بەيسەنبى, 25 ءساۋىر 2024
الاشوردا 6209 8 پىكىر 11 اقپان, 2020 ساعات 11:09

كولباي توگىسۋلى: «س لەنينىم يا داۆنو ناحوديلسيا ۆ درۋجەسكوي پەرەپيسكە»

چاست V

كاك سووبششالوس ۆ ودنوم ماتەريالە گازەتى «قازاق»، دو سۆوەگو ۋۆولنەنيا سو سلۋجبى پەرەۆودچيكا ي پيسموۆوديتەليا ميروۆوگو سۋدي ۆ زايسانسكوم ۋەزدە زا ۆزياتنيچەستۆو، ون نوسيل فاميليۋ تولەنگيتۋلى (تيۋلەنگۋتوۆ يلي تەلەنگۋتوۆ) [1, c. 62]. پود ەتيم يمەنەم ون ۆپەرۆىە ۆ دەكابرە 1905 گ. پوياۆيلسيا نا سترانيتساح گازەتى «سەميپالاتينسكي ليستوك»، كاك ودين يز ۋچاستنيكوۆ انتيپراۆيتەلستۆەننوگو ميتينگا ۆ كاركارالى. ۆ وتۆەتنوي تەلەگراممە، وتبيتوي يز كاركارالى نا زاپروس ا.ن. بۋكەيحانا، ۆ كوتوروي سووبششالوس، «چتو دونەسەنيە كرەستيانسكوگو ناچالنيكا و كاكوم-تو بۋنتە ۆ ۋەزدە لوجنو» ي كوتورۋيۋ ليدەر «الاش» پروتسيتيروۆال ۆ سۆوەي ناشۋمەۆشەي ستاتە «ۆسە تاينوە ستانەت ياۆنىم»، سرەدي پودپيساۆشيحسيا ۆ تەلەگراممە ليتس فيگۋريرۋەت ي «تيۋلەنگۋتوۆ» [2, س. 2]. ودناكو بۋكۆالنو ۆسلەد زا ەتيمي سوبىتيامي ۆ كاركارالى، ەگو ۋۆولنيايۋت سو سلۋجبى زا ۆزياتنيچەستۆو. پو ۆسەي ۆەروياتنوستي، يز-زا پودموچەننوي رەپۋتاتسي ون سمەنيل فاميليۋ نا توگىسۋلى (توگۋسوۆ). ۆ دوكۋمەنتە وت 10.12.1909 گ.، سوستاۆلەننوگو ەششە پري سامودەرجاۆي سووتۆەتستۆۋيۋششيمي ورگانامي كولونيالنوي ادمينيستراتسي ۆ ستەپنوم كراە، داەتسيا پودروبنايا سپراۆكا و ەگو ليچنوستي:

«س 1900-1907 گ. كازاح (ۆ وريگ. كيرگيز) كولباي تەلەنگۋتوۆ سلۋجيل پەرەۆودچيكوم ي پيسموۆوديتەلەم ۋ ميروۆىح سۋدەي زايسانسكوگو ۋەزدا، ا زاتەم، ۋۆولەننىي وت سلۋجبى پريكازوم پرەدسەداتەليا سەميپالاتينسكوگو وكرۋجنوگو سۋدا، كاك ليتسو، نەسووتۆەتستۆۋيۋششەە زانيماەمومۋ پولوجەنيۋ، پوسەليلسيا ۆ گور. كوكپەكتاح، گدە، ۆىداۆايا سەبيا زا پريسياجنوگو پوۆەرەننوگو، زانيالسيا پولپولنوي ادۆوكاتۋروي. ۆ نەپرودولجيتەلنوم ۆرەمەني دەياتەلنوست تەلەنگۋتوۆا پرينيالا ناستولكو نەجەلاتەلنىي دليا ناسەلەنيا زايسانسكوگو ۋەزدا حاراكتەر، چتو ۆولوستنوە وبششەستۆا چەرەز ۆىبورنىح، ۆوشلي س حوداتايستۆوم و ۆىدۆورەني تەلەنگۋتوۆا يز ۋەزدا، ۋكازىۆايا: 1) چتو ون پودسترەكاتەلستۆامي ك پوزەمەلنىم سپورام ناستولكو وبوستريل وتنوشەنيە مەجدۋ رازليچنىمي ۆولوستيامي، چتو ۆراجدۋيۋششيە نەرەدكو پريبەگالي ك ۋبيستۆام ي 2) چتو ۋگون سكوتا پرينيال سامىە شيروكيە رازمەرى، تاك كاك تەلەنگۋتوۆ، يسكۋسنو پودبيرايا سۆيدەتەلەي، دوستيگال توگو، چتو پوحيتيتەلي ياۆلياليس پو سۋدۋ وپراۆداننىمي.

تسەلىم ريادوم پوكازاني دوپروشەننىح پو دەلۋ تەلەنگۋتوۆا ليتس ۋستانوۆلەنو، چتو ون پوسەليال نەسكونچاەمىە رازدورى ي سمۋتى، سكلونيال ناسەلەنيە نە پلاتيت پوداتي، پوبۋجدال نە يسپولنيات راسپورياجەنيا مەستنىح ۆلاستەي، پروتيۆودەيستۆوۆال ۆودۆورەنيۋ پەرەسەلەنتسەۆ ي وبەششال لگوتى پري پەرەحودە ۆ كيتايسكوە پوددانستۆو...» [3, لل. 15, 15 وب.]

يز درۋگيح پەرۆويستوچنيكوۆ يزۆەستنو، چتو ون ۆ يانۆارە-فەۆرالە 1907 گ. پود نوۆىم يمەنەم توگۋسوۆا ۋجە باللوتيرۋەتسيا ۆ چلەنى ءىى-وي گوسدۋمى وت كازاحسكوگو ناسەلەنيا سەميپالاتينسكوي وبلاستي، پريچيوم پروتيۆ كانديداتوۆ (شاكاريم حۋدايبەردىۋلى، كاكيتاي كۋنانباي، تەميرگالي نۋرەكەنۋلى ي در.), ۆىدۆينۋتىح ا.ن. بۋكەيحانوم ۆمەستو سەبيا. ناپومنيۋ، چتو ليدەر «الاش» ۆ يۋنە 1906 گ. سو 175 گولوسامي يز 176 ۆىبورششيكوۆ ەدينوگلاسنو بىل يزبران دەپۋتاتوم ءى گوسۋدارستۆەننوي دۋمى وت كازاحسكوگو ناسەلەنيا سەميپالاتينسكوي وبلاستي [4, س. 403]. ۆ يانۆارە 1907 گ. ون دوبروۆولنو وتزىۆاەت سۆويۋ كانديداتۋرۋ ۆ چلەنى ءىى گوسدۋمى يز-زا وپاسەنيا پوۆتورنوگو دوسروچنوگو روسپۋسكا دۋمى ءىى-سوزىۆا ۆ سلۋچاە ماسسوۆوگو پەرەيزبرانيا بىۆشيح دەپۋتاتوۆ ءى دۋمى ۆو ءىى-يۋ. ۆوت چتو ا.ن. بۋكەيحان پيسال وب ۋچاستي ك. توگىسۋلى ۆ ۆىبوراح ۆو ءىى گوسدۋمۋ  ۆ سۆوەي ستاتە-نەكرولوگە «كاكىتاي» (پودليننو گابدول-حاكيم – پلەمياننيك ابايا كۋنانبايۋلى. – س.ا.) ۆ 1915 گ.: «كولباي، باللوتيروۆاۆشيسيا ۆ دەپۋتاتى ءىى-ي گوسدۋمى ۆ پروتيۆوۆەس نام، سلاۆا بوگۋ، نە پروشيول. ەسلي بى كولباي ستال دەپۋتاتوم، نە يزبەجات ب كازاحام پوزورا. نو بوگ ۋبەريوگ كازاحوۆ وت ەتوي ناپاستي» [5, س. 2]. ك 1917 گ. كولباي نا ۆسيۋ كازاحسكۋيۋ ستەپ ۋسپەل پروسلاۆيتسيا «كازاحسكيم حلەستاكوۆىم» [6, 1914 ج.، س. 457]. پوسلە فەۆرالسكوي رەۆوليۋتسي ۆو ۆسەي كراسە پروياۆلياەتسيا ەگو پوليتيچەسكايا يزۆوروتليۆوست ي اۆانتيۋريزم. ۆوت كاك م. شوكاي حاراكتەريزۋەت ەگو ۆ ەتوت پوۆوروتنىي دليا كازاحوۆ مومەنت يستوري: «ۆ ناچالە مارتوۆسكوي رەۆوليۋتسي ون ۆىداۆال سەبيا زا «درۋگا» ميليۋكوۆا (ليدەر كادەتسكوي پارتي، رۋكوۆوديتەل ي وراتور پارتينوي فراكتسي ۆو ۆسەح 4-ح سوزىۆاح دۋمى، مينيستر ينوستراننىح دەل ۆرەمەننوگو پراۆيتەلستۆا پەرۆوگو سوستاۆا ۆو گلاۆە س كنيازەم گ. لۆوۆىم. – س.ا.), ك كوتورومۋ ون، توگۋسوۆ، «ۆو ۆرەميا سۆويح پوەزدوك ۆ پەتروگراد (ۆ وريگ. «پەتەربۋرگ») حوديل زاپروستو، پو پرياتەلسكي، پيت كوفە». پوتوم، پوسلە ۋحودا ميليۋكوۆا يز سوستاۆا پراۆيتەلستۆا، توگۋسوۆ ستانوۆيتسيا «زاكادىچنىم پرياتەلەم كەرەنسكوگو»; ا وكتيابرسكي پەرەۆوروت پەرەبروسيل ەگو ۆ وبياتيا لەنينا، س كوتورىم توگۋسوۆ «داۆنو ناحوديلسيا ۆ درۋجەسكوي پەرەپيسكە» [5, ت. ءىى، س. 158-159]. مەجدۋ «چاەپيتيامي» ي «پەرەپيسكوي» س ليدەرامي روسسيسكيح پارتي، كولباي ۋسپەۆاەت پوۋچاستۆوۆات ۆ اپرەلسكوم (1917 گ.) ۆسەكازاحسكو-كيرگيزسكوم سەزدە، سوستوياۆشيمسيا پو ينيتسياتيۆە ليدەروۆ «الاش» ۆ ورەنبۋرگە، مايسكوم سەزدە (1917 گ.) مۋسۋلمان روسسي ۆ موسكۆە. ۆ موسكۆە ون ودين يز ينيتسياتوروۆ سوزىۆا س 1 پو 10 اۆگۋستا 1917 گ. ۆ تاشكەنتە وچەرەدنوگو ۆسەكازاحسكو-كيرگيزسكوگو سەزدا. نو ۆ سۆيازي س پريبليجەنيەم ۆىبوروۆ ۆو ۆسەروسسيسكوە ۋچرەديتەلنوە سوبرانيە، سەزد سوستويالسيا دوسروچنو 21-26.07.1917 گ. ۆ ورەنبۋرگە، كوتورىي پوستانوۆيل سوزدات ناتسيونالنۋيۋ پوليتيچەسكۋيۋ پارتيۋ. پارتيا چۋت پوزجە بۋدەت نازۆانا «الاش».

(فوتو № 1)

(فوتو № 2)

سەزد تاكجە ۋتۆەرديل پرەدۆاريتەلنىي سپيسوك كانديداتوۆ ۆ دەلەگاتى ۆسەروسسيسكوگو ۋچرەديتەلنوگو سوبرانيا وت كاجدوي وبلاستي [7, ت. ح، س. 115]. نو كولبايا نە پۋستيلي ۆ پارتيۋ «الاش»، نە وكازالوس ەگو ي ۆ سپيسكە كانديداتوۆ ۆ چلەنى ۆسەروسسيسكوگو ۋچرەديتەلنوگو سوبرانيا. ەمۋ نە پوموگ توت فاكت، چتو نەسكولكو مەسياتسەۆ پودرياد 1917 گ. ون ۆ تاشكەنتە ۋچرەجداەت ي يزدايوت گازەتۋ پود نازۆانيەم «الاش» [8, س. 392]. ۆ وتمەستكۋ ون پريمىكاەت ك تولكو چتو سوزداننوي كازاحسكوي پارتي «ءۇش ءجۇز» («تري جۋزا») ي ۆسكورە ستانوۆيتسيا ەيو ليدەروم. كاك تولكو ستالو يزۆەستنا ۋبەديتەلنايا پوبەدا ۆ ۆىبوراح ۆ ۋچرەديتەلنوە سوبرانيە روسسيسكوي پارتي لەۆىح ەسەروۆ، ك. توگۋسۋلى «ءۇش ءجۇز» پەرەيمەنوۆىۆايۋت ۆ پارتيۋ «كازاحسكيح لەۆىح سوتسيال-رەۆوليۋتسيونەروۆ»، كوتورايا سرازۋ «پريوبرەتاەت ۆەس ي زناچەنيە ۆ مەستنىح سوۆەتسكيح ورگاناح ي ۆ گلازاح ساموگو موسكوۆسكوگو سوۆناركوما» [5, ت. ءىى، س. 158] ي ناچيناەت جەcتoكوە پروتيۆوستويانيە س پارتيەي «الاش» (فوتو № 1-2). ۆ حودە پروتيۆوستويانيا لەۆىي ەسەر ك. توگىسۋلى، سپەرۆا پرودەرجال پود ارەستوم ماگجانا جۋمابايۋلى كاك چلەنا پارتي «الاش»، ا زاتەم نازناچاەت زا پويمكۋ پرەدسەداتەليا ۆسەكازاحسكوگو نارودنوگو سوۆەتا الاش وردا ا. بۋكەيحانا ي ەگو بليجايشەگو سوراتنيكا ا. بايتۋرسىنۋلى دەنەجنوي ۆوزناگراجدەنيە ۆ رازمەرە 10 تىسياچ رۋبلەي زا گولوۆۋ پەرۆوگو، 5 تىسياچي - زا ۆتوروگو. بلاگوداريا ەتوي پوليتيچەسكوي اۆانتيۋرە، ك. توگۋسۋلى ۋسپەل ستات كوميسساروم گوسۋدارستۆەننىح يمۋششەستۆ اكمولينسكوي ي سەميپالاتينسكوي وبلاستەي [5, ت. ءىى، س. 163]. نەت سومنەني ۆ توم، چتو ون نەپرەمەننو ستال بى ودنيم يز پەرۆىح پارتينو-پراۆيتەلستۆەننىح ۆوجدەي سوۆەتسكوگو كازاحستانا، نە يسكليۋچەنو ي روسسي، دوجيۆي ون دو وكونچاتەلنوگو ۋستانوۆلەنيا ي ۋكرەپلەنيا ۆ نيح سوۆەتسكوي ۆلاستي. نو ۆ 1919 گ. ون زا سوترۋدنيچەستۆو س سوۆەتسكوي ۆلاستيۋ بىل پريگوۆوريون ك سمەرتنوي كازني ومسكيم پراۆيتەلستۆوم ت.ن. «ۆەرحوۆنوگو پراۆيتەليا روسسي» ادميرالا كولچاكا ي راسسترەلەن.

و چيوم ليش موگ پومەچتات كولباي توگۋسۋلى، دوۆولنو لەگكو دوبيليس دۆا درۋگيح كازاحا، ودين يز كوتورىح پودنيالسيا دو وليمپا سوۆەتسكوي ۆلاستي ۆسەروسسيسكوگو ۋروۆنيا. يم ياۆليالسيا تۋرار رىسكۋلۋلى، ۆتورىم - سادۋاكاس سەيفوللاۋلى، بولەە يزۆەستنىي پود يمەنەم ساكەنا سەيفۋللينا. و نيح پوگوۆوريم ۆ پرودولجەني تەمى.

پەرۆويستوچنيكي:

1 يجانوۆ ز. جارالى جىلدار. / يجانوۆ ز. 2-باس. – الماتى: «ولكە»، 2016. – 360 س.

2 پو پوۆودۋ ستاتي ا. بۋكەيحانوۆا «ۆسە تاينوە ستانەت ياۆنىم». / «سەميپالاتينسكي ليستوك»، 13.12.1905 گ.، № 264. سەميپالاتينسك. – س. 2.

3 گارف: ف. 102, وپ. 206 (7-ە دەلوپرويزۆودستۆو، 1909 گ.), د. 2881, لل. 38.

4 بوكەيحان ءا. تاڭدامالى – يزبراننوە (سوستاۆ. س. اككۋلىۋلى). – الماتى: قازاق ەنتسيكلوپەدياسى، 1995. – 480 س.

4 عالي حان. كاكىتاي. ءمۇناھيب-نەكرولوگ.//«قازاق»، 1915.18.02, № 105. ورىنبور. – C. 2.

5 شوقاي م. شىعارمالارىنىڭ تولىق جيناعى: ون ەكى تومدىق. - الماتى: دايك-پرەسس، 2013.

6 «قازاق» گازەتى. 1914 جىل. 3-ءنشى باسىلىم / قۇراست. س. سماعۇلوۆا، ع. انەس، ت. زامزاەۆا. – الماتى: «ارىس» باسپاسى، 2018. – 496 ب.

7 بوكەيحان ءا. شىعارمالارى – سوچينەنيا. 15 تت. – استانا: «الاشوردا» قوعامدىق قورى، 2018.

8 «قازاق» گازەتى. / باس رەد. ءا. نىسانباەۆ. – الماتى: «قازاق ەنتسيكلوپەدياسى» باس رەداكتسياسى، 1998. - 560 ب.

سۋلتان حان اككۋلى

چاست ءى.  كتو وني – پەرۆىە كازاحسكيە بولشەۆيكي؟

چاست Iى. تيومنايا ستورونا لۋنى يلي كتو وني - پەرۆىە كازاحسكيە بولشەۆيكي؟

چاست ءIىى. پراۆدا وب امانگەلدى يمانوۆە، ۆوسپرينيماۆشيم سلوۆو «بولشەۆيك» كاك «كيپچاك»

چاست ءىV. باحىتجان كاراتايۋلى: «يا بىل كوممۋنيستوم دو لەنينا»

Abai.kz

8 پىكىر