بەيسەنبى, 18 ءساۋىر 2024
الاشوردا 10630 35 پىكىر 3 اقپان, 2020 ساعات 12:39

تيومنايا ستورونا لۋنى يلي كتو وني - پەرۆىە كازاحسكيە بولشەۆيكي؟

«اۆتوريتارنىە رەجيمى وپيرايۋتسيا نا تيومنىە ستورونى

چەلوۆەچەسكوي ناتۋرى، دەموكراتيچەسكيە – نا ەيو سۆەتلۋيۋ ستورونۋ».

چاست Iءى

مۋحامەديار تۋنگاچين: ۆولشەبنوە پرەۆراششەنيە وسۆەدوميتەليا تسارسكوي وحرانكي ۆ بولشەۆيكا 

يستوريا مۋحامەديارا تۋنگانچينا (ينوگدا تۋنگاچين) - ەششيو ودنوگو يز پەرۆىح كازاحسكيح كوممۋنيستوۆ-بولشەۆيكوۆ وچەن زانياتنا ي دوستاتوچنو بانالنا ودنوۆرەمەننو. دو فەۆرالسكوي رەۆوليۋتسي بىل سكاندالنويزۆەستنوي، وديوزنوي ليچنوستيۋ. ۆوت چتو، ناپريمەر، زافيكسيروۆانو ۆ پروتوكولە تۋرگايسكوگو وبلاستنوگو كازاحسكوگو سەزدا، سوستوياۆشەگوسيا 2-8 اپرەليا 1917 گ. ۆ ورەنبۋرگە پو  ينيتسياتيۆە ي سوزىۆۋ ليدەروۆ «الاش»: «پرەجدە چەم پريستۋپيت ك وچەرەدنىم دەلام، سوترۋدنيك گازەتى «كازاك» («قازاق» - «Qazaq». – س.ا.) مير-ياكۋب دۋلاتوۆ (ميرجاكىپ دۋلاتۋلى) س رازرەشەنيا سەزدا وحاراكتەريزوۆال پروشلۋيۋ دەياتەلنوست... پەرەۆودچيكا تۋرگايسكوگو وبلاستنوگو پراۆلەنيا مۋحامەد-يارا تۋنگانچينا، سوستوياۆشەگو نا سلۋجبە ۆ كاچەستۆە اگەنتوۆ مەستنوگو جاندارمسكوگو ۋپرالەنيا. و تۋنگانچينە، كرومە توگو، بىلو دولوجەنو، چتو ون پو دولجنوستي پەرەۆودچيكا وبلاستنوگو پراۆلەنيا برال كرۋپنىە ۆزياتكي» [1, س. 22.].

پرەجدە چەم پەرەيتي ك سلەدۋيۋششەمۋ دوكۋمەنتۋ، ستويت پروكوممەنتيروۆات وبۆينەنيە و «كرۋپنىح ۆزياتكاح»، ادرەسوۆاننوە م. تۋنگاچينۋ. وچەۆيدنو، زدەس رەچ يدەت و ۆزياتكاح، كوتورىح م. تۋنگاچين ترەبوۆال وت سۆويح نەزاداچليۆىح، دوۆەرچيۆىح سوروديچەي - كازاحوۆ، پىتاۆشيحسيا وسۆوبوديت سۆويح سىنوۆەي وت موبيليزاتسي (رەكۆيزيتسي), سوگلاسنو ۋكازۋ تساريا روسسي نيكلايا ءىى وت 25.06.1916 گ.، نا وبۋسترويستۆا تىلوۆ زاپادنوگو، سەۆەرنوگو ي سەۆەرو-زاپادنوگو فرونتوۆ روسسي ۆ ءى-يۋ ميروۆۋيۋ ۆوينۋ. ۆوەننىي گۋبەرناتور تۋرگايسكوي وبلاستي م. ەۆەرسمان ۆ 1916 گ. ۋدوستويلسيا ۆىسوچايشەي بلاگودارنوستي زا پروۆەدەنيە موبيليزاتسي كازاحسكيح دجيگيتوۆ ۆ تىلى پەرۆوي ميروۆوي ۆوينى، جەستوكو پوداۆليايا پري ەتوم ليۋبىە پروياۆلەنيا نەدوۆولستۆا كورەننوگو نارودا. ۆ ەتو جە ۆرەميا زا ەگو سپينوي ەگو جە چينوۆنيك م. تۋنگاچين سكازوچنو ناجيۆالسيا نا كرۋپنىح ۆزياتكاح وت سۆوەگو جە نارودا. نەت سومنەني ۆ توم، چتو م. ەۆەرسمان بىل پرەكراسنو وسۆەدومليون و تيومنىح دەليشكاح سۆوەگو پودچينەننوگو ي نە برەزگوۆال ەتيمي دەنگامي. ۆ وتليچيە وت نيح، م. دۋلاتۋلى، ۆ كونتسە 1916 گ. ۆمەستە س بولشوي گرۋپپى كازاحسكوي ينتەلليگەنتسي ي ستۋدەنتوۆ، پود ناچالوم ليدەرا «الاش» ا.ن. بۋكەيحانا دوبروۆولنو وتپراۆيلسيا نا لينيۋ فرونتا ءى ميروۆوي ۆوينى، چتوبى پوزابوتيتسيا و پراۆاح، زدوروۆە، ۋسلوۆياح بىتا ي سلۋجبى سۆويح براتەۆ-كازاحوۆ، موبيليزوۆاننىح نا رابوتى ۆ تىلۋ روسسيسكيح ۆويسك، وتكۋدا ۆەرنيوتسيا ليش پوسلە فەۆرالسكوي رەۆوليۋتسي.

ۆ حاراكتەريستيكە م.تۋنگانچينا، سوستاۆلەننوي نا نەگو ناچالنيكوم ... (ۆ ارحيۆنوم دوكۋمەنتە نە چيتاەتسيا) وتدەلەنيا وسوبوگو وتدەلا 11-ي ارمي تۋركەستانسكوگو فرونتا وت 29.08.1919 گ.، و ەگو دورەۆوليۋتسيوننوي دەياتەلنوستي داەتسيا نەسكولكو ينايا ينفورماتسيا (تسيتيرۋيۋ دوسلوۆنو): «ۆ 1918 گ. يز تۋرگايسكوي وبلاستي ۆ موسكۆۋ پريبىل بىۆشي چينوۆنيك وسوبىح پورۋچەني پري تۋرگايسكوم گەنەرال-گۋبەرناتورە مۋحامەديار حان-گيرەەۆيچ تۋنگاچين» [2, ل. 1]. دالشە وپيسىۆاەتسيا تا سامايا زانياتنايا يستوريا ەگو ۆولشەبنوگو پرەۆراششەنيا يز چينوۆنيكا وسوبىح پورۋچەني پري نامەستنيكە كولونيالنوي يمپەري ۆ تۋرگايسكوي وبلاستي ۆ كوممۋنيستا-بولشەۆيكا: «بلاگوداريا پرەدستاۆلەننىم ماتەريالام پو پوۆودۋ ەگو پوليتيچەسكوي رابوتى نا سەزداح ۆ تۋرگايسكوي وبلاستي ي سۆويوي حيتروستي ي پرونىرليۆوستي، ەمۋ ۋدالوس وبراتيت نا سەبيا ۆنيمانيە تسەنترا ي سنيسكات ەگو دوۆەريە. سلۋچيۆشەەسيا نەسچاستيە س پريبىۆشيمي پوزدنەە پرەدستاۆيتەليامي كيرگيزسكوگو نارودا ت. دجانگيلدينىم، ۆىدۆينۋلو ەششيو بولەە تۋنگاچينا، كاك ەدينستۆەننوگو نايبولەە ناديوجنوگو ي سپوسوبنوگو پرەدستاۆيتەليا كيرگيزسكوگو نارودا...» [2, ل. 1].

م. تۋنگاچين كاكيە يمەننو ماتەريالى و سۆوەي «پوليتيچەسكوي رابوتە نا سەزداح ۆ تۋرگايسكوي وبلاستي» پرەدستاۆيل ۆوجديام سوۆەتسكوي ۆلاستي ۆ موسكۆە، ەتو بولشوي ۆوپروس، ەسلي يمەت ۆ ۆيدۋ توت وچەۆيدنىي فاكت، چتو ەگو نە دوپۋستيلي ني ك ودنومۋ يز كازاحسكيح سەزدوۆ (تۋرگايسكي وبلاستنوي وت 2-8 اپرەليا، ءى ۆسەكازاحسكو-كيرگيزسكي وت 21-26 يۋليا، ءىى ۆسەكازاحسكو-كيرگيزسكي وت 5-13 دەكابريا 1917 گ.) [1, cc. 21-36, 46-53, 62-75]. تەم نە مەنەە ەمۋ ۋدالوس «سنيسكات» دوۆەريە ۆوجدەي سوۆەتسكوي ۆلاستي ي بىل نەمەدلەننو نازناچەن كوميسساروم پو كازاحسكيم دەلام پري سوۆناركومە رسفسر پود ناچالوم ي. ستالينا. پري ەتوم، كاك سلەدۋەت يز ۆىشەپريۆەديوننوگو پرەدستاۆلەنيا (حاراكتەريستيكي) سوترۋدنيكا وسوبوگو وتدەلا 11-ي ارمي تۋركفرونتا، تسەنتر ۆ كرەملە ۋجە زنال، كوگو يز سەبيا پرەدستاۆلياەت مۋحامەديار تۋنگانچين. ودناكو نەسموتريا نا ەتو، پريۆلەكاەت ەگو كاك «ناديوجنوگو ي سپوسوبنوگو پرەدستاۆيتەليا» كازاحسكوگو نارودا». «گوركوي يرونيەي ي زلوي ناسمەشكوي ناد رەۆوليۋتسيەي زۆۋچال پريزىۆ ۆچەراشنەگو وسۆەدوميتەليا ورەنبۋرگسكوي وحرانكي م. تۋنگاچينا, - وتمەچال پو پوۆودۋ ەگو دەياتەلنوستي ۆيدنىي دەياتەل «الاش» م. شوكاي، - نىنە، پو ۆولە بولشەۆيكوۆ، ستاۆشەگو ۆو گلاۆە كوميسسارياتا پو كيرگيزسكيم (كازاحسكيم) دەلام پري تسەنترالنوم سوۆناركومە، كيرگيزسكوي ينتەلليگەنتسي «نا سۆەتلىي پۋت سوتسيالنوگو سترويتەلستۆا» [3, ت. ءىى، س. 165].

ودنا يز «يستوريچەسكيح» زاسلۋگ م. تۋنگاچينا نا پوستۋ كوميسسارا پو كازاحسكيم دەلام پري سنك رسفسر زاكليۋچالاس ۆ توم، چتو يمەننو ون ۋبەديل پرەدسەداتەليا سنك رسفسر ۆ. لەنينا ي ناركوما پو دەلام ناتسيونالنوستەي ي. ستالينا، پري پرەوبرازوۆاني ۆ 1920 گ. اۆتونومنۋيۋ رەسپۋبليكۋ الاش ۆ كيرگيزسكۋيۋ سوۆەتسكۋيۋ رەسپۋبليكۋ، وتكازاتسيا وت نازۆانيا «الاش» ي ناستويات نا «كيرگيزسكايا». ون، روجديوننىي ستەپنكوم-كازاحوم، بىل دوستاتوچنو وسۆەدومليون و توم، كاكۋيۋ وبششۋيۋ دليا تيۋركسكيح نارودوۆ يدەولوگيۋ ەدينستۆا، يدەيۋ ناتسيونالنوگو ۆوزروجدەنيا نوسيت ۆ سەبە سلوۆو ي تەرمين «الاش»، يدۋششي سو ۆرەميون زولوتوي وردى، نازۆانيە الاش وردا كاك پراۆيتەلستۆا اۆتونومي الاش بىلو تومۋ كاك بى پوتۆەرجدەنيەم. «حيترىي ي پرونىرليۆىي» تۋنگاچين، كاك ەگو وحاراكتەريزوۆال سوترۋدنيك وسوبوگو وتدەلا كراسنوي ارمي، تاكجە پرەكراسنو زنال، چتو ۆوجدي سوۆەتسكوي ۆلاستي وپاساليس وبەدينەنيا يلي كونسوليداتسي بىۆشيح پودكولونيالنىح تيۋركسكيح نارودوۆ (پانتيۋركيزم) نە مەنشە، چەم سۆەرگنۋتوە تسارسكوە سامودەرجاۆيە، رەۆوليۋتسيوننايا دەموكراتيا 1917-گو ي ساموپروۆوزگلاشيوننىە ۆسەروسسيسكيە پراۆيتەلستۆا 1918-1920 گگ. ۆمەستە ۆزياتىح. وچەۆيدنو، ۆ تولكوۆاني تۋنگاچينا ۆوجدي سوۆەتوۆ ۆ يدەولوگيچەسكوي وسنوۆە سلوۆا «الاش» ۋۆيدەلي سكرىتۋيۋ ۋگروزۋ سۆوەي ناتسيونالنوي پوليتيكە ۆ كازاحسكوم كراە ي تۋركەستانە، كاك ي، ۆپروچەم، نا كاۆكازە. يمەننو پو ەتوي پريچينە كرەمل نە موگ ي نە دوپۋستيل سوزدانيا ەدينوي كازاحسكو-باشكيرسكوي رەسپۋبليكي ۆ 1919 گ. ي سرەدنەازياتسكوي فەدەراتسي ۆ 1924 گ. «ۆ موسكۆە يمەەتسيا وسوبوە كيرگيزسكوە پرەدستاۆيتەلستۆو (ترۋبنيكوۆسكي پەرەۋلوك، 10), - سۆيدەتەلستۆۋەت بىۆشي چلەن الاش وردى مۋستافا شوكاي، - كوتوروە پرينيماەت ۋچاستيە ۆ رازرابوتكە پولوجەنيا و كيرگيزسكوي سوۆەتسكوي سوتسياليستيچەسكوي رەسپۋبليكە. ناسكولكو تسەنترالنايا سوۆەتسكايا ۆلاست، يدۋششايا سلەپو زا اۆتورامي «كيرگيزستانا»، پرونيكلاس يدەيامي ۋزكوگو كيرگيزسكوگو ناتسيوناليزما، ۆيدنو يز توگو، چتو كوگدا يز كيرگيزسكيح تسەنتروۆ پوستۋپالي سۆەدەنيا و جەلاتەلنوستي دليا كيرگيز وبەدينيتسيا س تۋركەستانوم ي تاكيم وبرازوم سوستاۆيت ودنو پوليتيچەسكوە تسەلوە، ونا وتنەسلاس ك ەتوي يدەە ۆەسما وتريتساتەلنو، سسىلاياس نا تو، چتو وبەدينەنيە تاكيح بولشيح گرۋپپ، كاك كيرگيزستان ي تۋركەستان، موجەت ۆرەدنو وترازيتسيا نا ۋسپەشنوستي رابوتى ۆ نيح» [3, ت. ءىى، س. 204].

(فوتو № 1 (يز سوتسيالنوي سەتي فب)

مالو توگو، كاك تولكو كرەمليوۆسكيم ۆلاستيام ستالو يزۆەستنو و توم، چتو ۆ سوستاۆە كازاحسكوي اسسر درۋجنو كاك ەدينىي نارود سوسۋششەستۆۋيۋت كيرگيزى (كارا-كيرگيزى) ي كاراكالپاكي، ك كونتسۋ 1924 گ. كيرگيزى بىلي نەمەدلەننو ۆىدەلەنى ۆ وتدەلنۋيۋ اۆتونوميۋ سو ۆكليۋچەنيەم ەيو ۆ سوستاۆ رسفسر، ا كاراكالپاكي – ۆ وتدەلنۋيۋ اۆتونومنۋيۋ وبلاست ۆ سوستاۆە كازاسسر، نو ۆ 1930 گ. ونا تاكجە بىلا پەرەدانا ۆ سوستاۆ رسفسر، وتكۋدا ۆ 1936 گ. – ۆ سوستاۆ ۋزبەكسكوي سسر. تاتارسكايا ي باشكيرسكايا اسسر - س دالنىم پريتسەلوم - بىلي تەرريتوريالنو وتدالەنى وت كازاحسكوي رەسپۋبليكي پوسرەدستۆوم پەرەداچي ورەنبۋرگسكوي وبلاستي پود يۋريسديكتسيۋ رسفسر ۆ 1924 گ. ي پوستەپەننىم راسشيرەنيەم ەيو پلوششادي زا سچيوت كازاحسكوي تەرريتوري ۆ 1925 ي 1929 گگ. (فوتو № 1). ۆوت چتو پيسال نەيزۆەستنىي اۆتور زا پودپيسيۋ ن.چ. ۆ سۆوەم ماتەريالە «ءاۆتونومىيا كازاكىستانا»، وپۋبليكوۆاننوم ۆ گازەتە «ورەنبۋرگسكىي كازاچىي ۆѣستنيك» سلەدوم زا وبرازوۆانيەم اۆتونومي الاش: «كيرگيزى دѣلياتسيا نا كايساكوۆ ي كارا-كيرگيز، نو نازۆانىە «الاش» وبەدينياەت يح ۆ ودنۋ ءناتسىيۋ (نا پودوبىە ناشەگو «سۆياتايا رۋس»). سلوۆو ەتو وزناچاەت ەششيو ۆوينستۆەننىي ي سۆياششەننىي پريزىۆ ۆسѣح كيرگيز ك زاششيتѣ، زامەنيايا ترۋبنىي زۆۋك» [4, س. 2] توت جە م. شوكاي، پو پوۆودۋ نوۆوگو نازۆانيا اۆتونومي الاش پوسلە ەيو پرەوبرازوۆانيا ۆ اۆگۋستە 1920 گ. ۆ سوۆەتسكۋيۋ، وتمەتيل سلەدۋيۋششەە: «الاش» - پونياتيە بولەە شيروكوە پو سراۆنەنيۋ س «كازاكستانوم ي وبنيماەت سوبويۋ كاك ساميح كيرگيز-كازاكوۆ، تاك ي رودستۆەننىي يم نارود كارا-كيرگيزوۆ، «كازاكستان»، كاك پونياتيە بولەە ۋزكوە، وگرانيچيۆايۋششەەسيا يسكليۋچيتەلنو كيرگيز-كازاكامي، ۆ پونيماني ساميح كيرگيز (كازاحوۆ) ۆسەگدا يمەل وتتەنوك نەكوتوروگو ۋزكوگو ناتسيوناليزما ي شوۆينيزما» [3, ت. ءىى، سس. 203-204]. ۆ دەيستۆيتەلنوستي جە، ەسلي يسحوديت يز دوستوۆەرنىح ارحيۆنىح ماتەريالوۆ 1917-1940 گگ.، ۆ وسنوۆە يدەي «الاش» لەجال گلۋبوكو سكرىتىي زامىسەل ۆوزروجدەنيا تيۋركو-مۋسۋلمانسكوي يمپەري دجۋچي حانا، پوسلۋجيۆشەي زاتەم وسنوۆوي زولوتوي وردى. ۆ ۋسلوۆياح گراجدانسكوي ۆوينى 1918-1920 گگ. ي ۋكرەپلەنيا سوۆەتسكوي ۆلاستي ۆ ناتسيونالنىح رەسپۋبليكاح ۆ 1920-1924 گگ.، ا تاكجە زا رۋبەجوم ۆ 1920-1940 گگ. (م. شوكاي) ەتا يدەيا سۋششەستۆوۆالا ۆ رازليچنىح ينتەرپرەتاتسياح، نو نە مەنيايا سۆوەي سۋتي، سۆوي ستەرجەن، كاك، ناپريمەر، «اۆتونوميا الاش»، «مۋسۋلمانسكايا فەدەراتسيا (يلي شتاتى) ۆوستوچنوي روسسي» (فوتو № 2), «ەدينوە كازاحسكو-باشكيرسكو-تۋركەستانسكوە گوسۋدارستۆو» دو سوۆەتسكوي ۆلاستي، «سرەدنەازياتسكايا فەدەراتسيا» پري سوۆەتاح ي «ۆەليكوگو تۋركەستانا» مۋستافى شوكايا ۆ ەميگراتسي ۆ ەۆروپە. ەسلي بى ليدەرام اۆتونومي الاش پري پرەوبرازوۆاني ەيو ۆ سوۆەتسكۋيۋ رەسپۋبليكۋ ۋدالوس وتستويات ەيو پرەجنەە نازۆانيە، تو ونا ەستەستۆەننىم وبرازوم سوحرانيلا بى دو سەگودنياشنەگو دنيا سۆوي كونسوليديرۋيۋششۋيۋ يدەولوگيۋ، پريۆلەكاتەلنوست ي پوتەنتسيال. ودناكو، كاك ۋبەديليس ۆىشە، ەتومۋ گرانديوزنومۋ زامىسلۋ ستال پرەگرادوي، سام توگو نە وسوزنوۆايا، بىۆشي مەلكي چينوۆنيك وسوبىح پورۋچەني تۋرگايسكوگو ۆوەننوگو گۋبەرناتورا مۋحامەديار تۋنگانچين پري پوددەرجكە ۆوجدەي سوۆەتسكوي ۆلاستي.

(فوتو № 1 (گارف: فوند 192, وپ. 1, دەلو 22, ليست 22)

ەششيو ودنا مالويزۆەستنايا يز «يستوريچەسكيح» زاسلۋگ م. تۋنگاچينا ۆ وبرازە پەرۆىح كازاحسكيح كوممۋنيستوۆ-بولشەۆيكوۆ – ەتو ەگو پوپىتكا سفورميروۆات پەرۆوە كازاحسكوە ناتسيونالنوە دوبروۆولچەسكوە ۆويسكو كراسنوي ارمي. «حاراكتەرنو, - وتمەچاەت پروفەسسور د. امانجولوۆا ۆ سۆوەي مونوگرافي «نا يزلومە. الاش ۆ ەتنوپوليتيچەسكوي يستوري كازاحستانا»، - چتو يمەننو ۆ ەتو ۆرەميا ودنيم يز ناپراۆلەني ۋكرەپلەنيا سوۆەتسكوي ۆلاستي بىلو سوزدانيە ناتسيونالنىح ۆوينسكيح چاستەي يز چيسلا پەرەشەدشيح نا ستورونۋ بولشەۆيكوۆ. نو پروتيۆورەچيۆايا سيتۋاتسيا ۆ رەگيونە ناستاراجيۆالا سوۆەتسكوە رۋكوۆودستۆو... پرەدسەداتەل رۆس ل.د. تروتسكي، ناوبوروت، ناستايۆال نا ۋسكورەننوم سوزداني مۋسۋلمانسكوي بريگادى. 6 مايا ون ۋكازىۆال رۆس ۆوستوچنوگو فرونتا: «پو پوليتيچەسكيم سووبراجەنيام فورميروۆانيە مۋسۋلمانسكوي بريگادى پرەدستاۆلياەتسيا سەيچاس ۆ ۆىسشەي ستەپەني ۆاجنىم دەلوم ۆۆيدۋ نەسمونەننوگو پوۆوروتا سيمپاتي شيروكيح مۋسۋلمانسكيح ماسس ۆ ستورونۋ سوۆەتسكوي ۆلاستي». تولكو 24 وكتيابريا 1919 گ. كوماندۋيۋششي تۋركەستانسكيم فرونتوم يزدال پريكاز و فورميروۆاني ودنوگو شەستيەسكادروننوگو كيرگيزسكوگو وبرازتسوۆوگو كوننوگو پولكا يسكليۋچيتەلنو يز كازاحوۆ ي دوبروۆولتسەۆ. ون بىل ناپراۆلەن ۆوەنكومۋ وتدەلا فورميروۆانيا ۆوينسكيح كازاحسكيح چاستەي چاستەي م. تۋنگاچينۋ» [5, س. 347-348]. نو م. تۋنگاچين، پەرەحۆاتيۆ ينيتسياتيۆۋ ۋ ا. دجانگيلدينا، سۆوەگو پروتەجە، پريستۋپيل ك فورميروۆانيۋ پەرۆوگو... كازاحسكو-سوۆەتسكوگو وبرازتسوۆوگو كوننوگو پولكا ەششيو رانشە – ۆ يۋلە-اۆگۋستە 1919 گ. چەم ەتا پوپىتكا وبەرنۋلاس، پودروبنو راسپيسال توت جە سوترۋدنيك وسوبوگو وتدەلا ءحى-ي ارمي تۋركفرونتا:

«ۆوسپولزوۆاۆشيس ەتيم (وتسۋتستۆيەم ا. دجانگيلدينا. – س.ا.) ي زايمستۆوۆاۆ يدەيۋ فورميروۆانيا كيرگيزسكيح ۆويسك وت دجانگيلدينا، تۋنگاچين، بۋدۋچي ۆلاستوليۋبيۆىم، دوبيۆاەتسيا، چتو فورميروۆانيە كيرگيزسكيح ۆويسك پەرەحوديت ۆ ەگو رۋكي. ۆ اۆگۋستە مەسياتسە ون س پريگلاشەننىم يم نا دولجنوست ۆوەننوگو رۋكوۆوديتەليا داۆىدوۆىم ۆىزجاەت ۆ حانسكۋيۋ ستاۆكۋ. زدەس سوزىۆاەتسيا وبلاستنوي كيرگيزسكي سەزد، نا كوتوروم پرينيماەتسيا رەزوليۋتسيا و فورميروۆاني كونناگو كيرگيزسكاگو وبرازتسوۆاگو دوبروۆولچەسكاگو پولكا. وتسيۋدا تۋنگاچين پوسىلاەت ۆ تسەنتر زاۆەدومو لوجنىە پرەۋۆەليچەننىە سۆەدەنيا و پرويزۆيودەننىح يم رابوتاح ۆ سامىح رازليچنىح يح ۆيداح، نادەياس نا ەتوم پودنيات ەششيو بولەە سۆوي اۆتوريتەت ۆ تسەنترە، زاسلۋجيت پولنوە دوۆەريە، چتو ەمۋ، كاجەتسيا، ي ۋدايوتسيا. ۆوزلوجيۆ پودگوتوۆيتەلنۋيۋ رابوتۋ پو فورميروۆاني نا ۆوەنرۋكا داۆىدوۆا، تۋنگاچين ۆوزۆراششاەتسيا ۆ موسكۆۋ...

ۆو گلاۆە كيرگيزسكاگو پولكا تۋنگاچينىم ستاۆيتسيا ميحايل كۋلەبياكين، بىۆشي كاۆالەريسكي وفيتسەر ستاروي ارمي، بەجاۆشي يز ەشەلونا دجانگيلدينا ي روزىسكيۆاەمىي يم. ۆ پوسلەدستۆي ون پروۆوروۆالسيا ي بىل ارەستوۆان ۆ كوزلوۆە. مەستو كومپولكا پوسلە كۋلەبياكينا زانيال بىۆشي ۆ تو ۆرەميا نا سۆوبودە ي ۆپوسلەدستۆي ارەستوۆاننىي پەترجكەۆيچ. زامەستيتەلەم كومپولكا زا پەترجكەۆيچەم وستايوتسيا چۋرەەۆ، چەلوۆەك س وپرەدەلەننوي بەلوگۆاردەيسكوي وكراسكوي، ارەستوۆاننىي وسوبىم وتدەلوم زا ورگانيزاتسيۋ كونتر-رەۆوليۋتسيوننوگو زاگوۆورا ۆ حانسكوي ستاۆكە. پەرەد ارەستوم پوسلەدنياگو كومانديروم پولكا نازناچاەتسيا بىۆشي جاندارمسكي روتميستر پري گەنەرال-گۋبەرناترە ۆيللاموۆ، سكرىۆشيسيا يز حانسكوي ستاۆكي س پولۋميلليوننوي سۋمموي دەنەگ. ۆوت چتو پرەدستاۆليال سوبوي ۆەرح كوماندنوگو سوستاۆا ءى-گو كيرگيزسكاگو وبرازتسوۆاگو سوۆەتسكاگو پولكا... كنياز ۋرۋسوۆ، كنياز مەششەرسكي، بارون كليۋگە-فون-كليۋنەگاۋ ي در.، ۆپوسلەدستۆي بەجاۆشيە ي پرينيماۆشيە اكتيۆنوە ۋچاستيە پروتيۆ سوۆۆلاستي، ياسنو، چتو نە موگلي سوچۋۆستۆەننو وتنوسيتسيا زاۆوەۆانيام پرولەتارسكوي رەۆوليۋتسي... كوماندير پولكا ۆيللاموۆ، پەرەد بەگستۆوم يمەيا نا رۋكاح 500,000 رۋب. نا پوكۋپكۋ لوشادەي، زاحوديت ك تۋنگاچينۋ ي پروسيت ەششيو 2 ميلليونا رۋب. پوسلەدني، بولنىم ي پەرەداۆ پو بولەزني يسپولنەنيە وبيازاننوستە ت. لۋكاشوۆۋ، دايوت راسپورياجەنيە و ۆىداچە پروسيموي سۋممى...

تۋنگاچين، پرەسلەدۋيا سۆوي تسەلي، زاپيسىۆاەتسيا پري پورۋچيتەلستۆە ت. ت. ستالينا ي پەستكوۆسكاگو ۆ موسكوۆسكۋيۋ ورگانيزاتسيۋ ر.ك.پ، نە بۋدۋچي كوممۋنيستوم ني پو سۆويم ۆزگليادام، ني ۆ سيلۋ سۆوەگ پرويسحوجدەنيا ي پرەجنياگو پولوجەنيا. ودنوۆرەمەننو س ەتيم ون پروحوديت ۆ چلەنى ۆتسيك...

ناستوياششايا حاراكتەريستيكا وسنوۆانا نا سۆيدەتەلسكيح پوكازانياح. دليا پولناگو رازسلەدوۆانيا دەيستۆي تۋنگاچينا سچيتايۋ نەوبحوديمىم دەلو ۆمەستو س ارەستوۆاننىمي، موگۋششيمي فيگۋريروۆات ۆ كاچەستۆە سۆيدەتەلەي پو داننومۋ دەلۋ، ناپراۆيت ۆ راسپورياجەنيە ۆسەروسسيسكوي چرەزۆىچاينوي كوميسسي دليا دالنەيشەگو رازسلەدوۆانيا ي زاكليۋچەنيا.

ناچالنيك ا...ناگو وتدەلەنيا وسوبوگو وتدەلا ءحى-ي ارمي تۋركفرونتا: 29 اۆگۋستا 1919 گودا.

س پودليننىم ۆەرنو: ۆريد. ناچەكونوموتدەلا گۋبچەكا» (پودپيس نە رازبورچيۆو) [5, لل. 1-1 وب.، 2-2 وب.].

ەسلي دەلو مۋحامەديارا تۋنگاچينا پەرەدانو ۆسەروسسيسكوي چرەزۆىچاينوي كوميسسي (چەكيستام، ەسلي كوروتكو), تو ەگو دالنەيشايا سۋدبا، دۋماەتسيا، وبششەيزۆەستنا. ك ەتيم دوستوۆەرنىم يستوريچەسكيم سۆەدەنيام اۆتورۋ ناستوياششەگو ماتەريالا بولشە نەچەگو دوباۆات، تاكجە نەچەگو ي ۋباۆيت.

سپيسوك پەرۆويستوچنيكوۆ:    

1 الاش-وردا: سبورنيك دوكۋمەنتوۆ / سوست. ن. مارتىنەنكو. – الماتى: مالوە يزدات. «ايقاپ»، 1992. – 192 س.

2 گوسارحيۆ ورەنبۋرگسكوي وبلاستي: … لل. 1-1 وب.، 2-2وب.

3 شوقاي م. شىعارمالارىنىڭ تولىق جيناعى: ون ەكى تومدىق. – الماتى: دايك-پرەسس، 2012.

4 ن. چ. يز مۋسۋلمانسكوي جيزني: ءاۆتونومىيا كازاكىستانا. «ورەنبۋرگسكىي كازاچىي ۆەستنيك»، № 7, 10.01.1918 گ. – س. 1-2.

5 امانجولوۆا د. نا يزلومە. الاش ۆ ەتنوپوليتيچەسكوي يستوري كازاحستانا. – الماتى: يزداتەلسكي دوم «تايمس»، 2009. – 412 س.

چاست I: كتو وني – پەرۆىە كازاحسكيە بولشەۆيكي؟

سۋلتان حان اككۋلى

Abai.kz

35 پىكىر