مۇنايدار بالمولدا. «... بۇكىل ءومىر – باسپانا ىزدەۋ باسىڭا»
«اشتىقتا جەگەن قۇيقانى توقتىقتا ۇمىتپا» دەپتى اتام قازاق. بىراق ءبىزدىڭ قوعامدا اشتىقتا جەگەن قۇيقانىڭ ءدامىن ۇمىتىپ كەتۋ ءورىس الىپ بارادى دەسەم اقيقاتتان اسا قيىس كەتپەيتىن شىعارمىن دەپ ويلايمىن. كەشە ءۇيسىز-كۇيسىز جۇرگەن تالاي وتانداستارىمىز بۇگىندە باسپانالى بولىپ، جۇرت قاتارىنا قوسىلىپ جاتىر. بۇرىن كەڭەس وداعى كەزىندە ءبىزدىڭ ۇلتتىڭ ۇل-قىزىن قالاعا جولاتپاۋعا تىرىسقان ساياسات ءجۇردى. جەر-جەردە شوپاندار بريگاداسى قۇرىلىپ، مەكتەپ بىتىرگەن بويدا ناۋقانشىل ۇرانمەن الداپ، دالادان دالاعا قۋدى. نەبىر دارىندى جاستارىمىز جوعارعى وقۋ ورىندارىنا بارۋدىڭ ورنىنا تاياق ۇستاپ، دالادا قالا بەردى. ولاردىڭ دەنى قالانى تۇسىندە كورمەسە، وڭىندە كورمەستەن قوي سوڭىندا ءجۇرىپ قارتايدى. بۇل باعىتتاعى ويدى ساباقتاي بەرسەڭ تىم ارىگە كەتۋگە بولادى. وسى تۇستان اتتىڭ باسىن ايتار ويدىڭ سۇرلەۋىنە بۇرايىن.
سونىمەن ارمان قۋىپ، اۋىلدان ءايتۇپ-ءبۇيتىپ قالا اسقان قازاق بالاسى (اسىرەسە، 1960-1970 جىلدارى تۋعان ءبىزدىڭ بۋىن) ون-جيىرما جىلداي ءار كىمنىڭ بوساعاسىندا تەنتىرەپ ءجۇرىپ، تاۋەلسىزدىك العان كەزەڭدە عانا باسپاناعا قولى جەتتى. ال بۇعان شەيىن:
تاعدىر تاعى تايتالاستى تەكتىمەن،
ءۇيسىز، كۇيسىز جۇرگەن قازاق كوپ بىلەم.
جىلتىراعان كيىم كيىپ الساق تا،
قىرىق جاماۋ كوڭىلىمىز وكسىگەن.
جەتىمبۇرىش جاعالاعان بايعۇسپىن،
جانباي جاتىپ، قايماق ەمەس، قايعى ءىشتىم.
جىلار كەزدە جانارىمنان جاس اقپاي،
كوكىرەكتەن كوسەپ-كوسەپ جاي قۇستىم.
«اشتىقتا جەگەن قۇيقانى توقتىقتا ۇمىتپا» دەپتى اتام قازاق. بىراق ءبىزدىڭ قوعامدا اشتىقتا جەگەن قۇيقانىڭ ءدامىن ۇمىتىپ كەتۋ ءورىس الىپ بارادى دەسەم اقيقاتتان اسا قيىس كەتپەيتىن شىعارمىن دەپ ويلايمىن. كەشە ءۇيسىز-كۇيسىز جۇرگەن تالاي وتانداستارىمىز بۇگىندە باسپانالى بولىپ، جۇرت قاتارىنا قوسىلىپ جاتىر. بۇرىن كەڭەس وداعى كەزىندە ءبىزدىڭ ۇلتتىڭ ۇل-قىزىن قالاعا جولاتپاۋعا تىرىسقان ساياسات ءجۇردى. جەر-جەردە شوپاندار بريگاداسى قۇرىلىپ، مەكتەپ بىتىرگەن بويدا ناۋقانشىل ۇرانمەن الداپ، دالادان دالاعا قۋدى. نەبىر دارىندى جاستارىمىز جوعارعى وقۋ ورىندارىنا بارۋدىڭ ورنىنا تاياق ۇستاپ، دالادا قالا بەردى. ولاردىڭ دەنى قالانى تۇسىندە كورمەسە، وڭىندە كورمەستەن قوي سوڭىندا ءجۇرىپ قارتايدى. بۇل باعىتتاعى ويدى ساباقتاي بەرسەڭ تىم ارىگە كەتۋگە بولادى. وسى تۇستان اتتىڭ باسىن ايتار ويدىڭ سۇرلەۋىنە بۇرايىن.
سونىمەن ارمان قۋىپ، اۋىلدان ءايتۇپ-ءبۇيتىپ قالا اسقان قازاق بالاسى (اسىرەسە، 1960-1970 جىلدارى تۋعان ءبىزدىڭ بۋىن) ون-جيىرما جىلداي ءار كىمنىڭ بوساعاسىندا تەنتىرەپ ءجۇرىپ، تاۋەلسىزدىك العان كەزەڭدە عانا باسپاناعا قولى جەتتى. ال بۇعان شەيىن:
تاعدىر تاعى تايتالاستى تەكتىمەن،
ءۇيسىز، كۇيسىز جۇرگەن قازاق كوپ بىلەم.
جىلتىراعان كيىم كيىپ الساق تا،
قىرىق جاماۋ كوڭىلىمىز وكسىگەن.
جەتىمبۇرىش جاعالاعان بايعۇسپىن،
جانباي جاتىپ، قايماق ەمەس، قايعى ءىشتىم.
جىلار كەزدە جانارىمنان جاس اقپاي،
كوكىرەكتەن كوسەپ-كوسەپ جاي قۇستىم.
العى كۇنىم بۇلىڭ-بۇلىڭ بۇلىڭعىر،
نەگىزىندە كوپكە جايماس سىرىم بۇل.
كىسى ەسىگىن ساعالاماي وتەر ەم،
تابىلسا ەگەر تاس داۋىرگى ءبىر ۇڭگىر.
ءزاۋلىم ءۇيدى تىلەگىم جوق دامەتىپ،
تەنتىرەرمىز، توزار ءالى سان ەسىك.
و، زامان-اي، ءوز جەرىمدە جەتىممىن،
قويعانى-اي، باسپاناعا زار ەتىپ...-دەپ كۇن كەشتىك. «تاس داۋىرگى ءبىر ۇڭگىر» دەمەكشى، ادام بالاسىنا قاي زاماندا دا پانا كەرەك. بىراق قىر قازاعىن قالا جاتىرقادى، جاتسىندى، وگەي كوردى. ەسىمدە، اعام ورالدىڭ پەدينستيتۋتىندا وقىپ جۇرگەندە ۇيلەنىپ، زايىبى ەكەۋى جالعا پاتەر ىزدەپ، تاباندارىن توزدىرعانى. سوندا ولاردىڭ الدىنان: «رەبەنوك ەست؟» دەگەن سۇراق شىعىپتى. اعا-جەڭگەم: «...ءوزىمىز عانا» دەسە، پاتەر يەسى: «ا، توگدا كوشما ەست؟» دەپ ەكىنشى ءبىر سۇراعىن قويادى. «كوشما» دەگەنى قازاقتىڭ كيىزى عوي، ارينە بار دەپ اعىنان جارىلعاندا وسى جەر اتا-باباسىنان مۇرا بولىپ قالعانداي الگى كوك كوز كارى-قۇرتاڭدار قاقپالارىن تارس جاۋىپ، سويلەسپەي بۇرىلىپ جۇرە بەرەدى ەكەن. قىس مەزگىلى. قايدا بارسىن. وسىلاي ءبىراز تاياق جەگەن سوڭ ايلاعا باسىپ، «بالا دا كيىز دە جوق» دەپ اقىرى جامان سارايعا ەنەدى. تۇندە كيىزدەرىن كىرگىزىپ، ءۇستىن پالاسپەن جاۋىپ، جان ساقتايدى.
بۇل وتكەن شاق. الايدا قارا نانعا مارگارين جاعىپ جەپ، قارا شاي ءىشىپ، اشقۇرساعىن الداعان ستۋدەنتتىك ءومىردىڭ مۇنداي قيىندىقتارى قازىرگى جاستاردىڭ باسىندا جوق. سوعان قۋاناسىڭ. جالداسا، بارلىق جاعدايى جاسالعان كوپ قاباتتى ۇيلەردى تاڭدايدى. جاتاقحاناعا جاتاتىندارى از. ونداعى جاعداي دا بۇرىنعىمەن سالىستىرعاندا كەرىم جاقسارىپ قالعان. ەندى ۇلت بالاسىنا قولجەتىمدى باسپانا ۇسىناتىن كۇنگە دە جەتتىك. ەلباسىنىڭ بيىلعى قازاقستان حالقىنا جولداۋىنان بىلگەنىمىزدەي جىل سايىن 6 ميلليون شارشى مەتر تۇرعىن ءۇي پايدالانۋعا بەرىلۋدە. جارتى ميلليوننان استام جاس وتباسىن جەكە باسپانامەن قامتاماسىز ەتىلۋى كەرەكتىگى جانە باسا ايتىلدى. ۇكىمەتكە تاپسىرما بەرىلدى. «قولجەتىمدى باسپانا 2020» باعدارلاماسى تۇزىلۋدە. قازاقستاندى ەلىم-جەرىم دەپ بىلەتىن ۇل-قىزدارعا جول اشىلۋدا، بۇدان ارتىق نە كەرەك دەيسىڭ؟ وسىنىڭ ءبارى تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ ارقاسى ەكەنىن ەستەن شىعارماي ەڭبەك ەتۋ ءار قازاقستاندىققا ەڭ باستى بورىش. كەي ورتادا: «قازاقستان ماعان نە بەرەدى؟» دەگەندى قۇلاعىڭ شالىپ قالادى. كوكەم-اۋ، كەرىسىنشە: «ەلىمە مەن نە بەردىم، نە بەرەمىن؟» دەمەيسىڭ بە؟ ماسەلەن، تەلەارنادا قازاق پەن وزگەنىڭ فۋتبولشىلارى ويناپ جاتسا، كەيبىر قاراكوز جاستار ءوز كومانداسىنا ەمەس، وزگەگە بولىسادى، سونىڭ جانكۇيەرى بولىپ كىسىنى تىرىدەي كۇيدىرەدى. «سەن نەگە قازاقستان كومانداسىنا جانكۇيەر ەمەسسىڭ؟» دەسەڭ، «ونىڭ ىشىندە قازاق كورىپ تۇرسىڭ با؟» دەپ جاندى جەرىڭنەن ۇستايدى... راس، فۋتبول بولسىن، ساداق اتۋ، سۋعا ءجۇزۋ تاعى باسقا سپورتتا، ءتىپتى سپورتتا عانا ەمەس-اۋ وزگە دە سالالاردا ءوز قانداستارىمىز نەكەنساياق، جەتپەي جاتىر، جەتكەن كۇننىڭ وزىندە دە قازاقتىڭ وڭ جامباسىنا كەلمەيتىن سپورتقا زورلاپ قوسقانىڭ بايگە المايدى. سوندىقتان ەلدىڭ مارتەبەسى كوتەرىلىپ، نامىسى قور بولماۋى ءۇشىن وزگە ۇلت وكىلدەرى قازاقستان اتىن شىعارىپ جاتسا، قۋانا ءبىلۋ - ىنتىماققا تىرەك، قازاقستاندىق ورتاق رۋحقا تامىزدىق ەمەس پە؟ سول ەلدىك مەرەي، سول ۇلتتىق، قازاقستاندىق ماقتانىش ءۇشىن «ءوي، بۇل وزىمىزدەن ەمەس» دەپ مەنسىنبەي، بوگدەگە «ساتقىن جانكۇيەر» بولعانشا، ءوزىڭ بىردەڭە قىلسايشى. «استانا ارلاندارىنداعى» قازاقتار الەمنىڭ مىقتىلارىن جەڭىپ، ويسىراتىپ جۇرگەنى اقساپ جاتقان تۇستارىمىزدىڭ ورنىن تولتىرماسا دا كوكەيىڭە «مەن قازاقپىن!» رۋحىن تۇتاتپايدى ما؟ ءانۇرانىڭ شالقىپ، كوك تۋىڭ جەلبىرەگەندە شاتتانباعان جۇرەك ۇلى سەزىمنەن ساداعا كەتسىن!.. ءبىردى ايتىپ، بىرگە كوشسەك تە نەگىزگى اڭگىمەدەن اۋىتقىمادىق دەر ەدىم. سەبەبى، باسىندا باسپاناسى بار ادام عانا وزگەمەن تەڭ دارەجەدە سويلەسىپ، ءوزىن ار الدىندا شىن ادام رەتىندە سەزىنە الادى.
باسپانا ماسەلەسى وسىلاي شەشىلە بەرسە، وندا ساپالى، دەنى ساۋ ۇرپاق تۋىپ، تەكتىلىك تامىرى ۇزىلمەيدى. جۇمىس ساپاسى ارتىپ، جاستار باسىنا ءۇي بەرگەن ۇكىمەتىنە بەرىلىپ ەڭبەك ەتەدى. ونىڭ بالاسى جاۋتاڭكوز بولىپ وسپەيدى، ءۇي-ءىشىنىڭ جىلۋى ونى دۇرىس ادام قىلادى. «وتان - وتباسىنان باستالادى»، «وتباسى - شاعىن مەملەكەت» دەگەندى ايتقان اتا-بابامىزدى كوبىنە كوشىپ-قونىپ جۇرگەن، بەلگىلى ءبىر تۇراعى جوق قىلىپ كورسەتۋ ءالى كۇنگە جالعاسىپ كەلەدى. اقيقاتى سولاي ما؟ قازاق - كوشپەندى. بىراق ول تۋرا سول ماعىنانى بىلدىرمەيدى عوي، قازاق بايتاق جەرگە يە بولعان سوڭ سونى مالىمەن، جانىمەن تولىق يگەرگەن، كۇزەتكەن، وعان كوشىپ-قونىپ جۇرۋگە تۋرا كەلگەن. سويتە ءجۇرىپ ەگىن سالعان، قالا مادەنيەتىن دامىتقان. باقشاسى دا مونشاسى دا بولعان. وركەنيەتى گۇلدەگەن. ونىڭ ءبارى تاريح توپىراعىنىڭ استىندا قالىپ، بۇگىن ايتساڭ اڭىز بوپ ەستىلەدى. ەندى جيىرما ءبىرىنشى عاسىردا سول ۇزىلگەن وركەنيەتتىڭ وزەگىن قايتا جالعاپ، شاھارلارىمىزدى ءوسىرىپ، ەلدى مەكەندەردى دامىتۋ بىزگە باستى ماقسات بولىپ وتىر. مۇنى تۇسىنبەگەن قۇلاق، مۇنى ەسكەرمەگەن كىسى كوكىرەك كوزى نە بىتەۋ، نە الگى «ءوزىڭ بىلمە، بىلگەننىڭ ءتىلىن الما» دەگەن مىستان باتاسىن العان بىرەۋ. ۇزىن ءسوزدىڭ ىرعاسى بۇگىنگى قازاق جاستارىنا ەكى دۇنيەنىڭ شارۋاسىن بىلەك سىبانىپ ىستەپ، وتاننىڭ ادال پەرزەنتى بولۋعا ۇمتىلۋ مىندەت.
وسىلاي اق كوڭىلىڭمەن اقىلىڭدى ايتاسىڭ-اۋ، الايدا وسىنداي جاقسى ءسوزىمىزدى شايىپ كەتىپ جاتقان ءبىر جاماندىق بار، اتى وشكىر جەمقورلىق دەگەن.
مەملەكەتتىڭ قاراجاتىن وزىنە تيەسىلى دۇنيەدەي كورەتىندەر قوعامدى اۋرۋ قىلىپ، جاس ۇرپاقتى سەنىم مەن جىگەردەن ايىرىپ، نەمقۇرايلىققا، وزىمشىلدىككە يتەرىپ سالۋدا. جاستار كىمدى ۇلگى ەتەرىن بىلمەيدى. مىقتىلار وتكەن-كەتكەن. سوندا «الدىڭعى تولقىن اعالار» دەپ كىمگە قاراماق؟ كىمدى ۇلگى، ونەگە تۇتپاق؟ كىمدى؟ كىمدەردى؟ اسىلى، جاسقا ونەگە بولاتىنداردى بيىك مانساپتان، نە بولماسا حالىق نازارىنان تۇسپەيتىن «زيالىلار» ساپىنان ىزدەۋ - قوجەكەڭنىڭ ۇيدە جوعالتقان ينەسىن «ءۇي قاراڭعى» دەپ سىرتتان ىزدەگەنىمەن بىردەي بولار. جاسقا ۇلگى بولاتىندار قاراپايىم حالىق اراسىندا جۇرگەن جوق پا؟ ولار ەشكىمنەن ەرەكشەلەنبەي قوڭىرتوبەل تىرلىگىمەن ادال ەڭبەگىن ىستەپ، اتاق-داڭقا ەمەس، قازاقستانعا قىزمەت ەتۋدە. ول تۇلعا عالىم، مۇعالىم، دارىگەر، جۋرناليست، كولىك جۇرگىزۋشى، پوليتسيا ت.ب. بولۋى مۇمكىن، كەڭسە ادامى دا ەنەر، ەڭ باستىسى قارا باسىنىڭ قامىن ءبىرىنشى ورىنعا قويمايدى، ويتكەنى وعان جاي عانا باسپاناسى جەتەدى. بۇل ويمەن كەلىسۋ-كەلىسپەۋ ءار كىمنىڭ ءوز ىقتيارىندا، بىزدىكى - ويتۇرتكى عانا.
اقىن تىنىشتىقبەك ابدىكاكىموۆ «پاروكسيزم» اتتى ولەڭىندە: «بىلەسىڭ بە، بۇكىل ءومىر - باسپانا ىزدەۋ باسىڭا» دەپتى. ءبىز ءبارىمىز اشىق اسپان استىندا ءالى باسپانا ىزدەپ ءجۇرمىز، ول باسپانا بىرنەشە بولمەدەن تۇراتىن قۋىس ءۇي ەمەس، ول - شىنايى تاۋەلسىزدىك. ول باسپانا بىزدە بار. بىراق ەسىك-تەرەزەسى اشى-شاشىق جاتىر. ەۋروجوندەۋ جاساماققا تىرىسىپ تابالدىرىعىنان كىم كورىنگەن اتتاپ، اياق كيىمىن شەشپەستەن تورىنە دەيىن بىلعاۋدا. باسپانامىز بار، ەندى ءتورىمىزدى بىلعاتپايىق، باۋىرلار!
«اباي-اقپارات»
