi دە ارۋ الماتىسىنىڭ لەدي الماتىعا اينالعانىن قالامايتىنىن انىق سەزiنەمiن. سوسىن، سiزدiڭ دە. مەيلi اقىن ەمەس، اتىشۋلى ساۋلەتشi بولساڭىز دا.

ءيا، بiزدە قالا كوپ. ءبارi استانا مەن الماتىعا قاراپ بوي تۇزەيدi.

قاي-قاي تۇرعىن دا ءوز قالاسىنىڭ اسەم بولعانىن قالايدى. ماقتانعاندا مىنانداي جاي الماتى تۇگiلi استاناڭىزدا دا جوق-اۋ دەپ وتىرادى.

ال، سول الماتىڭىز بەن استاناڭىزدا، باسقاسىن بىلاي قويعاندا، ازيالىق بەت-بەينە جوق بولسا نە دەي الاسىز؟

تۇرعىنىنىڭ دۇنيەتانىمى، تالعامى مەن تاڭداۋى الدىمەن قالاسىنىڭ كوشەسiنەن، ۇيلەرi مەن عيماراتتارىنىڭ بەت-الپەتiنەن كورiنiس تاپپاق. بۇل ءوزi بiر ءوزارا سىمسىز بايلانىسىپ جاتقان عاجايىپ تىلسىم دۇنيە. «ەۋروپا ىمىرتىندا» شپەنگلەر شەشۋگە تالپىنعان قۇپيالاردىڭ بiرi.

ايتسە دە ءپالسافانى قويا تۇرايىق.

ەگەر ءوزiمiزدi بىلاي قويىپ، ورىس اپايىمىزدىڭ ءوزi قالامىز تۋرالى وسىلاي دەپ جاتسا، بiزگە ءوزiمiزدiڭ تالعامىمىز، دۇنيەتانىمىمىز تۋرالى نە دەۋگە بولادى؟

بiز ءوزi قازاقپىز با؟

قازاق بولساق، «قازاقى قالا قايدا بار؟».

ساۋلەتشi اعايىندار، ۆيكتور گيۋگونىڭ «پاريج ءتاڭiرiاناسىنىڭ سوبورىن» بiر ءسات قولعا الىڭىزشى. ارحيتەكتۋرا تۋرالى العاشقى تاراۋلارىن وقىساڭىزدار دا جەتكiلiكتi.

مiنە، ءدال وسى مازمۇنداس بەتتەر بiزدiڭ الماتىمىز تۋرالى جۋىق ارادا جازىلمايتىن سەكiلدi. ويتكەنi, الماتىدا، وسى باعىتىندا دامي بەرسە، ۆيكتور گيۋگو سياقتى جازۋشىعا قۇدايدىڭ كەرەمەتiمەن جان بiتiپ، جەر بەتiنە قازاق بولىپ قايتا تۋىلىپ كەلسە دە ورىن جوق. سەبەبi, الماتى قازاقى تۇسiنiككە جات، قازاقى بولمىس الماتىعا وگەي iسپەتتi.

ال بiز بولاشاق تۋرالى ءسوز قىلامىز...

 

ازيا «وديسسەياسىن» تانىستىرساق...

اۋەلi اڭگiمەنi تۇزدىقتاپ الايىق. ءوزiنiڭ ايتۋىنشا، ايگiلi «ءجۇز جىلدىق جالعىزدىقتىڭ» اۆتورى، قاراعايداي ءمۇيiزدi نوبەل سىيلىعىنىڭ يەگەرi گارسيا ماركەس فرانتس كافكانىڭ «قۇبىلۋىن» («پرەۆراششەنيە») العاش وقىعاندا «بۇلاي دا جازۋعا بولادى ەكەن عوي» دەپ تاڭ قالىپتى. ارينە، قالامى قاتايا قويماعان جاستاۋ كەزiندە. ال ءوزiنiڭ سول نوبەل سىيلىعىن الىپ بەرگەن، سونىمەن بiرگە قارجى مۇقتاجدىعىنان قۇتقارعان «ءجۇز جىلدىق جالعىزدىعىنان» گورi «ەل اعاسىنىڭ ەڭكەيگەن شاعىندا» رومانىن جوعارى قوياتىنى جانە بار. نەلiكتەن؟ ادەبيەتكە ەندi ارالاسا باستاعان انا بiر جىلدارى وسى ساۋالعا مەن دە بiرشاما باس اۋىرتقان ەدiم. بiراز تۇرتiنەكتەپ ءجۇرiپ، شەشiمiن تاپقانداي دا بولعام.

نە نارسەنiڭ دە شىن باعاسى سالعاستىرۋ، تەڭەستiرۋ، شەندەستiرۋلەر ارقىلى تانىلماق. بۇل امالدار دۇكەن سورەلەرiندەگi كۇندەلiكتi تۇتىنۋ زاتتارىنان باستاپ، ۇرپاقتان-ۇرپاققا، عاسىرلاردان-عاسىرلارعا كوشiپ كەلە جاتقان ۇلى رۋحاني جادiگەرلەرگە دە جۇرەشiك. سول پايىمنان قاراعاندا، بiزدiڭ اڭعارعانىمىز، ماركەستiڭ «ءجۇز جىلدىق جالعىزدىعى» «بيبليانىڭ» جاڭالانعان، بۇگiنگi كۇننiڭ تiلiمەن جازىلعان مودەرن نۇسقاسى بولىپ شىقتى. ادام اتا مەن حاۋا انانىڭ جۇماقتان قۋىلۋى روماندا بۋەنديانىڭ قوراز توبەلەسi ۇستiندەگi ەرەگەستە ادام ءولتiرiپ قويىپ، كۇناھار جان رەتiندە كوز كورiپ قۇلاق ەستiمەگەن جاققا ءۇي-iشiمەن قونىس اۋدارۋى ارقىلى كورiنiس تاپسا، كiتاپتىڭ سوڭعى بەتتەرiن قاي-قاي دiندە دە ايتىلا بەرەتiن اقىر زامانمەن بايلانىستىرۋعا بولادى. سودوم مەن گوموررانىڭ بەلگiسi - «قۇيىمشاقتى ۇل» ەكەندiگiنە دە داۋ جوق. اسقان جازۋشىلىق شەبەرلiكپەن قاپىسىز قيۋلاسقان «بيبليامەن» مۇنداي پاراللەلدەر روماندا وتە كوپ. دەمەك، گارسيا ماركەستiڭ ءوزiنiڭ اتىشۋلى «ءجۇز جىلدىق جالعىزدىعىن» جوعارى باعالامايتىنداي ءجونi بار. ويتكەنi ول قايتالانعان دۇنيە بولاتىن. بۇنى ءوزiنiڭ تەرەڭ تۇيسiك قاتپارىندا جازۋشىنىڭ سەزiمتال نەيرون تالشىقتارى دا اڭعارا بiلگەن بولسا كەرەك. ايتپەسە، جاڭاعىداي پiكiردi ايتپاس ەدi عوي.

بiراق بiز سول جاس تالاپ ماركەس تاڭ قالعان «قۇبىلۋعا» دا بۇلاي دا جازۋعا بولادى ەكەن عوي دەپ بوركiمiزدi اسپانعا اتىپ قۋانا قويمادىق. شاماسى، شىعىستا قادىم زاماننان بەرi بار ادەبي تاسiلمەن جازىلعاندىعىنان بولار. كولەم قىسپاعاندا، بۇل سوزiمiزگە دە مىسالدى كوپتەپ كەلتiرۋگە بولار ەدi.

شىعىس پەن باتىس... ەكەۋi بiر-بiرiنە قارسى تۇرعالى قاي زامان.

ادەبيەتكە كەلiپ جاتقان بۇگiنگi جاستاردىڭ ءوزارا اڭگiمەلەسە قالسا كافكا، دجويس، كاميۋلەردi تiلگە تيەك ەتە جونەلەتiن ادەتi بار. شىعىس دەسە قازiرگi اۆانگارد جاپون ادەبيەتiنەن وزگەسiنەن حابارى جوعى جانە ايقىن. نەمiس، فرانتسۋز، يسپان، شۆەد، اياعى فين ادەبيەتiنە دەيiن ماعلۇماتى بار ادەبيەتشiلەردiڭ جاپون اسىپ، قىتاي، كورەي، تاي، ءۇندi ادەبيەتiنە نەگە نازار اۋدارمايتىندىعىنا تاڭ قالاسىڭ. بەينەبiر شىعىستىڭ شۇعىلا رۋحىن باتىستىڭ جىمىسقى مىسقىل ارالاس كۇلكiسiنiڭ مىسى باسىپ تۇرعانداي كۇي كەشەسiڭ. وسىندايدا، جۇمەكەنشەلەپ، «جاقسىمىزدى بەتiمiزگە كۇيە قىلىپ جاقپاساق، بiزدەردە دە تالاي مىقتى بولىپتى» دەگiڭ كەلiپ كەتەدi.

ءيا، بiزدەردە دە تالاي مىقتى دۇنيەلەر بولعان. پايدالانۋ ءادiس-ءتاسiلiن تابا الساق «ءجۇز جىلدىق جالعىزدىقتاردىڭ» ءجۇزiن، مىڭىن ۇرىپ الۋعا بولادى. بۇنىڭ بiر ۇلگiسi جاپون اكۋتاگاۆا ريۋنوسكە. اڭگiمە، نوۆەللالارىنىڭ دەنi دەرلiك قىتايدىڭ «كونەكوز اڭگiمەلەرiنiڭ» (الدە سۋن، الدە تان داۋiرiندە پايدا بولعان كiتاپ) جەلiلەرiنە قۇرىلعان اكۋتاگاۆانى ەشكiم وسال جازۋشى دەي الماسا كەرەك.

باتىس قايتا ورلەۋ ءداۋiرiنiڭ ۇلى تۋىندىلارىنىڭ بiرi, دانتەنiڭ «قۇدiرەتتi كومەدياسىنىڭ» كومپوزيتسيالىق قۇرىلىمى بايىرعى شىعىس ۇلگiلەرiنەن الىنعاندىعى تۋرالى بۇرىن دا ءسوز ەتكەنبiز. مۇنداي ءادiس قازiرگi باتىس ادەبيەتiندە دە بار. ال ونىڭ حح عاسىرداعى بiرەگەي كورiنiسi دجويستىڭ «ۋليسسى» بولىپ تابىلسا كەرەك. سول باياعى گومەر شالدان قالعان اياعىنا ساندال كيگەن «وديسسەيانىڭ» يىعىنا فراك نە فرەنچ iلگەن ەۋروپالىق دامىتىلعان نۇسقاسى. باسپا ءجۇزiن كورگەلi بiر عاسىرداي ۋاقىت وتسە دە داڭقى بiر تولاستاماي ءالi كۇنگە جەر جارىپ تۇر. ويلانىپ قاراساڭ، شىعىستىڭ ەشبiر شاڭقانبوز شىعارماسى شاڭىنا iلەسە المايتىنداي اسەر قالدىرادى.

سولايى سولاي-اق بولسىنشى، ال مىنا ازيانىڭ بiر بۇرىشىنداعى كارiس باۋىرلاردا (انىق-قانىعىن قايدام، قايسىبiرەۋلەر وسى كارiستi ءوزiمiزدiڭ كەرەي، نە كەرەيتتەرمەن بiر تۋعان دەسەدi) «بۇلتتىڭ توعىزىنشى ءتۇسi» اتتى جادiگەر بارىن بiرiمiز بiلسەك، بiرiمiزدiڭ بiلمەيتiندiگiمiز شىندىق. وقيعاسى عاجاپ. قىسقاشا قايىرساق، يمان جولىنا تۇسكەن دiندار جاس جiگiتتiڭ تاعدىرى تۋرالى. ۇستازى سەنiم ارتىپ وتىرعان جiگiت بiر iسساپاردا كەزدەيسوق كۇنالi iس iستەپ قويادى دا، و دۇنيەدە توزاققا تۇسەتiن بولادى. اجالى جەتiپ ماڭكۇر-ناڭكۇردiڭ الدىنا بارعاندا (ارينە، كارiستەردە اتاۋلارى باسقاشالاۋ) جالعىز عانا كۇناسiنە كەشiرiم جاسالىپ، بۇل دۇنيەدە قايتا تۋ، ءسويتiپ ءوزiن-ءوزi يمان جولىندا تازارتۋ، جەتiلدiرۋ قۇقىنا يە بولعان جiگiتتiڭ بۇل دۇنيەگە كەرi كەلە جاتقانداعى كوڭiل-كۇي سۋرەتi اناۋ-مىناۋ دۇنيەلەردiڭ كوبiسiنەن كوش iلگەرi. ويتكەنi, پەرiشتەسi جiگiتتi بۇل مىنا دۇنيەدە قايتا كۇناعا باتپاسى ءۇشiن، ەسكەرتۋ رەتiندە، و دۇنيەدەگi توعىز قابات توزاقتىڭ ارا-اراسىنان الىپ ۇشادى عوي. سوسىن بiر تەسiككە اكەلiپ، باسىن تىعادى دا قۇيرىعىنان بiر تەۋiپ بۇل دۇنيەگە ىتقىتىپ جiبەرەدi. ءوزiن قابىلداپ، كiندiگiن كەسiپ جاتقان جاندارعا «مەن پالەنشەمiن عوي» دەپ ايتقىسى-اق كەلەدi, بiراق ءسابي ەمەس پە، تiلi «iڭگالاعاننان» باسقاعا كەلمەيدi. ال اناۋ پەرiشتەنiڭ تابانى تيگەن جەر جامباسىندا داق بولىپ قالىپ قويادى (موڭعول ءناسiلدi ادام بالاسىن وزگە ناسiلدەن ايىراتىن ەڭ تاڭبانى جاڭا تۋعان قاي-قاي ءسابيدiڭ دە قۇيرىعىنان كورۋگە بولادى). وسى داقتى پەرiشتەنiڭ الاقانى دەپ تۇسiندiرەتiن ۇعىم بiزدiڭ قازاقتا دا كەزدەسەدi.

ياعني، وسى كارiس جادiگەرi ءسال قيالعا بەرiلiپ، سيۋجەتiن زاماناۋي تالاپ دەڭگەيiندە دامىتا الاتىن قابiلەتiڭiز بار بولسا قازاقى اڭگiمە نە حيكايات بولىپ شىعۋعا سۇرانىپ-اق تۇرعان ادەبي مۇرا. ەگەر دانتە نە دجويستىڭ دارىنىنداي قابiلەت قارىمىڭىز بولسا، «قۇدiرەتتi كومەديا» نەمەسە «ۋليسستiڭ» ازيالىق نۇسقاسىن جازىپ شىعۋىڭىزعا دا جەتەدi. سوعىسقا بارعىسى كەلمەيتiن وديسسەيدiڭ (cەبەپسiز قان توگۋ دە كۇنا عوي) وسى جولدا جاساعان قۋلىعىنىڭ iسكە اسپاي قالۋى (كارiس شىعارماسىندا جاس جiگiتتiڭ الدەبiر بولىمسىز سەبەپپەن يماندىلىق جولىنان شىعىپ كەتۋi), اقىرى ۇزاق ساپاردان كەيiن تۋعان جەرiنە قۇدايلاردىڭ قۇدiرەتiمەن اقساقالدى شال بولىپ كەلگەندە ەشكiمنiڭ، تiپتi, ايەلi مەن تۋعان بالاسىنىڭ تانىماۋى (كارiس جادiگەرiندە جiگiتتiڭ ءسابي بوپ قايتا تۋىلىپ، ىشقىنىپ ايتقان جۇرەكجاردى «iڭگاسىنا» توڭiرەگiندەگiلەردiڭ تۇسiنبەۋi, و دۇنيەدە كورگەن ازاپتى ساپارى), وسىلاردىڭ ءبارiن كورەيدiڭ وسىبiر ورتا عاسىرلىق پروزاسىنان دا تابۋعا بولادى. ەگەر دانتەنiڭ «قۇدiرەتتi كومەدياسىندا» باتىستىڭ ارعى-بەرگi ۇلىلارى ءسوز بولسا، سiزدiڭ ءوز كەزەگiڭiزدە، شىعىستىڭ تاريحي تۇلعالارىن كەيiپكەر قىلۋعا مۇمكiندiگiڭiز بار.

ءيا، اسىرىپ ايتقانىمىز ەمەس، جاڭاشا قورىتىپ، اشىلماعان قىرىنان پايىمداي بiلسەك، ازيانىڭ توپىراعىندا، رۋحاني قويناۋلارىندا باتىستىڭ ادەبيەتiمەن يىق تەڭەستiرە الاتىن، تiپتi بiرقىدىرۋ بيiك تە بولا الاتىن جادiگەرلەر ءالi دە جەتەرلiك. وسى ورايدان العاندا، باتىستىڭ وزiمiزدەن الىپ، وڭدەپ قايتا ۇسىنعان شەدەۆرلەرiنە قۇر تامسانا بەرمەي، ءوز تابانىمىزدا جاتقان، ءتۇرتiپ جiبەرسەك جارقىراپ شىعا كەلەتiن اسىلدارىمىزعا دا بiر ءسات زەر سالساق، ۇتپاساق ۇتىلمايتىنىمىز اقيقات.

جاس تالاپكەرلەرگە بۇل باعىتتا دا ويلانا جۇرگەن دۇرىس بولار. ويتكەنi بiزدەر ازيالىقتارمىز عوي، باتىستىڭ كوشiرمەسi بiزگە جۇرمەيدi. مەيلi, قانداي «...يزم» ۇلگiسi بولسىن.

 

فرانتسۋزدار، ورىستار جانە بiز

... حIح عاسىر. ءدال ۋاقىتىن ايتساق، 1830 جىلدىڭ 25 اقپانى. ايگiلi پاريج. جاڭاشىلدىعىمەن ءمالiم كومەدي-فرانسەز تەاترىنىڭ ماڭى. قارا سۋىققا، كەزەكتi قويىلىمنىڭ باستالۋىنا ءتورت ساعاتتاي ۋاقىت بارلىعىنا قاراماي، تەاتر توڭiرەگiنە قاراقۇرىم حالىق جينالىپ قالعان. تۇرلەرiنە، كيiنگەن كيiمi, وزدەرiن ۇستاۋ مانەرلەرiنە قاراپ، ءارتۇرلi توپتىڭ وكiلدەرi ەكەندiگiن اڭعارۋعا بولادى. جاسى دا، كارiسi دە بار. ءبارi الدەنەگە ءتاستۇيiن دايىن بولىپ كەلگەن سەكiلدi. بۇلاردىڭ سۇستى جۇزدەرiنەن قايمىققانداي كەزدەيسوق كوشە جۇرگiنشiلەرi ولاردى اينالىپ ءوتiپ جاتىر. تەزiرەك بۇل ارادان جىلىستاپ كەتكiسi كەلەتiندەي.

كەنەت ايقاي-شۋ شىققان. الدەبiر ءۇيiرiلiپ تۇرعان توپ تاعى بiر ۇيىسقان ورتاعا قولدارىنداعى جەمiس-جيدەك قالدىقتارىن لاقتىرا باستاعان. «بومبالاۋ» ەپيتسەنترiندە قالعان توپ قورعانۋعا كوشكەن.

بۇل فرانتسۋز ادەبيەتiندەگi بايىرعى كلاسسيتسيزم وكiلدەرi مەن جاڭا قانات جايىپ كەلە جاتقان رومانتيكتەر اراسىنداعى قاقتىعىس ەدi. ال وسى كۇنi تەاتردا رومانتيكتەر كوشباسشىسى ۆيكتور گيۋگونىڭ «ەرناني» دراماسىنىڭ تۇساۋكەسەر قويىلىمى وينالاتىن-دى. ءوز باعىتتارىنا بەرiك كلاسسيتسيزم جاقتاۋشىلارى رومانتيكتەردi قالايدا سۇرiندiرۋگە تىرىسقان. ول ءۇشiن اكتەرلەرگە ويناۋعا مۇمكiندiك بەرمەۋ، ىسقىرۋ، قارالاۋ، قاجەت بولسا ساحنانى كۇل-قوقىسپەن كومiپ تاستاۋ، رومانتيكتەردi توبەلەسكە ارانداتۋ، مiنە، وسىنداي ءادiس-امالداردىڭ ءبارi جان-جاقتى قاراستىرىلعان-دى. وسى تالاستا رومانتيكتەر جاعىندا جازۋشى بالزاك پەن كومپوزيتور بەرليوز، ستۋدەنتتەر تەوفيل گوتە مەن جەرار نەرۆالدار قاجىر-قايرات كورسەتiستi. تiپتi بالزاكتىڭ باسىنا اپ-اۋىر كاپۋستا تۇينەگi تيiپ، بiرشاما جاراقات تا الدى. ال بۇلاردىڭ ءبارi كەيiن ۇلى فرانتسۋز مادەنيەتiنە ۇلەستەرiن قوسقان كورنەكتi تۇلعالار بولاتىن.

ەندi تاعى بiر عاسىرعا كەيiن شەگiنەيiك. بۇكiل ورىس ادەبيەتiنiڭ ء(ارتۇرلi اعىمداردىڭ) وكiلدەرi جينالىپ الىپ پوەزياداعى «يماجينيستەر» دەپ اتالاتىن توپتىڭ ۇستانىمدارىن «سوتتاۋدا». باس ايىپتاۋشى سيمۆوليزمنiڭ ايتۋلى وكiلi بريۋسوۆ. جاۋاپ بەرۋشiلەر بۇلiكشiل سەرگەي ەسەنين، ماريەنگوف جانە ت.ب. بiر قىزىعى، اراعا بiراز ۋاقىت وتكەسiن وسىنداي «ادەبي سوتتىڭ» الدىندا بريۋسوۆ جانە باسقا سيمۆوليستەر دە جاۋاپ بەرەدi.

فرانتسيادا بۇلiك سيپاتىندا كورiنiس بەرگەن ادەبيەتتەگi ءتۇسiنiسۋ شارالارى مۇندا بەيبiت حالدە وتۋدە. ارينە، ايتىس-تارتىسسىز ەمەس. وسىنداي ايتىس-تارتىستان ۇتاتىن كiم دەگەن ساۋالعا، بۇگiنگi كۇننiڭ بيiگiنەن قاراپ تۇرىپ، تەك قانا ادەبيەت دەپ جاۋاپ بەرۋگە ابدەن بولاتىنداي. وعان ادەبيەت تاريحى دالەل. ال، بiزدە شە؟..

الدا قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ ۇيىمداستىرۋى­­مەن وتەتiن ادەبي جىل قورىتىندىسى (ناۋرىز ايىنىڭ ورتا تۇسى دەپ جوسپارلانۋدا) جاقىنداپ كەلەدi. باسقوسۋعا ءارتۇرلi ادەبي باعىت، كوزقاراس، ۇستانىمداردىڭ قالامگەرلەرi جينالاتىنى بەلگiلi. مiنبەردەن ارقيلى پiكiرلەر دە ايتىلاتىندىعى انىق. ايتەۋiر، ادەتتەگiدەي، ىسقىرۋسىز، ەدەن تەپكiلەۋسiز وتپەيتiندiگi ءمالiم. ەشكiمدi مەنسiنبەي جۇرگەن مودەرنيست، پوسمودەرنيستەر دە بiر شەتتەن تۋلارىن كوتەرiپ كەلiپ، قاتىسىپ جاتسا تiپتi عاجاپ بولا تۇسپەك. ويتكەنi, ەندiگi ولاردىڭ دا بiرشاما قاراسى بار توپ ەكەندiگi بەلگiلi. ەسەسiنە، رومانتيكتەر، رەاليستەر، سيمۆوليستەر، سيۋررەاليستەر دە تابىلىپ قالار. تiپتi, قۋ شوپپەن اۋزىمىزدى سۇرتە بەرمەسەك، فرانتسۋز، ورىس، مىنا جاپوندا دا جوق ادەبيەتتەگi قازاقى جاڭا باعىتتىڭ شاڭىراعى كوتەرiلiپ قالۋى دا ابدەن مۇمكiن. ەڭ باستىسى، قالامگەرلەر ءوزارا ايتىسىپ، تارتىسىپ، بۇگiنگi قازاق ادەبيەتiنiڭ قانداي دەڭگەيدە ەكەندiگiن، ەندiگi قانشا كوتەرiلەرiن باعامداپ بەرسiن. وسى باسقوسۋدا قايسى باعىتتىڭ ادەبيەتتەگi نەگiزگi سالماقتى كوتەرەتiندiگi انىقتالىپ جاتسا تiپتەن قۇبا-قۇپ.

راس، بiزدiكi دامە عانا. فرانتسۋزدار مەن ورىستارعا جەتۋ قايدا دەيمiز iشتەي. ايتسە دە جىل قورىتىندىسىندا ادە­­بيەتتiڭ ءارتۇرلi جانرلارى بويىنشا جاسالاتىن بايان­دا­ما­لاردىڭ مازمۇندى، قالامگەرلەردiڭ ءوز باعىتتارىن قورعاۋدا تاباندى بولاتىندىعىنا سەنگiڭ كەلەدi. ايتپەسە، ارتىندا بiر ءتۇيiر ءسوز قالمايتىن القالى جيىندار قايدا وتپەي جاتىر دەيسiز. ەڭ بولماسا «توبەلەسiپ» تارقاسۋ كەرەك قوي.

 

لەونيد پاتشانىڭ ءتۇسi,

بiلiمنiڭ كۇشi جانە «بولاشاق» باعدارلاماسى

ونەگە الا بiلەر جان بولسا وتكەننiڭ ايتارى كوپ. ازامات رۋحى مەن ەل رۋحىنىڭ استاسۋى، بiر جاعادان باس شىعارۋى دەگەندە جادىما تاريحتىڭ تەرەڭ قويناۋىنان لەونيد پاتشانىڭ ءتۇسi, ءۇش ءجۇز سپارتاندىقتىڭ ەرلiگi, سوسىن جۇمەكەن اقىننان مىنا بiر ءۇزiندi ورالا بەرەدi:

قالىڭ جاۋدى قىسىپ بەرگەن

قىسسىز-اق،

سپارتاندار جiگiت ەدi ءۇش ءجۇز-اق

ءوز iسiنiڭ اقىندارى بولدى ولار،

قاساپشىلار، ناۋبايشىلار،

مولدالار.

ءيا، ءۇش ءجۇز جiگiت ون مىڭ جاۋعا توتەپ بەردi. تەك توتەپ بەرگەن جوق، جەڭدi دە.

ءبارi لەونيد پاتشانىڭ تۇسiنەن باستالعان. ءتۇس جورۋشىلار اسكەرباسىنىڭ جورىق الدىنداعى تۇندە كورگەن ءتۇسiن بىلاي بولجاعان: «لەونيد پاتشا شايقاس ۇستiندە قازا تاباتىن بولسا، جەڭiس بۇلار جاقتا بولماق. امان قالسا - جەڭiلiس».

لەونيدكە جان ساۋعالاپ، جورىققا شىقپاي قالۋعا بولار ەدi. بiراق ازامات قولباسى ولiمگە باسىن تiكتi. بۇل شەشiم ءۇش ءجۇزدiڭ دە شەشiمi بولدى. كوسەم رۋحىنان قۋاتتانعان ءتاستۇيiن شاعىن توپ تولقىن-تولقىن بوپ توگiلگەن تۇمەن دە تۇمەن قالىڭ قولدىڭ تاس-تالقانىن شىعاردى. جiگiتتەر تۋعان جەرگە قالقاننىڭ ۇستiندە قايتتى. ارينە، جەڭiسپەن. (سپارتاندىق اتا-انا ۇلى سوعىسقا اتتانعاندا «قالقانىڭمەن نە قالقانىڭنىڭ ۇستiندە قايت» دەپ باتا بەرەتiن بولعان. مۇنىسى «ءجۇزiڭ جارقىن بوپ جەڭiسپەن ورال نەمەسە مازاق بولماي قان مايداندا قازا تاپ» دەگەنi. سپارتادا شەيiت جاۋىنگەرلەردi قالقاننىڭ ۇستiنە سالىپ الىپ قايتاتىن بولعان - ءا.ب.).

بۇل دەرەكتi نەگە اڭگiمە قىلىپ وتىرمىز؟

راس، قازiر قىلىشپەن كەسكiلەسەر سپارتاندىقتاردىڭ زامانى ەمەس. قانشالىقتى رۋحىڭ ءور، ءداتiڭ بەرiك بولسا دا زاماناۋي وزىق اسكەري تەحنيكانىڭ توپەلەۋiنە شىداس بەرۋiڭ قيىن. ايتسە دە قولباسى پاراساتتى، جاۋىنگەرلەر بiلiكتi بولسا بۇگiن دە ءۇش ءجۇز قولمەن ون مىڭ جاۋدى جەڭۋگە بولاتىنى انىق. لەونيد پاتشانىڭ ءتۇسi, ءۇش ءجۇز سپارتاندىقتىڭ ەرلiگi باسقاشا كەيiپتە، باسقا ورالىمداردا، تاريحتا ءالi دە سان مارتە قايتالانا بەرەتiندiگi اقيقات.

سپارتا زامانى بiلەك پەن رۋحتىڭ زامانى بولسا، بiزدiڭ كەزەڭ بiلiم مەن رۋحتىڭ جەڭiمپاز اتانار تۇسى. سانداعان عاسىرلار ەپوستان ەپوس تۋدىرىپ كەلگەن قازاق «بiلەكتi بiردi, بiلiمدi مىڭدى جىعادى» دەپ تە الدەقاشان ايتىپ قويعان.

حح عاسىر باسىنداعى الاشتىڭ ويلى ازاماتتارى ەلدi بiلiمدi قىلۋدى ارماندادى. ورىس وتارشىلارىنىڭ قايسىبiر وقۋ ورىندارىنا قازاق جاستارىن قابىلداۋعا شەكتەۋ قويۋى دا سول ارماندى iسكە اسىرماۋعا تىرىسقاندىقتان ەدi. ورىسشاسى ماردىمسىز قانشاما تالانتتى اۋىل جاسى جوعارى بiلiمنەن قاعىلعانى بۇل كۇندە بiر اللاعا عانا ايان (كەڭەس كەزiندە وقۋعا تالاپكەرلەر ورىس تiلiنەن شىعارما نە مازمۇنداما جازۋعا مiندەتتi تۇردە تيiستi بولاتىن). مۇنداي ساياسات قازاق جاستارىن سول كەزدەرi ەليتالىق اسكەري بولiمدەرگە كوپ الماۋدان دا اڭعارىلادى. بiزدiڭ اسكەرگە بارعانداردىڭ دەنi قۇرىلىس باتالوندارىنىڭ قايلا-كۇرەگiن ۇستاعاندار. قايلا-كۇرەككە كوپ بiلiم قاجەت بولا قويماسا كەرەك.

لەۆ گۋميلەۆ اعىلشىندار وتارلاپ العان كەزدەگi ءۇندiستان تاريحىنان مىنانداي مىسال كەلتiرەدi. عالىمنىڭ ايتۋىنشا، باسقىنشى اعىلشىندارعا جەرگiلiكتi جەردەگi كەدەرگi, ەڭ بiرiنشi, ۇيگە قىزمەتكەر، جالشى ۇستاۋدان باستالىپتى. ال، ءوز اعىلشىندارىنان ارزان جۇمىس قولى كۇشiن تارتايىن دەسە ء(بارiبiر اق ادام), بۇل جەرگiلiكتi حالىقتىڭ تۇسiنiگiندە ماسقارانىڭ ماسقاراسى بولىپ شىعادى ەكەن. ويتكەنi, جەرگiلiكتi حالىقتىڭ ۇعىمىندا، مۇنداي جالشىلىق جۇمىستارعا قوعامنىڭ الەۋمەتتiك ءبولiنiسiنiڭ ەڭ تومەنگi توبىندا تۇرعان ادامدار عانا تارتىلۋعا تيiس. ياعني، بيلiك جۇرگiزiپ وتىرعان اعىلشىن ءوز ءۇيiن ءوزi تازالاپ، اۋلاسىن ءوزi سىپىرا باستاسا ول دا سول قاراتابان پلەبەيلەردiڭ قاتارىنان بولىپ سانالماق. دەمەك بيلiك جۇرگiزۋگە دە قاقىسى جوق. ء(ۇندiستاندا حالىق براحميندەر - دiندارلار، كشاتريلەر - جاۋىنگەرلەر iسپەتتi كاستالارعا بولiنەدi. سونداي-اق، بiزدەگi بومجدار سەكiلدi شۋدرالار دەپ اتالاتىن دا كاستا بار. ارينە، بiزدەگiدەن بولەكتەۋ). جەرگiلiكتi حالىقتىڭ الدىندا بەدەلدەرiن ءتۇسiرiپ الماۋ ءۇشiن اعىلشىندارعا ەندi سول قاراتابانداردى جالداۋدان وزگە جول قالمايدى. قوجايىننىڭ شاراسىزدىعىن سەزiنگەن ولار ەندi, ءوز كەزەگiندە، پاڭ اعىلشىنداردان قالاعان كولەمدەگi جالاقىنى تالاپ ەتۋ پۇرساتىنا يە بولادى. بiراق بۇلار دۇنيەلەرiن شاشىپ-توكپەيدi, ءوزارا ۇيىمداسىپ، بالالارىن جەرگiلiكتi مەكتەپتە، سوسىن ەۋروپا، امەريكانىڭ ەڭ ۇزدiك وقۋ ورىندارىندا وقىتۋعا ۇمتىلادى. ال ءوزi كەشە عانا سول ورتادان شىققان جiگiتتiڭ اتا-انا، تۋىس-باۋىرىن ادiلەتسiزدiك پەن قياناتتىڭ قىسپاعىنا قالدىرىپ، قىزىق قۋىپ كەتۋi, تiپتi, مۇمكiن ەمەس. كەشەگi قاراتابانداردىڭ بالالارى ەندi بiلiكتi ماماندارعا اينالىپ شىعا كەلگەندە، اعىلشىندار كورەسiنiڭ كوكەسiن سوندا كورە باستاپتى. سەبەبi ەكi جاقتىڭ كەز-كەلگەن ايتىس-تارتىس، داۋ-داماي، سوت پروتسەستەرiندە اعىلشىن ەمەس، كەشەگi «قاراتابان» بiلiكتi ماماندار جەڭiپ وتىراتىن ءسات تۋعان. ويتكەنi ولار جەرگiلiكتi حالىقتىڭ دiل دiلگiرiن دە، دۇنيەنiڭ بiتiمiن دە جاقسى بiلەدi. اقىرى، ۇرىسسىز-سوعىسسىز ۇندiستانعا تاۋەلسiزدiك الىپ بەرگەن دە قاراتابانداردان شىققان وسى وقىمىستىلار بولعان كورiنەدi. ونى كوپ ەمەس ء(ۇمiت ارتار حالقى كوپ), بiراق بiلەتiنi مول جاستاردىڭ تاريحشى ايتقان بiر جەڭiسi وسىنداي.

بiزدە دە «بولاشاق» باعدارلاماسىمەن بەل ەمەس، بەس تەڭiز، مۇحيت اسىپ جاتقان جاستار از ەمەس. دەنi اۋىلدىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن بiلە بەرمەيتiن قالا جاستارى. بiرازى باي-بايشىكەشتiڭ، ەندi بiر پاراسى تاس دۋالداردىڭ شالا قازاق ەركەتوتاي بوزبالا-بويجەتكەندەرi. اۋىلدىڭ جاسوسپiرiمiندەي ەمەس، انا تiلiنەن تiل سىندىرماسا دا اعىلشىن، فرانتسۋز، نەمiس تiلدەرiنە جۇيرiك-اق. اۋىلدىڭ التى اۋىزىن بiلمەگەنمەن، «روللينگ ستوۋنز»، «پينك فلويد»-تارمەن تانىس. سولاردان اۋىلعا قولعابىس-كومەك بولادى دەگەنگە سەنۋ تىم قيىن. كەيبiرi مەملەكەتتiڭ قارجىسىن تەككە ءراسۋا ەتiپ كەرi قايتپاي قالىپ جاتقان دا كورiنەدi. ال، اۋىلدىڭ ءۇش ءجۇز جiگiتi وسى باعدارلامامەن بiلiم الىپ كەلسە شە! ءبارi باسقاشا بولاتىندىعى شىندىق. قازاقستاننىڭ ۇندiستانداعىداي «قاراتابان» وقىمىستىلارى دا سولاردىڭ اراسىنان شىعار ەدi-اۋ. سەبەبi تۋعان جەرگە كiندiگiنەن بايلاۋلى ازاماتتىڭ عانا ءاۋ باستان ارمانى اسقاق بولعان. ايتكەنمەن ازات قازاقستاننىڭ اۋىلىنىڭ دا ايىن وڭىنان تۋدىراتىن بiلiمدi جاستارعا مۇقتاج بولمايتىن كۇن الىس ەمەس بولار. سولاي ەكەندiگiنە سەنگiڭ كەلەدi. لەونيد پاتشانىڭ ءتۇسiن، ءۇش ءجۇز سپارتاندىقتىڭ ەرلiگiن ەسكە الىپ، اڭگiمەگە وزەك قىلعانىمىز دا سوندىقتان.

بiز دە قايتالايمىز: «بiلەكتi بiردi, بiلiمدi مىڭدى جىعادى». بۇگiنگi اۋىلعا سونداي مىڭدى، ميلليوندى جىعاتىن جاستار كەرەك.

2003-2004 جىلدار

(جالعاسى بار)

"اباي-اقپارات"