بەيسەنبى, 25 ءساۋىر 2024
تاريح 20932 40 پىكىر 6 اقپان, 2020 ساعات 12:12

پراۆدا وب امانگەلدى يمانوۆە، ۆوسپرينيماۆشيم سلوۆو «بولشەۆيك» كاك «كيپچاك»

چاست ءىىى

ۆتورىم، پوسلە نەگو، كازاحسكيم بولشەۆيكوم ياۆليالسيا امانگەلدى يمانوۆ - پو ۆەرسي سوۆەتسكيح يدەولوگوۆ ي يستوريكوۆ-ميفوتۆورتسەۆ، ا ۋدەربايۋلى ۆ دەيستۆيتەلنوستي. پرەجدە ۆسەگو كراينە نەوبحوديمو كونستاتيروۆات توت يستوريچەسكي فاكت، چتو امانگەلدى، سوگلاسنو سوۆەتسكوي يدەولوگيچەسكوي دوگمە، ياۆليالسيا «پرەدۆوديتەلەم ناتسيونالنو-وسۆوبوديتەلنوگو ۆوسستانيا» كازاحسكوگو نارودا 1916 گ. ۆ دەيستۆيتەلنوستي جە ون بىل پوموششنيكوم پودليننوگو پرەدۆوديتەليا ۆوسستانيا 1916 گ.، يزبراننوگو مەستنىم ناسەلەنيەم يز رودا كۋلان-كىپشاك حانوم، ابدۋگاپپارا جانبوسىنۋلى، سارداروم (كوماندۋيۋششيم) ەگو ۆويسك-وپولتسەنتسەۆ. ستيحينوە، ا نە ناتسيونالنو-وسۆوبوديتەلنوە، ي، سلەدۋەت وسوبو پودچەركنۋت، مالوۆوورۋجەننوە، كاك ۆولنو يلي نەۆولنو پريزناەت ەتوت فاكت ۆ سۆويح مەمۋاراح ي جالگابايۋلى-ستەپنوۆ-دجانگيلدين، ۆوسستانيە ابدۋگاپپارا س امانگەلدى وگرانيچيۆالوس تەرريتوريەي ليش... تۋرگايسكوگو ۋەزدا - ودنوگو يز چەتىرەح (!) ۋەزدوۆ تۋرگايسكوي وبلاستي (اكتيۋبينسكي، يرگيزسكي، تۋرگايسكي ي كۋستانايسكي ۋ. – س.ا.), ا نە ۆسەگو سوۆرەمەننوگو كازاحستانا. توت وبراز امانگەلدى كاك ناتسيونالنوگو گەرويا، رەۆوليۋتسيونەرا، بولشەۆيكا، ينتەرناتسيوناليستا، اتەيستا، «كراسنوگو كوميسسارا» (ۆتوروگو پوسلە ا. دجانگيلدينا), كوتورىي يزۆەستەن يز سوۆەتسكوي ليتەراتۋرى ي ۋچەبنيكوۆ پو يستوري، ناچال «لەپيت» ا. دجانگيلدين.

(امانگەلدى ۋدەربايۋلى (يمانوۆ – 1873-1919)

الي ي امانگەلدى روديليس ي ۆىروسلي ۆ ودنوم اۋلە، وبا يز رودا كۋلان-كىپشاك. «مى ۆىروسلي ۆمەستە, - پيسال پەرۆىي و ۆتوروم ۆ سۆويح مەمۋاراح، - يا زنال ەگو س مالولەتستۆا كاك رەشيتەلنوگو، سمەلوگو چەلوۆەكا، وچەن ۆپەچاتليتەلنوگو. پو ۆوزۆراششەني يز-زا گرانيتسى، ون، ۋزناۆ، چتو يا پريەحال، ناشەل مەنيا ي ۆسە ۆرەميا ناحوديلسيا ريادوم سو منوي. زا ەتو ۆرەميا يا ەمۋ منوگو راسسكازىۆال...» [1, س. 34]. Cوۆەرشەننو وچەۆيدنو، چتو «راسكازچيك» تششاتەلنو سكرىۆال وت سۆوەگو دوۆەرچيۆوگو ي بەزگراموتنوگو «سلۋشاتەليا» فاكت سۆوەگو كرەششەنيا، سۆويو نوۆوە پراۆوسلاۆنوە يميا ي، گلاۆنوە، گلاۆنۋيۋ تسەل سۆوەگو ۆيزيتا ۆ رودنوي كراي ۆ رولي پراۆوسلاۆنوگو ميسسيونەرا. يناچە نە فاكت، چتو سام باتىر امانگەلدى، حرابرىي، كرۋتىم نراۆوم، گورياچيم حاراكتەروم، «نە داۆاۆشي سەبيا ۆ وبيدۋ»، ۆسەگدا پروتيۆوستوياۆشي رۋسسكوي كولونيالنوي ادمينيستراتسي ي پەرەسەلەنتسام، پروستيل درۋگۋ دەتستۆا ەگو وبمان، پرەداتەلستۆو - كرەششەنيە. نو ا. دجانگيلدين مانيپۋليروۆال، كاك ي ۆسەمي ۆوسستاۆشيمي ۆ تۋرگاە، سۆويم نەگراموتنىم ي دوۆەرچيۆىم، كاك پودوباەت ناستوياششەمۋ باتىرۋ، درۋگوم امانگەلدى ۆپلوت دو ەگو گيبەلي ۆ 1919 گ. س لوۆكوي پوداچي دجانگيلدينا، امانگەلدى ي ەگو سپودۆيجنيكي سلوۆو «بولشەۆيك» پونيمالي، كاك «كيپچاك» ۆ پەرەۆودە نا رۋسسكي. بولەە توگو الي-نيكولاي-اليبەي-اليبي، بۋدۋچي كوميسساروم تۋرگايسكوي وبلاستي، زارانەە نازناچيۆ امانگەلدى كوميسساروم تۋرگايسكوگو ۋەزدا، ۋبەديل ەگو، سۆوەگو نايۆنوگو ي دوۆەرچيۆوگو درۋگا دەتستۆا، ۆ توم، چتو ون ۆويۋەت c وتريادوم... رودا ارگىن ۆو گلاۆە س م. دۋلاتۋلى ي ا. بايتۋرسىنۋلى، ا نە س ودنوي چاستيۋ ناتسيونالنوي ارمي الاش وردى، تو ەست پروتيۆ سۆويح جە.

پو ۆسەي ۆەروياتنوستي، امانگەلدى نە ۆسەگدا ي نە ۆو ۆسەم پولاگالسيا نا وبرازوۆاننوگو درۋگا. وب ەتوم سۆيدەتەلستۆۋەت م. شوكاي ۆ سۆوەي ستاتە «پراۆدا و باتىرە-بولشەۆيكە امانگەلدى». «كيپچاكي ناچالي سموترەت نا بايتۋرسىنوۆا ي دۋلاتوۆا، كاك «ارگىنسكيح گلاۆارەي»، حوتيا ەتي ليۋدي نە بىلي ي نە موگلي بىت «پلەمەننىمي پرەدستاۆيتەليامي», - وتمەچال ون، - دوشلو دو توگو، چتو ۆ 1917 گ. ۆو ۆرەميا ورەنبۋرگسكوگو سەزدا كازاحوۆ ي لەتوم 1918 گ. امانگەلدى وبراتيلسيا، چەرەز سۆويح بليزكيح ليۋدەي، ك اۆتورۋ ستاتي (مۋستافە چوكاي-وگلى) – توجە رودوم يز كيپچاكوۆ - س پروسبوي بىت ۋ نيح پوليتيچەسكيم رۋكوۆوديتەلەم پروتيۆ ارگىنوۆ بايتۋرسىنوۆا ي دۋلاتوۆا، ا تاكجە ي بۋكەيحانوۆا. م[ۋستافا]. چ[وكاي], رازۋمەەتسيا، وتۆەرگنۋل پروسبۋ امانگەلدى» [2, ت. ءىح، س. 235].

نو دالەە ينيتسياتيۆۋ پو پەستوۆانيۋ «گەرويچەسكوگو وبرازا» امانگەلدى پەرەحۆاتيلي ميفوتۆورتسى يز موسكۆى ۆ ليتسە س. براينينا ي ش. شافيرو، «يزۆەستنىح يسسلەدوۆاتەلەي يستوري كومپارتي كازاحستانا»، اۆتوروۆ زاكازنىح «وچەركوۆ پو يستوري الاش وردى» (الماتى، 1935 گ.). گود سپۋستيا، ۆ 1936 گ.، پو زاكازۋ كرەمليا، يز پود پەرا دۆۋح كازاحسكو-سوۆەتسكيح پيساتەلەي بەيمبەتا مايلىۋلى (بولەە يزۆەستەن كاك مايلين; ۆ 1938 گ. ۆمەستە س س. سەيفۋللينىم ي يلياسوم جانسۋگۋرۋلى راسسترەلەن) ي گابيتا مۋسرەپۋلى (مۋسرەپوۆ – ۆ 1974 گ. پولۋچيل زۆانيە گەرويا سوتسياليستيچەسكوگو ترۋدا. – س.ا.), ترۋديۆشيحسيا پود چۋتكيم رۋكوۆودستۆوم رۋسسكو-سوۆەتسكوگو پيساتەليا ۆسەۆولودا يۆانوۆا، ۆىشلا پەسا «امانگەلدى». پو ەيو موتيۆام ۆ توم جە گودۋ بىل سنيات پەرۆىي ۆ يستوري سترانى ۆەليكوي ستەپي پولنومەتراجنىي حۋدوجەستۆەننىي فيلم پود يدەنتيچنىم نازۆانيەم «امانگەلدى». ۆ ەتيح دۆۋح «شەدەۆراح» سوۆەتسكوي ميفولوگي امانگەلدى پرەدستايوت «بولشەۆيكووبرازنىم» (ۆىراجەنيە م. شوكايا), ا ليدەرى «الاش» - «پريسلۋجنيكامي بۋرجۋازنوي ۆلاستي».

ودناكو، ۆوپرەكي سوۆەتسكوي ميفولوگي، امانگەلدى، پو ۋتۆەرجدەنيۋ م. شوكايا، نە بىل ني ينتەرناتسيوناليستوم، ني بەزبوجنيكوم، ني كوممۋنيستوم-بولشەۆيكوم. ۆ بوياح ون ۆسەگدا پروتيۆ رۋسسكيح. نيكاكوگو دەلەنيا كازاحوۆ پو كلاسسوۆىم پريزناكام. «ەدينستۆەننوە وسنوۆانيە دليا پريچيسلەنيا امانگەلدى يمانوۆا ۆ ريادى بولشەۆيكوۆ, - ۋۆەرياەت م. شوكاي، - ەتو گيبەل ەگو ۆ 1919 گ. ۆو ۆرەميا بوربى سو ستوروننيكامي پراۆيتەلستۆا كازاحستانا الاش وردى. نو ۋبيت امانگەلدى الاشوردينتسامي نە يز-زا توگو، چتو توت بىل بولشەۆيكوم، ا پو سوۆسەم درۋگيم پريچينام» [2, ت. ءىح، س. 234.].

ۆ ينتەرۆيۋ س. براينينۋ ي ش. شافيرو ا. جالگابايۋلى-ستەپنوۆ-دجانگيلدين راسسكازال تاكجە و درۋگوم نە مەنەە پروسلاۆلەننوم گەروە ۆوسستانيا ۆ تۋرگاە – كەيكي باتىرە (نۋرماگامبەت كوكەمبايۋلى): «بىل ەششيو باتىر گەيك، كوتورىي بىل راسسترەلەن ۆ 1920 (1923) گودۋ. ۆ سراجەنياح گەيك داجە بولشە وتليچالسيا، چەم امانگەلدى. گەيك منوگيح ۋبيل رۋسسكيح يز كاراتەلنوگو وتريادا، ون بىل وچەن حرابرىي ي ۆسەگدا بروسالسيا ۆ بوي سامىي پەرۆىي...» [3, ت. ءىى، س. 288]. ودناكو ون نە ۆپيسالسيا ۆ كازاحسكو-سوۆەتسكۋيۋ ميفولوگيۋ و «ناتسيونالنو-وسۆوبوديتەلنوم ۆوسستاني 1916 گ.» پو توي بانالنوي پريچينە، چتو پوگيب نە وت رۋك «بۋرجۋازنىح ناتسيوناليستوۆ» الاش وردى «پو-بولشەۆيستكي»، كاك امانگەلدى، ا بىل پودلو ي زۆەرسكي ۋبيت ساموي كراسنوي ارميەي ۆ 1923 گ. پەرۆىي كازاحسكي بولشەۆيك، لەگەندارنىي «كراسنىي كوميسسار» ا. دجانگەلدين، كاك ۆيدنو يز ەگو ينتەرۆيۋ، پرەدنامەرەننو نە ۋتوچنياەت، كەم ي زا چتو «راسسترەلەن» كەيكي باتىر. مالو توگو ون سكرىل فاكت نە «راسسترەلا»، ا زۆەرسكوي، ديكوي راسپراۆى سوۆەتسكوي ۆلاستي ناد كازاحسكيم باتىروم. ەگو تەلو بىلو راستەرزانو كراسنوارمەيتسامي، وبە رۋكي ي گولوۆا وترەزانى. گولوۆا، ناساجەننايا نا پيكۋ، ۆىستاۆلەنا نا تسەنترالنوي پلوششادي گ. تۋرگايا دليا ۋستراشەنيا كورەننوگو ناسەلەنيا – كازاحوۆ. پولتورا گودا سپۋستيا، ۆ سۆيازي س پەرەەزدوم ستوليتسى رەسپۋبليكي يز ورەنبۋرگا ۆ كىزىل-وردۋ، ۆ 1925 گ. چەرەپ كەيكي باتىرا كاك... ەكسپونات  بىل پەرەدان ۆ انتروپولوگيچەسكي مۋزەي پەتروۆسكوي كۋنستكامەرى، وتكۋدا بىل ۆوزۆراششيون ليش 91 گود سپۋستيا – ۆ 2016 گ. نو يز دۆۋح باتىروۆ ليش گيبەل ودنوگو امانگەلدى ستال «پرەدلوگوم» دليا وبۆينەنيا م. دۋلاتۋلى، ۆمەستە س نيم ي ۆسەي ياركوي پلەيادى ناتسيونالنوي ەليتى «الاش»، ۆ ۋبيستۆە نارودنوگو گەرويا، بولشەۆيكا-ينتەرناتسيوناليستا ي ت.د. ماتەريالى «راسسلەدوۆانيا» وبستوياتەلستۆ ۋبيستۆا باتىرا، پروۆەدەننوگو ساميم ا. دجانگيلدينىم، نوسيات ياركي وتپەچاتوك ەگو زاكازانوگو حاراكتەرا، پرەدۆزياتوستي ي ۆىزىۆاەت ليش ودني سومنەنيا. نە مەنشە پوراجاەت توت فاكت، چتو ۆ گودى نەزاۆيسيموستي نە ودين يز ۋچەنىح-يستوريكوۆ نە پىتالسيا يسسلەدوۆات پودليننۋيۋ يستوريۋ گيبەلي امانگەلدى ي پوستاۆيت پوسلەدنيۋيۋ توچكۋ ەتوي يستوري.

مەجدۋ تەم گيبەل ۆ ۆوينە پروتيۆ سوۆەتسكوي ۆلاستي زا سۆوبودۋ ي نەزاۆيسيموست سۆوەگو نارودا وفيتسەروۆ كازى نۇرمۇحامەدۇلى (كازي نۋرمۋحامەدوۆا), وتىنشى الجانۋلى (وتۋنچي الدجانوۆا), شتابس-كاپيتانا نۋگمانا ساربوپەۋلى (ساربوپينا), پودپولكوۆنيكوۆ حاميتا توحتامىسۋلى (توحتامىشەۆا), مولدانيازا بەكيمۋلى (بەكيموۆا), كالي سامراتبەكۋلى (سامراتبەكوۆا) ي تىسياچي درۋگيح ريادوۆىح ۆوينوۆ ارمي الاش، چلەنوۆ ي اكتيۆيستوۆ اۆتونومي الاش، ا تاكجە وكولو 1-گو ميلليونا جەرتۆ گولودا 1921-1922 گگ.، بولەە 4-ح ميلليونوۆ جەرتۆ يسكۋستۆەننو ورگانيزوۆاننوگو گولودا 1932-1933 گگ.، دەسياتكي تىسياچ جەرتۆ ماسسوۆىح رەپرەسسي 1920-1940-ح گگ. – پو سوۆەتسكوي ميفولوگي – نە ۆ سچەت؟ ي ەتو پرودولجاەتسيا نا 29-م گودۋ نەزاۆيسيموستي، بلاگوداريا اپولوگەتام سوۆەتسكوي يدەولوگيچەسكوي دوگمى ۆ ليتسە يستوريكوۆ-پروفەسسيونالوۆ.

ودنيم سلوۆوم، مەجدۋ باتىروم امانگەلدى، كوتوروگو شيروكايا وبششەستۆەننوست زنالا پو كازاحسكو-سوۆەتسكوي پروپاگاندە (پو سوچينەنيام پيساتەلەي، پوەتوۆ، فيلمۋ پەرۆىح وتەچەستۆەننىح كينوماتوگرافيستوۆ ي بەسچيسلەننىم اكادەميچەسكيم ترۋدام ۋچەنىح-يستوريكوۆ) ي كوتورىي وستالسيا «نارودنىم گەروەم» ي «سيمۆولوم ناتسيونالنو-وسۆوبوديتەلنوگو ۆوسستانيا 1916 گ.» پري نەزاۆيسيموستي، وبششەگو مالو، زا يسكليۋچەنيەم يمەني. ەتو وزناچاەت، چتو كۋميروم دليا نەزاۆيسيموي سترانى وستاەتسيا جۋدوجەستۆەننىي پەرسوناج تاكجە، كاك «سۋپەرگەروي» گولليۆۋدسكيح مۋلتيكوۆ ي بلوكباستەروۆ دليا امەريكي.

پەرۆويستوچنيكي:

1 دجانگيلدين چ. ا. اليبي دجانگيلدين ون ۆىبرال سۆوي پۋت / اۆتور-سوستاۆ. چ.ا. دجانگيلدين. – الماتى، 2014. – 214 س.

2 شوقاي م. شىعارمالارىنىڭ تولىق جيناعى: ون ەكى تومدىق. الماتى: دايك-پرەسس، 2013.

3 اككۋلى س. اليحان بۋكەيحان. سوبيراتەل كازاحسكيح زەمەل. ت. ءىى. – استانا: وبششەستۆەننىي فوند «الاشوردا»، 2017. – ت. ءىى. – 560 س.

سۋلتان حان اككۋلى

چاست ءى.  كتو وني – پەرۆىە كازاحسكيە بولشەۆيكي؟

چاست Iى. تيومنايا ستورونا لۋنى يلي كتو وني - پەرۆىە كازاحسكيە بولشەۆيكي؟

Abai.kz

40 پىكىر