جاس قازاق: امانگەلدى اعا، جاڭاوزەندە، شەتپەدە بولعان قايعىلى وقيعالاردان قانداي ساباق الۋىمىز كەرەك؟
امانگەلدى ايتالى: ارينە، جاڭاوزەندە بولعان وقيعا، ادامداردىڭ قۇربان بولۋى - ۇلكەن وكىنىش. ورنى تولماس وكىنىش! ەندى بۇل قايتالانباس ءۇشىن، وسىنداي باۋىرلارىمىزدان ايىرىلماي، ەلدىڭ بىرلىگى مەن تۇتاستىعىن ساقتاۋ ءۇشىن نە ىستەۋىمىز كەرەك؟ بىرىنشىدەن، جالپى، ءبىز يدەولوگيالىق جۇمىستا: «قازاقستان - سۇتتەي ۇيىعان مەملەكەت. قازاقستاندا داۋ-جانجال بولۋى مۇمكىن ەمەس» دەگەن ويدان اۋلاق بولۋىمىز كەرەك. بۇل - قيال، بۇل - ارمان. ەل، حالىق بولعاسىن، ءارتۇرلى پىكىردەگى ادامدار بولعاسىن، قايشىلىق، جانجال بولادى. سوندىقتان، قوعامنىڭ دامۋى سول كەلىسىمنەن، تۇتاستىقتان كەيدە قايشىلىققا، جانجالعا ۇلاسىپ، كەيدە سول جانجالدان قورىتىندى شىعارىپ، كەلىسىمگە جانە ءوزارا سىيلاستىققا ۇلاسىپ جاتادى.

جاس قازاق: امانگەلدى اعا، جاڭاوزەندە، شەتپەدە بولعان قايعىلى وقيعالاردان قانداي ساباق الۋىمىز كەرەك؟
امانگەلدى ايتالى: ارينە، جاڭاوزەندە بولعان وقيعا، ادامداردىڭ قۇربان بولۋى - ۇلكەن وكىنىش. ورنى تولماس وكىنىش! ەندى بۇل قايتالانباس ءۇشىن، وسىنداي باۋىرلارىمىزدان ايىرىلماي، ەلدىڭ بىرلىگى مەن تۇتاستىعىن ساقتاۋ ءۇشىن نە ىستەۋىمىز كەرەك؟ بىرىنشىدەن، جالپى، ءبىز يدەولوگيالىق جۇمىستا: «قازاقستان - سۇتتەي ۇيىعان مەملەكەت. قازاقستاندا داۋ-جانجال بولۋى مۇمكىن ەمەس» دەگەن ويدان اۋلاق بولۋىمىز كەرەك. بۇل - قيال، بۇل - ارمان. ەل، حالىق بولعاسىن، ءارتۇرلى پىكىردەگى ادامدار بولعاسىن، قايشىلىق، جانجال بولادى. سوندىقتان، قوعامنىڭ دامۋى سول كەلىسىمنەن، تۇتاستىقتان كەيدە قايشىلىققا، جانجالعا ۇلاسىپ، كەيدە سول جانجالدان قورىتىندى شىعارىپ، كەلىسىمگە جانە ءوزارا سىيلاستىققا ۇلاسىپ جاتادى.
بۇل - زاڭدىلىق. وسى زاڭدىلىقتان بىزدە شىعىپ كەتە المايمىز. قاندى قاقتىعىس وسىنى ءتۇسىندىردى. بۇل شىن مانىسىندە تەك قانا ءبىر وبلىستىڭ ماسەلەسى ەمەس. بۇل - ۇلكەن قوعامدىق ماسەلە. «جاۋ جوق دەمە - جار استىندا، ءبورى جوق دەمە - بورىك استىندا» دەگەندەي، بۇل ءبىزدىڭ ءبىر ويلاناتىن ۇلكەن ماسەلەمىز. سەبەبى، قانداي قوعام بولماسىن، شيەلەنىس سول قوعامدا ميكروب سياقتى ورىن الادى. ءبىر جاعدايلاردا سول ميكروب قوزىپ، قوعامدا تۇرلىشە جانجال تۋى مۇمكىن. بۇل - قوعام دامۋىنىڭ زاڭدىلىعى. وسى زاڭدىلىققا ءبىزدىڭ قوعام دا باعىنادى. سونىمەن بىرگە، بۇل وقيعالاردان الاتىن ەكىنشى ءبىر ساباعىمىز بار. ەگەر دە ءبىز ءوز ەلىمىزدى «ءبىرتۇتاس، سۇتتەي ۇيىپ وتىرعان ەل» دەپ ايتا بەرسەك، ەكىنشى قاتە جىبەرەمىز.
سودان كەيىن، ءبىز قوعامىمىزدا بولىپ جاتقان كەلەڭسىز جاعدايلاردىڭ سەبەبىن سىرتتان كورەمىز. ءسوز جوق، سىرتتا ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ شاڭىراعىن شايقالتامىز دەيتىن كەيبىر كۇشتەر، ادامدار، شەتتە جۇرگەن كەيبىر وپپوزيتسيونەرلەر بار. بىراق، ءوز قاتەمىزدى ءوزىمىز ءبىلىپ، شىندىققا تىكە قاراپ، باردى «بار» دەپ، جوقتى «جوق» دەپ، سارالاي بىلسەك، شەتەلدىڭ ىقپالى بىزگە اسەر ەتپەيدى.
جاس قازاق: ءسىز وسى وقيعالارعا نەگىزىنەن سەبەپ بولعان ەڭبەك داۋى دەگەنمەن كەلىسەسىز بە؟
امانگەلدى ايتالى: نەگىزىنەن، وسى جاڭاوزەندە، شەتپەدە بولعان وقيعالاردىڭ تاعى ءبىر سەبەبى - ەڭبەك داۋى. ەڭبەك داۋىنان بۇل جەردە زاڭىمىزدىڭ دا كوپتەگەن ولقىلىقتارى كورىنىس الدى. سوندىقتان، مىناداي سۇراق تۋادى: زاڭ ادام ءۇشىن بە، الدە، ادام زاڭ ءۇشىن بە؟ ءبىزدىڭ بۇگىنگى ەڭبەك كودەكسىمىز ادام ءۇشىن بولمادى. زاڭنىڭ كەيبىر ابستراكتىلى قاتە باپتارىنا سۇيەنىپ، جەرگىلىكتى بيلىك مۇنايشىلاردىڭ مۇددەلەرىمەن ەسەپتەسپەدى. ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ مينيسترلىگىنىڭ پوزيتسياسى دا وزگەرمەدى. وسىلايشا، جاعداي شيەلەنىسە بەردى. اينالىپ كەلگەندە، جاي شيەلەنىسپەي قايعىلى وقيعالارمەن اياقتالدى. ابزالى، ءبىزدىڭ قوعام مىناداي ءبىر قاعيداعا سۇيەنۋى كەرەك: «ءبىز كەمشىلىكتى بەتكە تۋرا، باتىل ايتاتىن ادامنان قورىقپاي، ونى سىيلاۋىمىز كەرەك. بۇكىل پالە سىرىن ىشىنە ساقتاپ، بىراق ەكىجۇزدى سويلەيتىن ادامداردان شىعادى». مۇنايشىلار تۋرا ايتتى: بىراق مەنمەندىك، بىربەتكەيلىك... كەيدە بىربەتكەيلىك مۇنايشىلاردىڭ جاعىنان دا بولدى. مىنە، تۇپتەپ كەلگەندە، ول جاعدايدى ودان ءارى شيەلەنىستىردى. 19-شى عاسىرداعى فرانتسۋز جازۋشىسى ۆيكتور گيۋگونىڭ مىناداي ءبىر ءسوزى بار: «قايىرشىلىق، كەدەيلىك رەۆوليۋتسياعا اكەلەدى، رەۆوليۋتسيا قايىرشىلىققا، كەدەيلىككە الىپ كەلەدى». دەمەك، بۇلىكپەنەن، كوتەرىلىسپەنەن، قاندى قاقتىعىسپەنەن ءبىز ماسەلەنى شەشە المايمىز. جاڭاوزەندە، شەتپەدە بولعان وقيعالاردىڭ بۇگىنگى كۇنى مەملەكەتكە، جەكە ادامدارعا قانشاما زيان اكەلگەنىن كورىپ وتىرمىز. سوندىقتان، وسى جاعدايدى سارالاي بىلەيىك. وسىدان 25 جىل بۇرىن الماتىدا بولعان وقيعانىڭ دا شىن سەبەپتەرىنە ۇڭىلمەي، ءبىز ونى دا تۇرلىشە ماسكۇنەمدەرگە، ناشاقورلارعا جاپتىق. ءسويتىپ، شىن سەبەپتەرىن كەيىن انىقتادىق. بۇگىن دە جاڭاوزەندەگى وقيعانىڭ سەبەبىن بۇزاقىلارعا، تارتىپسىزدەرگە عانا جاۋىپ، ءوزىمىزدىڭ ىشىمىزدەگى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاعدايلارعا تۋرا قاراي الماساق، مۇنداي جاعداي تاعى قايتالانادى. سوندىقتان، ويلانعانىمىز ءجون. ارينە، تاۋەلسىزدىكتىڭ 20 جىلىنداعى جەتكەن تابىسىمىز، ىستەگەن ءىسىمىز، ماقتانارلىققا تۇراتىن جاعدايلار كوپ قوي. بىراق، ەلوردامىزبەن ماقتانعانمەن ودان 20-30 شاقىرىم شىققانداعى اۋىلدىڭ جاعدايىن دا كورىپ وتىرمىز عوي. باسقا جاعدايلاردى دا بىلەمىز. سوندىقتان، ەڭ باستىسى، بۇل وقيعادان تۋاتىن ەڭ ۇلكەن ساباق - ءبىز وزىمىزگە ءوزىمىز تۋرا، اشىق قاراپ، ءوز ءمىنىمىزدى ءوزىمىز تۇزەپ، ءوزىمىزدى ءوزىمىز تۋرا جولعا سالىپ ۇيرەنۋىمىز كەرەك. جاسىراتىنى جوق، بىربەتكەي، تىم ماقتانىپ كەتتىك. بىربەتكەي تىم ءوزىمىزدى داليتىپ كورسەتتىك. اباي ايتقان عوي: «ەگەر بايگەگە 100 ات شىقسا، سەن 70-ءشى بولىپ كەلسەڭ، مەنىڭ ارتىمدا 30 ات بار دەپ ماقتاناسىڭ با، الدە، الدىمدا 70 ات مەنەن وزىق بولدى دەپ نامىسىڭا تيە مە؟» - دەپ. ءبىز ءوزىمىزدى قىرعىز جانە باسقا دا كورشىلەرىمىزبەن سالىستىرىپ، ماقتانىپ ءجۇرمىز. شىن مانىسىندە، الەمدىك تۇرعىدان كەلگەندە، ءبىزدىڭ ماسەلەلەرىمىز وتە كوپ. ءبىر عانا مىسال كەلتىرەيىن. 1991 جىلمەن سالىستىرعاندا، ءبىزدىڭ ءومىر جاسىمىزدىڭ ۇزاقتىعى كەڭەس زامانىنان 2 جىلعا ءالى كەم. دەمەك، الدىمىزداعى 20 جىلدىقتا قىرۋار شارۋا تۇر. ادامداردىڭ تۇرمىسىن جاقسارتىپ، دەنساۋلىعىن، ءبىلىمىن جەتىلدىرۋ كەرەك. 20 جىلدان كەيىنگى ءبىزدىڭ دامۋىمىز ۇلتتىق دامۋ بولۋ كەرەك. ويتكەنى، جاڭاوزەندەگى، ماڭعىستاۋداعى مۇنايشىلاردىڭ تاعدىرى - قازاقتىڭ تاعدىرى. بۇل قازاقتىڭ ءالى دە بولسا، الەۋمەتتىك جاعدايىنىڭ اۋىرلىعىن كورسەتەدى. سوندىقتان، بۇل - ءبىر جاعىنان، ۇلت ماسەلەسى. ال، ۇلت ماسەلەسىن ايتقاندا سارالايتىن دۇنيە كوپ. سوندىقتان، وتانىمىزدىڭ تابىسىن دا باعالايىق.
ءبىزدىڭ كوزگە ۇرىپ تۇرعان كەمشىلىكتەرىمىزدى ايتۋ، ونى شەشۋدىڭ جولى حالىقپەن اقىلداسۋ، ارينە، دۇرىس. مەنىڭ ويىمشا، بىرنەشە پارتيالىق پارلامەنت بولسا، وسى ماسەلە اياقاستى بولماس ەدى. قىسقاشا ايتقاندا، ساباقتارى وسى.
جاس قازاق:  اعا، جاڭاوزەندەگى وقيعالارعا قاتىستى پىكىرلەرىن بىلمەك بولىپ، بىرقاتار ەل اقساقالدارىنا، حالىق قالاۋلىلارىنا (اتتارىن اتاماي-اق قويايىن) تەلەفون سوقتىم. كوبىسى پىكىر ايتۋدان باس تارتتى. مۇنىڭ سىرى نەدە دەپ ويلايسىز؟ زيالى قاۋىم ءوز ويىن وسىندايدا ايتپاعاندا، قاشان ايتادى؟
امانگەلدى ايتالى: بىرىنشىدەن، زيالى قاۋىم دەگەننىڭ ءوزى بىزدە بار ما؟ زيالى قاۋىم دەگەن ول ينتەلليگەنتسيا ەمەس. ءبىلىمى جوعارى بولار، تالانتتى ادامدار بولار. بىراق، زيالى قاۋىم دەگەن باۋىرجان مومىشۇلى سياقتى تۋرا شىندىقتى ايتاتىن ادامدار عوي. ونداي ادامدار ءبىزدىڭ ارامىزدا جوق. ءبىز كەشەگى توتاليتارلىق جۇيەدەن شىققان، جالتاق، قاي جاعىنا شىعىپ كەتەمىن دەپ ويلاناتىن ۇرپاقپىز. 20 جىلدا ءبىزدىڭ پسيحولوگيامىز وزگەرگەن جوق. سول جالتاقتىقپەن ءالى كەلە جاتىرمىز. شىنايى، تۋراشىل، اقيقاتتان اينىمايتىن ۇرپاق ەندى تاربيەلەنەر. سوندىقتان، بۇگىنگى سەناتورلار بولسىن، ماجىلىسشىلەر بولسىن، باسقالار بولسىن، بۇلار ەليتا ەمەس. بۇلار - زيالى قاۋىم ەمەس. بۇلار - نومەنكلاتۋرا سياقتى بيلىككە جۇمىس جاسايتىن الەۋمەتتىك توپ دەپ ەسەپتەيمىن. سوندىقتان، ءبىزدىڭ قانىمىزدا، ىشىمىزدە ءالى... ستالين، بەريا جاتىر. ولار ومىردەن كەتسە دە، ءبارىبىر ىزعارى ءبىزدىڭ سانامىزدا ءالى تەرەڭ جاتىر. سول وتكەن زاماننىڭ پسيحولوگياسى ساباقتاسىپ، مىنا زامانعا دا كەلدى. بۇل دا ءبىر تاريحي زاڭدىلىق.

سۇحباتتاسقان تولەن تىلەۋباي،
استانا

http://jasqazaq.kz/post/b%D2%B1l-%E2%80%93-b%D1%96zge-%D2%AFlken-saba%D2%9B