اباي ءوزىنىڭ «عاقليات−تاسديقات» دەپ اتالاتىن 38−قاراسوزىندە: «ماحاببات − اۋەلى ادامنىڭ ادامدىعى، عاقىل، عىلىم دەگەن نارسەلەر ءبىرلان»، −دەپ جازادى. ماحابباتتان باستاۋ الاتىن ادامنىڭ «ادامدىق جولى» ياعني ادامنىڭ ادامگەرشىلىگى − اقىل مەن عىلىمعا تىكەلەي بايلانىستى.

ءتۇپ-تامىرى ارابتىڭ «ءحاببا» ء−سۇيۋ دەگەن سوزىنەن شىققان «ماحاببات» ءسوزىن− اباي ءوز شىعارماشىلىعىندا مولىنان پايدالانىپ، «ءسۇيۋ»، «مەيىرىم»، «سۇيىسپەنشىلىك» ماعىنالارىندا قولدانادى. اباي ءوزىنىڭ ءدال وسى 38-قاراسوزىندە: «تالاپ، ۇعىم ماحابباتتان شىعادى»، − دەيدى. ماحاببات، ول− ادامنىڭ ءون-بويىنداعى مەيىرىم مەن سۇيىسپەنشىلىك. ابايشا پايىمداساق: اقىل مەن عىلىمنان باستاۋ العان ماحاببات – ادامگەرشىلىك نەگىزى.

ورىستىڭ ۇلى جازۋشىسى دوستوەۆسكي: «سۇلۋلىق الەمدى قۇتقارادى»، −دەپتى. مەنىڭشە، بۇل ءۇستىرت ايتىلعان پىكىر. الەمدى قۇتقاراتىن ادەمىلىك ەمەس، الەمدى قۇتقاراتىن − سۇيىسپەنشىلىك، مەيىرىم، ماحاببات. ءيا، ماحاببات! ماحاببات، ول – مەيىرىم! ەگەر، انانىڭ بالاسىنا دەگەن مەيىرىمگە تولى ماحابباتى بولماسا، ادامدار ءومىردى كوكجيەكتەن الاۋلاپ شىعاتىن «قاسيەتىڭنەن اينالايىن» التىن كۇندى، وتباسىن، وتانىن سۇيمەسە، اكە پەرزەنتىن، پەرزەنت اتا-اناسىن، ادامدار ءبىرىن-ءبىرى مەيىرىمگە تولى، شىنايى سەزىم − ماحابباتپەن سۇيمەسە، وندا ءومىر ءسۇرىپ كەرەگى نە؟ ادام ءومىرىنىڭ وزەگىنە اينالعان ەڭ اسىل قاسيەت، ول−ماحاببات! سوندىقتان دا حاكىم اباي: «ماحابباتسىز دۇنيە−دوس»، −دەيدى.

وسى ورايدا ەسكە ءتۇسىپ وتىر، 2020 جىدىڭ 14 قاڭتار كۇنگى «Abai.kz» پورتالىندا اسان وماروۆتىڭ «ماحابباتسىز دۇنيە−بوس» اتتى ماقالاسى جاريالاندى. اۆتور ءوز ماقالاسىندا: 

«ماحابباتسىز دۇنيە−بوس
قايۋانعا ونى قوسىڭدار.
قىزىقتان وزگە قالساڭ بوس
قاتىنىڭ، بالاڭ، دوسىڭ بار.

قوعامدا قىزۋ پىكىرتالاس تۋدىرىپ كەلە جاتقان، وسى اۋەلگى جول. ونى اباي جيناقتارى بىردە «ماحابباتسىز دۇنيە−بوس» دەپ، ەندى بىردە «ماحابباتسىز دۇنيە−دوس» دەپ باسقان. قايسىسى دۇرىس؟ ءاسىلى، بۇل جەڭىل-جەلپى ماسەلە ەمەس. ويلاۋ جۇيەمىزدى وزگەرتۋگە دە قاۋقارلى، پرينتسيپتىك تانىم. سوندىقتان بايىپپەن توقتالماقپىز. بىردەن ايتايىق، ءبىز دۇرىسى− «ماحابباتسىز دۇنيە− بوس» دەۋلىمىز. نەگە؟ سەبەبى، اللا تاعالا ون سەگىز مىڭ عالامدى (مىنا جارىق دۇنيەنى), ونىڭ ىشىندە ادامزاتتى ماحابباتپەن جاراتقان. ادامنىڭ ەس-اقىلىن بيلەيتىن ونان اسقان قۇدىرەت كانە؟! ماحاببات سەزىم كىمدە كوبىرەك بولسا، ونى كىمنىڭ جۇرەگى تىنباي ىزدەسە، «ول كىسى−عالىم، سول عاقىل» (اباي). كەرىسىنشە اقىلعا ساۋلە (ادىلەت، ماحاببات دەپ ۇعىڭىز) قونباعان پەندە «قايۋانشا ءجۇرىپ كۇنەلتكەن». ماحاببات سەزىمى جۇتاڭ ادام ءوزىنىڭ «جان» ەكەنىن بىلمەيدى. سول ءۇشىن ويشىل: «قايۋانعا ونى قوسىڭدار» دەگەن. ءسويتىپ، اباي ماحابباتسىز ەسىل ءومىردىڭ بوس، «قايران ۋاقىتتىڭ» زايا وتەرىن جەتكىزىپ وتىر.

بىراق، «ماحابباتسىز دۇنيە−دوس» ۇعىمىن تاستاي عىپ ۇستاناتىن ەكىنشى تاراپتىڭ پايىمىنشا، اباي ولەڭىندە «دۇنيەدەن سۋىن» دەپ ۋاعىزداعان، «جۇرەكتى تازارت، قۇدايدى تانى» دەپ وسيەتتەگەن. ويتكەنى، كىمگە «دۇنيە−دوس» سونىڭ كوكىرەك كوزى جابىق. ول − قۇداي ساۋلەسى تۇسپەگەن مالقۇمار، دۇنيەقوڭىز، ساراڭ پاقىر. «دۇنيە−دوس» تىركەسى وسى ماعىنادا دەسەدى»،− دەپ جازادى.

ايتپاعىمىز، ماقالا ماعان ۇنادى. شىنىمدى ايتسام، اباي شىعارماشىلىعىن ءدال وسىلاي تالداعان ماقالانى ءوز باسىم كوپتەن بەرى وقىعان جوق ەدىم. ويىن جەتكىزۋى، دالەلى مەن دايەگىن كەلتىرە وتىرىپ، ءوز پىكىرىن قورعاۋى − اۆتوردىڭ وزىندىك ءستيلى مەن جازۋ داعدىسىنىڭ قالىپتاسقاندىعىنىڭ ايقىن دالەلى. اۆتوردىڭ ءبىلىمى مەن جان-جاقتى دايىندىعى بىردەن كوزگە تۇسەدى.

اباي شىعارماشىلىعىن فيلوسوفيا جانە ءدىن فيلوسوفياسى تۇرعىسىنان تالداۋ − قازىرگى تاڭداعى «ابايتانۋ» عىلىمىندا شەشىمىن تابۋعا ءتيىس، ەڭ كۇردەلى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى ەكەنى انىق. ماقالا اۆتورى «ابايتانۋدىڭ» ءدال وسى كەمشىن تۇسىن ءدوپ باسىپ، ءدال تاۋىپ، اقىن شىعارماشىلىعىنا ءدىن فيلوسوفياسى تۇرعىسىنان تالداۋ جاساعان. اسان وماروۆ ءوزىنىڭ «ماحابباتسىز دۇنيە – بوس»، «اقىل، قايرات، جۇرەكتى بىردەي ۇستا» ماقالالارىندا اباي شىعارماشىلىعىن فيلوسوفيا جانە ءدىن فيلوسوسفياسى تۇرعىسىنان تالداعانى − «ابايتانۋ» عىلىمىنا جىل قۇسى كەلىپ، «جىلىمىق» كەزەڭىنىڭ باستالعانىنداي جىلى اسەر ەتتى.

ماقالانىڭ ءون-بويىنداعى اۆتورلىق كوزقاراستى قانشا جەردەن سىيلاسام دا، اۆتوردىڭ «ماحابباتسىز دۇنيە−بوس» دەگەن پىكىرىمەن كەلىسە المادىم.

سونىمەن، «ماحابباتسىز دۇنيە−بوس» پا، الدە «ماحابباتسىز دۇنيە−دوس» پا؟ تەك قانا ابايتانۋشىلار اراسىندا عانا ەمەس، قوعامدا قىزۋ پىكىرتالاس تۋدىرىپ كەلە جاتقان ايتىسۋشى ەكى جاقتىڭ پىكىرىنە دە، تىپتەن قارسى جاقتىڭ ايتار دالەلدەرىنە دە اۆتور توقتالىپ وتكەن. ءبىز مۇنى ماقالانىڭ تاعى دا ءبىر جەتىستىگى دەپ تۇسىندىك. ايتىسىپ وتىرعان ەكى جاقتىڭ تالاسىپ وتىرعانى «بوس» پا، الدە «دوس» پا، − دەگەن ەكى ءسوز. انىعىنا كەلگەندە ءبىر-اق ءارىپ.

ماحابباتسىز دۇنيە –دوس
حايۋانعا ونى بالاڭدار.

ءدال وسى ولەڭ جولدارىنداعى «دۇنيە−دوس» تىركەسىندەگى «دۇنيە» ءسوزى «تىرشىلىك»، «شەكسىز كەڭىستىك» ماعىناسىندا ەمەس، اباي ونى «مال»، «داۋلەت»، «بايلىق» ماعىناسىندا قولدانعان. اباي ءوز ولەڭىنىڭ ءدال وسى شۋماعىندا «دۇنيە−دوس» تىركەسىن قولدانا وتىرىپ، وقۋشىسىنا استارلى تۇردە بولسا دا «دۇنيەدەن سۋىن»، «جۇرەكتى تازارت» دەگەن ۋاعىز ايتپايدى.

مەنىڭشە، اقىننىڭ ءاربىر سوزىنە فيلوسوفيالىق كوزبەن قاراپ، شەكتەن تىس كۇردەلەندىرىپ تالداۋعا بولمايدى. اباي ءنار العان ءۇش رۋحاني قاينار-كوزدىڭ ەڭ ءبىرىنشىسى ءارى ەڭ نەگىزگىسى، ول − حالقىمىزدىڭ اۋىز ادەبيەتى مەن ۇلتىمىزدىڭ ءتىل بايلىعى جانە قازاقتىڭ ۇلتتىق دۇنيەتانىمدىق فيلوسوفياسى بولعاندىعىن ەستەن شىعارماعان ابزال. اقىن اباي ءوز شىعارماشىلىعىندا قازاق ءتىلىنىڭ بايلىعى مەن مۇمكىندىگىن كەڭىنەن پايدالانىپ، وقۋشىسىن شەكسىز راحات سەزىمگە بولەيتىنى بار. ول قازاق ءتىلىنىڭ ءتۇرلى يىرىمدەرىن قاپىسىز مەڭگەرگەن، ءتۇپسىز تەرەڭ ويشىل اقىن. سوندىقتان تاعى دا قايتالايمىز، اباي: «ماحابباتسىز دۇنيە−دوس» دەپ ايتقاندا، «دۇنيە−دوس» تۇراقتى تىركەسىنىڭ استارىندا «جۇرەكتى تازارت»، «دۇنيەدەن سۋىن» دەگەن سىپاتتاعى ۋاعىزدى استارلى تۇردە بولسا دا جەتكىزىپ وتىرعان جوق.

«پەندەلىكتىڭ كاملاتى اۋليەلىك ءبىرلان بولاتۇعىن بولسا، كۇللى ادام تاركى دۇنيە بولىپ ھۋ دەپ تاريقاتقا ء(دىن جولى) كىرسە، دۇنيە ويران بولسا كەرەك»، −دەگەن اباي (38-قاراسوز) «دۇنيەدەن سۋىن»، «ءبارىن تاستاپ، تەك قانا قۇدايدى تانى»، − دەپ، ەش ۋاقىتتا سوپىلىق ۋاعىز ايتپاعان. جالپى، اباي شىعارماشىلىعىنىڭ وزەگىندە سوپىلىق فيلوسوفيا كەزدەسكەنىمەن، اقىن سوپىلىق كوزقاراستاعى فيلوسوفيانى ەش ۋاقىتتا اشىق ناسيحاتتاماعان. سەبەبى، اباي سوپىلىق كوزقاراستاعى اقىن بولعان جوق. بىراق، ابايدىڭ «الەۋمەتتىك ليريكالار»−دەپ اتالىپ جۇرگەن كەيبىر ولەڭدەرىنىڭ ايتپاق بولعان ويى مەن يدەياسى ادامدى ىشكى رۋحاني تەرەڭدىككە باستايتىن سوپىلىق (سۋففيزم) باعىتتاعى شىعىس شايىرلارىنىڭ شىعارماشىلىعىمەن استاسا جالعاسىپ، ۇندەسىپ جاتاتىنى بار. ءىسلام دۇنيەسىندەگى ورتاق قۇندىلىقتاردى بىلاي قويىپ، جالپى ادامزاتقا ورتاق رۋحاني قۇندىلىقتاردى ءسوز ەتكەندە، دانىشپان ويشىلداردىڭ ويلارى ءبىرتۇتاس، ورىستەس كەلىپ جاتاتىنى تاڭ قالارلىق ءىس ەمەس.

ابايدىڭ  «ولسە ولەر تابيعات، ادام ولمەس» ولەڭىنىڭ سوڭعى شۋماعىندا:

دۇنيەگە دوس اقيرەتكە بىردەي بولماس،
ەكەۋى تاپ بىردەي بوپ ورنىعا الماس.
دۇنيەگە ىنتىق، ماحشارعا امالسىزدىڭ
يمانىن تۇگەل دەۋگە اۋزىم بارماس،- دەگەن اباي «دۇنيەدەن سۋىن»، «جۇرەكتى تازارت»−دەگەن سوپىلىق ۋاعىزدى اشىق ايتپاسا دا، «دۇنيەدەن سۋىن»، «جۇرەكتى تازارت»، «اللا ريزالىعى ءۇشىن ءومىر ءسۇر»، −دەگەن سوپىلىق ناسيحاتتى ءار قازاقتىڭ يمان-سەنىمى جانە دۇنيەتانىمى قابىلداي الاتىنداي «اقيرەت»، «دۇنيەگە دوس»، «يمان» سوزدەرىن قولدانا وتىرىپ، استارلى تۇردە وتە نازىك ەتىپ جەتكىزىپ وتىر. نەمەسە، «بەس اسىل ءىس» دەپ «تەرەڭ وي»، «قاناعات»، «راقىم»  دەگەن سوپىلىق فيلوسوفياداعى ۇعىمدارعا «تالاپ» پەن «ەڭبەكتى» قوسقان اباي، سوپىلىق كوزقاراستاعى فيلوسوفيانى قازاق ۇعىمىنا ساي ەتىپ، ءوز كوكىرەك كوزى ارقىلى وي ەلەگىنەن قايتا وتكىزەدى. ءتورت شۋماقتان تۇراتىن «ولسە ولەر تابيعات، ادام ولمەس» ولەڭىنىڭ الدىڭعى شۋماقتارىندا «جان» مەن «ءتاننىڭ» ەكىگە ايرىلۋى − بۇل ءولىم ەمەس دەي وتىرىپ:

ءولدى دەۋگە سىيا ما، ويلاڭدارشى،
ولمەيتۇعىن ارتىنا ءسوز قالدىرعان، − دەگەن اقىن، ءولىم تۋرالى مۇسىلمان تۇسىنىگىنە مۇلدەم قايشى كەلەتىن سونى پىكىر ايتادى. ابايدىڭ «ولسە ولەر تابيعات، ادام ولمەس» ولەڭىنىڭ سوڭعى شۋماعىنداعى اقىننىڭ ايتپاق بولعان ويى قازاق دۇنيەتانىمىنا جاقىن، ءىسلام ءدىنىنىڭ سوپىلىق اعىمىنىڭ ناسيحاتىمەن ۇندەس شىققاننان سوڭ عانا، اباي سوپىلىق ۋاعىزدى قازاق ۇعىمىنا ساي جەتكىزىپ وتىر دەپ ايتىپ ءجۇرمىز. ايتپەسە، ابايدىڭ جالپى دۇنيەتانىمى مەن ءدىني كوزقاراسى ءدىننىڭ دوگمالىق تار شەڭبەرىنە سىيا بەرمەيدى. بۇعان قاراپ ابايدىڭ مۇسىلمانشىلىعى شالا بولعان ەكەن دەپ ويلاپ قالۋعا تاعى دا بولمايدى. سەبەبى، «اللانىڭ ءوزى دە راس، ءسوزى دە راس»، −دەگەن حاكىم اباي، شىن مانىندەگى تولىق مۇسىلمان ەدى. بىراق، بۇل ءوز الدىنا بولەك اڭگىمە.

«عىلىمدى ىزدەپ، دۇنيەنى كوزدەپ، ەكى جاققا ۇڭىلگەن» اباي قانداي رۋحاني قاينار كوزدەن ءنار السا دا، ۇلتتىق نەگىزدەگى ءوز سەنىمىنىڭ ىرگەسىن ەشكىمگە بەرمەي، ارقاسىن حالقىنىڭ رۋحاني قازىناسىنا تىرەي وتىرىپ، بارلىق فيلوسوفيالىق ۇعىم مەن ويعا تەك قانا ءوز ۇلتىنىڭ كوزقاراسىمەن سىني تۇرعىدان قارادى. اباي: «ماحابباتسىز دۇنيە−دوس» دەسە، جۇرەگىندە ادامگەرشىلىك ىزگىلىگى، سۇيىسپەنشىلىك مەيىرىمى ياعني ماحابباتى جوق ادام بايلىققا، دۇنيەگە دوس. ياعني، دۇنيەنى، قازىرگى ءبىزدىڭ تىلىمىزبەن ايتساق، تەك قانا ماتەريالدىق يگىلىكتى عانا ويلايدى دەگەن ءسوز. اباي بۇل جەردە «دۇنيە» ءسوزىن «كۇللى تىرشىلىك» دەگەن ماعىنادا قولدانىپ تۇرعان جوق. «دۇنيە بوعىن دومالاتقان قارا قوڭىزداي»، تىرشىلىك − ءومىردى تەك قانا دۇنيەمەن، بايلىقپەن باعالاعان ادامدارعا ۇلى اباي: «دۇنيە−دوس»، −دەپ، ولاردى حايۋانعا تەڭەپ وتىر. 1896 جىلى جازعان «مالعا دوستىڭ مۇڭى جوق، مالدان باسقا» دەگەن ولەڭىندە اباي: 

مال جيادى ماقتانىپ بىلدىرمەككە
كوزگە شۇقىپ، مالمەنەن كۇيدىرمەككە.
ءوزى شوشقا، وزگەنى يت دەپ ويلار،
سورپا سۋمەن، سۇيەكپەن سۇيدىرمەككە، − دەپ جازادى.

ناداندىقپەن وزگەنى يت دەپ ويلاپ، باسقانى كوزگە شۇقىپ، ماقتان ءۇشىن مال جيعان «دۇنيە−دوس» ادامداردى اقىن شوشقاعا تەڭەپ وتىر. «دۇنيە−دوس»، «مالعا دوس»، −دەگەن سينونيمدىك تىركەستەردى  اباي «مالعا دوستىڭ مۇڭى جوق، مالدان باسقا»، «ولسە ولەر تابيعات، ادام ولمەس» ولەڭدەرىندە ءبىر ماعىنادا قولدانعان. «مالعا دوستىڭ مۇڭى جوق مالدان باسقا» ولەڭىندە اقىن «دۇنيە مەن مالعا دوس» ادامدارعا:

وسىنى وقىپ ويلاي بەر، بولساڭ زەرەك
ەڭبەكتى سات، ار ساتىپ نەگە كەرەك؟!
ءۇش-اق نارسە − ادامنىڭ قاسيەتى
ىستىق قايرات، نۇرلى اقىل، جىلى جۇرەك، −دەيدى.

«جىلى جۇرەك» ءسوزىن «ماحاببات»، «مەيىرىم» ماعىناسىندا قولدانعان اقىن ادامنىڭ باستى قاسيەتى «ىستىق قايرات»، «نۇرلى اقىل»، «جىلى جۇرەك»، −دەپ اقىلدى دا قايراتتى ءھام مەيىرىمدى ادامدى، جۇرەگىندە ادامگەرشىلىك ماحابباتى جوق «دۇنيە−دوس» ادامعا قاراما-قارسى قويىپ، اقىلدى دا قايراتتى، مەيىرىمدى ادامدى جان-جاقتى جەتىلگەن كەمەل ادام دەپ، ونى باستى ورىنعا شىعارادى. «ولەڭ – ءسوزدىڭ پاتشاسى، ءسوز ساراسى»، −دەگەن ۇلى اقىن حاكىم ابايدا تۇتاس ولەڭ جولى بىلاي تۇرسىن، ماعىناسى بوتەن، ۇيقاس ءۇشىن ايتىلا سالعان باسى ارتىق، بوس تەكتى ءبىر ءسوز تاپپايسىز. اقىن ابايدىڭ ءار ءسوزى كىرپىشپەن قالانعانداي ءوز ورنىندا تۇرادى. ولاردىڭ ورنىن اۋىستىرىپ قولدانۋ مۇمكىن ەمەس.

اباي اقىندىعىنىڭ قۇدىرەتى دە وسىندا. ەگەر ءبىز، اباي: «ماحابباتسىز دۇنيە − بوس»، −دەپ جازدى دەسەك، ودان كەيىن كەلەتىن «حايۋانعا ونى بالاڭدار» دەگەن جولدىڭ ەشقانداي ماعىناسى بولماي قالار ەدى. اقىن كىمدى، نە ءۇشىن حايۋانعا تەڭەپ وتىر؟ وتە تۇسىنىكسىز. ەڭبەك پەن عىلىم-ءبىلىمدى ناسيحاتتاي وتىرىپ، حالقىن ۇلگى-تاربيەگە شاقىرعان اباي، ءوز اۋدارمالارىن حالىقتىڭ ۇعىمىنا ساي ەتىپ، جەڭىل تىلمەن «ءنازيرا» ۇلگىسىندە اۋدارا وتىرىپ، ولەڭدەرىندە  دە ۇعىمعا جەڭىل، ماعىناسى تەرەڭ سوزدەردى مولىنان قولدانعان. ءبىز كەيدە اباي شىعارماشىلىعىنداعى ۇعىمعا سونشالىق وڭاي سوزدەردى «اباي سەكىلدى ويشىل، فيلوسوف اقىندارعا بۇل ءسوز تىم جەڭىل»، −دەپ ويلاپ، سول سوزدەردىڭ ماعىناسىن قولدان «اۋىرلاتىپ»، ول سوزگە تەرەڭ فيلوسوفيالىق ويلاردى «كۇشتەپ جاماپ» جوق جەردەن وزىمىزگە بەينەت تاۋىپ، كوپشىلىك وقىرماننىڭ ويىن مۇلدەم باسقا ارناعا بۇرىپ ءجۇرمىز. سونىڭ ءبىر جارقىن مىسالى «اباي» پورتالىنا جاريالانعان اسان وماروۆتىڭ ماقالاسىنداعى  «ماحابباتسىز دۇنيە−بوس» تاقىرىبىنداعى پىكىرتالاس.

قازاق ليرو-ەپوستىق جىرلارىنىڭ جاۋھارى «قوزى كورپەش−بايان سۇلۋ» جىرىنداعى مالدان باسقا ەشنارسە ويلامايتىن، كوكىرەك كوزى بىتەۋ، ادامگەرشىلىكتەن جۇرداي، تاس ساراڭ قاراباي سەكىلدى ادامداردى حالقىمىز «دۇنيە−دوس» نەمەسە «مالعا دوس» دەپ اتايدى. «دۇنيە−دوس»، «مالعا دوس» تىركەستەرى قازاق ءتىلى لەكسيكونىندا ءجيى قولدانىلاتىن سينونيمدىك ماعىناداعى تۇراقتى تىركەستەر. اباي ءوز ولەڭدەرىندە ۇلتتىق لەكسيكونىمىزداعى وسى تۇراقتى تىركەستەردى ورنىمەن، تۋرا ءوز ماعىناسىندا، وتە ءساتتى قولدانعان، −دەپ ويلايمىز. سوندىقتان دا «ماحابباتسىز دۇنيە−بوس» ەمەس، «ماحابباتسىز دۇنيە−دوس». انىعىن ءبىر اللا بىلەدى، ارينە.

نۇرعالي ماحان

Abai.kz