Бейсенбі, 28 Наурыз 2024
Жаңалықтар 8241 0 пікір 30 Маусым, 2011 сағат 07:47

Асқар ЖҰМАДІЛДАЕВ, академик: Ғылымда сыйлық алу үшін жұмыс жасауға болмайды

- Қазақ математикасының қа­зіргі деңгейіне көңіліңіз тола ма?

- Қазақ математикасының қа­зіргі деңгейіне көңіліңіз тола ма?
- Бізде «Біреуден ілгері, бі­реу­ден кейін» деген сөз бар. Со­ған сүйенсек, біздің математика еш­кімнің математикасынан кем емес дей аламыз. Өкініштісі-оны ба­тыс әлемі біле де, түсіне де бер­мейді. Бірақ бұл басқа әң­гі­ме. Ме­нің ойымша, қазақтың ма­­те­ма­тикасы сұмдық қырып бара жат­паса да, көштен қалып келе жат­қан жоқ. Мәселенки, Еу­­ра­зия ұлттық университетінде қыз­­­­­­мет ететін Уалбай Өмірбаевты алай­ық. Ол әлем ғалымдары жыл­­дар бойы бас қатырған «На­га­та проблемасын» шешті. Сөйт­­­ті де, Мемлекеттік сый­лық­­тың лауреаты атанды. Осы жер­де «не­ге Уалбай, неге басқа емес?» де­ген сұрақ туады. Негізі бізде Уал­­бай сынды мықты ма­те­ма­тик­тер көп. Алайда оларды жұрт бі­ле бермейді. Өйткені олар Уал­бай секілді мықты проб­лема та­ба алған жоқ. Қа­ра­пай­ым тірлік қы­лып, шектеулі шең­берден шы­ға алмай қалды. Еу­разия ұлт­тық уни­вер­си­тетінің оқы­тушысы Мұқ­тар­бай Өтел­ба­ев та мықты ма­­те­ма­тик. Қазақ­стан бойынша шә­кірті ең көп ұс­таз сол. Эйн­ш­тей­ннің қан­ша шә­кірті болды? де­сеңіз, онда бір де бір аспирант бол­маған. Нью­тон да шәкірт тәр­биелемеген. Бі­рақ оның ең­бек­терінің әсері­мен миллион­да­ған адам ғылымға келген. Сон­ды­қ­­тан мықты мате­ма­­тиктердің дә­режесі мен дең­гей­ін шәкірт­тер­дің санымен ба­ға­лау түсі­нік­сіз критерий. Қалай десек те, қа­зақ мате­ма­ти­ка­сы­ның бүгінгі дең­гейіне кө­ңіл то­ла­ды.
- Отандық математиктердің ең­бектері Үкімет тарапынан лай­ықты бағаланып жүр ме?
- Жоқ, бізді ең әуелі шетел мой­ындап, шетел таниды. Содан кей­ін ғана өз елімізде жарыл­қа­на­мыз. Уалбайдың мықты мате­ма­тик екенін осыдан бәленбай жыл бұрын айтқам. Сенбесеңіздер, ме­нің сұхбаттарымды қараңыздар. Сол Уалбай Мемлекеттік сый­лық­ты қалай алды? Оны әуелі АҚШ ма­рапаттады, содан кейін ғана Қа­зақстан «Бізде Уалбай деген мық­ты математик бар екен ғой» деп оған атақ-даңқты үйіп-төгіп бе­ре салды. Сонда деймін-ау, ай­да­­ладағы Америка Уалбайды Қа­зақ­станға, қазақтарға танытпаса, он­ың кім екенін білмей жүре бе­рер ме едік?
- Математиктерге берілетін Филд сыйлығына ұмтылып жүр­ген қазақ ғалымдары бар ма?
- Бұл жерде «Ұмтылып жүр­ген» деген тіркесті қолданбас едім. Өйткені Филд сыйлығы Но­бе­ль сыйлығы сияқты. Бұл сый­лық­­тарға ешкім өз-өзін ұсын­бай­ды. Үміткерді өздері таңдап, же­­ңім­­пазды өздері анықтайды.
Қазақта: «Халық айтса, қалып айт­пайды» деген мақал бар. Өтірік ма­қал. Халық өмірі өтірік айтады. Бір ғана мысал айтайын, Ко­пер­ник: «Жер күнді айналады» деді ал ха­лық: «Күн жерді айналады» де­ді. Кімдікі дұрыс, Коперниктікі дұ­рыс. Бір-ақ адам. «Сен солай айт­тың» деп оны отқа жағады. Бұл халықтың ақымақтығы. Де­мек бағанағы мақал бос сөз. Мұны Но­бель сыйлығын тарататын ко­ми­тет жақсы біледі. Олар ха­лық­тың пікіріне қарамайды. Сый­лық­­ты швед ғылымы ака­­­­­­­­­­­­­­­­де­мия­сының 40 шақты мүшесі бе­реді. Сыйлық бас-аяғы 5 саладан беріледі. Әу бас­та мұнда төрт-ақ сала болған. Ол-физика, химия-биология, ме­ди­цина және әдебиет. Эко­но­ми­ка со­ңынан қосылды. Оның қо­­сы­луы­на банкирлер мүдделі бол­ды. Но­бельдің өсиетінде эко­но­мика емес, математика болған. Бі­рақ оны сызып тастаған. Мұны қоз­­ға­май-ақ қояйық. Себебі бұл бас­қа әң­гіме.
Нобель сыйлығын алған эко­но­мистер толып жатыр. Солардың бар­лығы математиктер. Негізі ғы­лым­да қандай да бір сыйлық алу үшін жұмыс жасауға болмайды. Ғы­лымда ғылым үшін жұмыс іс­теу керек.
- Қазақ математиктері әлем ма­тематиктерінің алдына «Нагата про­б­лемасы» сияқты есепті неге қой­майды?
- Біріншіден, адамда талғам де­ген болу керек. Мысалы, дү­ние­жү­зінің бәрі костюм киеді. Оны не­ге киеді, өйткені костюмді фран­цуздар ойлап тапқан. Дү­ние­жү­зінің бүкіл модасы солардан бас­­тау алады. Кьюри атомды, цир­­кульді немістер ойлап тапты. Қа­зір әлемде «жапондық сапа» де­ген ұғым бар. Ол қайдан пайда бол­ды? Жапондардың «Тойотасы», «Со­ниі» бар. Соған қарап, жұрт­тың бә­рі «Жапондардың басы қат­ты іс­тейді екен, бұлардың бәрі ке­­ре­мет екен» деген көзқарас қа­лып­­тас­­тырады. Мысалы, оларда Му­ра­ками деген жазушы бар ал қа­зақтарда Дулат Исабеков деген жа­зушы бар. Дулат Исабеков Му­ра­камидан артық болмаса кем емес. Алайда Муракамиді бәрі бі­ле­ді, Исабековті қазақтан басқа еш­кім білмейді. Неге? Өйткені «Жа­пондық сапа» деген ұғым олар­дың басқа салаларына да ауы­сып кеткен. Абайдың інісі Шә­кәрім: «Абай дейтін хакім, да­ныш­пан кісі еді. Әттең, туған жері қа­зақтың іші болғандықтан қадірі азы­рақ білінді» деген болатын. Қа­зақ халқының бар екенін әлем жаңа біліп жатыр. Ал еврейлер мен ағылшындар, немістер мен жа­пондар әлемді барлық сала бой­ынша билеп-төстеуге үйреніп ал­ған. Олардың миына қазақтар «Жа­ңалық жасайды» деген ой кі­ріп те шықпайды. Осы тұрғыдан ал­ғанда біз едәуір қиыншы­лық­тар­ға кездесіп жүрміз. Дегенмен түп­тің түбінде қазақтардан да да­ныш­­пандар шығады. Ол Уалбай бо­ла ма, Мұқтарбай бола ма, бас­қа бола ма оны айта алмаймын.
- Сіз де математиксіз, әлем ма­тематиктерінің алдына неге про­блема қоймайсыз?
- Менде проблема бар. Бірақ ол әлемдік деңгейде ме, деңгейде емес пе оны айту қиын. Өйткені әлем­дік деңгейдегі дүниелердің бә­рі салыстырмалы нәрсе. Мате­ма­тикалық проблема қою үшін кез келген математиктің ең әуелі өз ізбасарлары болу керек. Есепті ше­шуді солар бастауы тиіс.
- Сіздің проблемаңыз қалай ата­лады. Оның атын атап, түсін түс­тедіңіз бе?
- Жоқ. Өз проблемама ат бе­ріп, айдар таққан жоқпын. Оған аты-жөнімді де телігім келмейді. Ма­тематикада кез келген проб­ле­ма­ға фамилияңды беру керек де­ген талап жоқ. Әрбірден соң бі­реу­­дің проблемасына оның аты-жөні қойылмауы да мүмкін.
«Төрткен» дейтін алгебра бар. Осы­ны қанша айтсам да, бұған қы­тайлардан басқа ешкім назар ау­дарған жоқ. «Төрткенге» ат бы­лай қойылды. Осыдан 4-5 жыл бұ­рын мен Италияға барып, де­ма­лыс пен еңбекті ұштастырып жүр­дім. Сонда жүргенде маған ал­геб­ра­ның төртінші дәрежелі теңдеуі кел­ді. Ол 4 әріптен құралған бол­ды. Өзім Кенен Әзірбаевтың ән­де­рін жақсы көремін. Ол кісінің Төрт­кен дейтін қызы бар. Нақ­ты­ла­сақ, оның шын есімі төрт кем­пір, бір шал. Осы ойыма түсті де, тең­­деу­ді «Төрткен» деп атап жі­бер­дім. Бі­рақ ол дәл осылай ата­лып кет­кен жоқ. Өйткені «Төрт­кен» ма­те­матика үшін аса ауқымды проб­­ле­ма емес. Бірақ мені қы­­­зық­тырады. Осы проблеманы өз шә­кірт­­те­рім­нің шешкенін қалаймын. Осыған қа­тысты қытайлардың үс­тірт жұ­мыс­тарын көрдім, оған кө­ңі­лім көн­шіген жоқ.
- Қазақ балаларының мате­ма­ти­ка саласына тартылуы неге кемшін түсіп жатыр?
- Бұл пікірмен келіспеймін. Ма­те­матикаға келіп жатқан ба­ла­лар аз емес. Мұндай құбылыс бар­лық жерде бар. Дүниежүзіндегі бала­лардың барлығы математи­ка­дан қорқады және оны жек көреді. Дү­ниежүзінде ең көп оқылатын са­бақ та математика. Ол бірінші сы­ныптан оныншы сыныпқа дейін оқытылады. Десек те оқы­ған­­дардың 1 пайызы ғана осы са­ла­ға бет бұрады. Бұл - табиғи құ­бы­лыс. Оны мәселе етіп көтерудің қа­жеті жоқ. Біздегі проблема бұл емес. Біздегі проблема респу­б­ли­ка­лық, халықаралық байқауларда же­ңіске жетіп жатқан жас ма­те­ма­тик­тердің жоғалып кететіндігінен туып отыр. Қазақстанда «Үздік­сіз­дік» деген үрдіс жоқ. Басы жақ­сы басталады да, соңы сиыр­құй­ым­­­шақтанып кетеді. Біздің т­а­­­­­лант­ты ба­лалардың барлығы ірі жеңіс­тер­ден кейін шетел асады. Балалар тү­гілі Уалбайдың өзі Америкада жүр. Өйткені Қазақстан оған дұ­рыс жағдай жасай алған жоқ. Біз­де ғалымдарға медаль бере салуды мо­да көреді. Медаль деген не ол, құр әншейін «Блестяшка». Жа­са­май ма жағдайды. Үлкен үй, дұрыс кө­лік, жақсы айлық беріп ын­та­лан­дыруға болады ғой.
Астананың 180 квадраттық үй­ін­де болдым. Бірақ онда ғалым емес, бизнесмен тұрады. Осы жағ­дай неге керісінше болмайды? Біз­де шетелден маман шақыруға құ­мар. Олар кімдер өзі? Олар сол жақ­та жұмыс таба алмағандар, өт­пей қалғандар және басым бөлігі ағыл­шын тілінің мұғалімдері. Ол жақ­тан бізге математика, физика, хи­мия саласының мықтылары кел­генін өз басым көрген емес­пін.
- Өзіңіздің әлеуметтік жағ­дай­ыңызға қанағаттанасыз ба?
- Ешкімнен кем емеспін. Бай­лық жағынан есептесеңіз ме­нен де байлар толып жатыр. Алай­да мен көшеден бөтелке теріп жүр­ген жоқпын. Өзімнің қалаған ісім­мен айналысып жүрмін. Шә­кірт­терім де көп. Одан басқа не ке­­рек?
- Шәкіртті қалай таңдайсыз?
- Бұрын барлығын шәкірт қы­ла беретінмін. Қазір өзім көр­ген­дермен, сырын білетіндермен ға­на араласамын. Өйткені сырттан кел­­гендермен жұмыс істеу қиын. Қол­дарындағы құжаттары кө­бі­не­се өтірік болады. Сосын мені де, өз­дерін де шаршатады. Әнеу бір кез­­дері әлдекімдерді белден ба­сып, қор­ғатып жібердім. Қазір сол қы­лы­ғым үшін ұялып жүрмін. Бү­­гін­де өзіме шәкірт қылғым кел­ген жас­тардың 3-4 курста жазған ғы­­лы­ми жұмыстарына қарайтын бол­­дым. Қалғаны соның нә­ти­же­сі­н­де белгілі болады.
- Сонда математика ғы­лы­мы­ның атағын сіздің беделіңіз ар­қы­лы алып кеткендер бар ма?
- Жоқ деп айта алмаймын.
- Солардың ғылымға кері әсе­рін тигізетінін біле тұра, мұн­дай қадамға қалай бардыңыз?
- Олар ғылымға кері әсерін ти­гізе алмайды. Мысалы, педа­го­­ги­кадан жылына жүздеген адам қор­ғайды. Солардың бар­лығы ке­ремет пе? Осының қа­сын­да ме­нің ықпалыммен өтіп кет­кен 1 математик ештеңе өз­герте ал­май­ды.
Математиктердің Астанада өт­кен І съезінде математика пә­ні­нің мұғалімдерін 3 жыл сайын ат­тес­тациядан өткізіп тұру ту­ра­лы ұсыныс айтылды. Бұл құр әу­ре­шілік. Астана мен Алматыда ма­те­матиктердің білімін тексеріп оты­руға болады. Ал елді ме­кен­дер­­дегі математиктерді қалай тек­­сересіз?
Менің бір еврей оқушым бар. Қа­зір Израильде тұрады. Әлгінің қа­білет-қарымы сұмдық. Оны­мен басқа шәкірттерімді салыс­ты­ра ал­маймын. Десек те, ғылым­ға же­тек­теп жүріп қосқан шә­­­­­­­­­­­кір­­тім «Түк білмейді, ма­те­ма­ти­­кадан мүл­де мақұрым» деп айт­паймын. Бар­лығы салыс­тыр­ма­лы түрде ғой.
- Нарықтық экономикалық за­манда ғылыммен айналысу қан­шалықты тиімді?
- Тиімсіз. Бұл жерде сіз ғы­лым­мен не үшін айналысып жүр­геніңізді ұғу керексіз. Егер сіз «Коттедж саламын», «Ма­ши­на мінемін» десеңіз, сізге ғылым­мен айналысудың керегі жоқ. Қай жерде, қай кезеңде бол­ма­сын ғылымдағы, өнердегі адам­дар­дың жалақысы төмен болған. Ше­телде де солай. Алайда ше­тел­де мықты қорлар бар. Ға­лым­дар сол қорлардың гранттарын ұтып алып өмір сүреді. Қазақ­стан­да мұндай жоқтың қасы.
Бізде бірде-бір бай ғылымға қар­жы қарастырмайды. Барлығы тыр жалаңаш қыздардың бай­қауы­на ақша бөлгенді абырой са­найды. Біреуі қазақ ғы­лымы­ның көсегесін көгертуге ниет біл­дір­мейді.
Мен ғылымнан ләззат аламын. Ме­ні ақша қызықтырмайды. Өзім­нің еркін жүріп-тұруым, қа­ла­ған ісіммен шұғылдануым бә­рі­нен қымбат. Мақтанғаным емес, бі­рақ әзірше Қазақстанның жо­ғар­ғы оқу орындарына шақыртуы ең көп адам менмін. Бірақ менде бір проблема бар. Уақыт тапшы. Еш­кімнен кем емеспін және асып та бара жатқан жоқпын. Үш жерде жұ­мыс істеймін. Тапқаным бала-ша­ғама жетеді. Коттеджім жоқ, ма­шинам бар. Оны маған Бауыр­жан Оспанов деген жігіт сыйға тарт­ты. Машинамның маркасы- «Шкода». Сонымен артқа да жү­рем, алға да жүрем. Біреулер ме­нен «Мерседес» неге мін­бей­сің?» деп сұрайды. Маған оның не ке­ре­гі бар. А пунктінен В пунктіне жет­­сем болды ғой.
- Білім және ғылым минис­тр­лі­гінің осы салада жүргізіп жатқан ре­формаларына қалай қарайсыз?
- Аталмыш ведомстваның не­гіз­гі бағыты дұрыс. Бірақ жүйеден жүй­е­ге көшу көбейіп кетті. Біз Бо­лон үрдісіне кіріктік. Дұрысы Ке­ңестік жүйе болатын. Мәселені ма­­тематика саласынан алып қа­рай­тын болсақ, біздің матема­ти­ка­дағы қазіргі жетістіктеріміздің не­гізі өткен кезеңде қалыптасты деу­ге толық негіз бар. «Нагато проб­лемасын» шешкен Уалбай Ке­ңес кезіндегі математиканы оқы­ған. Ғылыми жұмысын да сол кез­де жазып, сол кезде қорғаған. Ең бастысы, ол шетелге дер ке­зін­де шы­ғып үлгерді. Өйтпегенде біздің абыз Абай секілді шектеліп, кө­­рін­бей қалатын еді.
Мен Болон үрдісін де қол­дай­мын. Түптеп келгенде Болон үр­ді­сінің Кеңестік жүйеден еш айырмашылығы жоқ. Кез келген жүйе­ні өзіңе сіңістіргенде оны тұ­тас қамту керек я болмаса оған мүл­де жоламау керек. Біз кре­дит­тік жүйені алдық. Қазір мұға­лім­дер азаннан кешке дейін сабақ бе­реді. Сағаты, студенті көп. Бі­рақ айлық жалақысы көбей­ме­ген.
Бүгінде Қазақстанда тақта же­тіс­пейді. Жұрттың бәрі инновация мен компьютерлендірудің соңын­да жүр. Оқытушы студентке есеп­ті тақтаға бормен жазып түсіндіруі тиіс. Бұдан басқа жолды біл­мей­мін.
- Интерактивті тақталар қол­да­нысқа еніп жатқан жоқ па?
- Иә, бірақ классикалық тақта қа­лу керек. Интерактивті тақта әле­мнің барлық елінде бар. Де­ген­мен ешкім бұрынғы тақ­та­лар­дан бас тартып жатқан жоқ. Пи­фа­гор теоремасы осыдан 2 мың жыл бұрын да Пифагор теоремасы бол­ған, бізден кейінгі 2 мың жыл­да да ол солай болып қала береді. Он жерден инновация қылыңыз, он жерден индустрилизация қы­лы­­ңыз Пифагор теоремасы өз­гер­мей­ді. Ал Пифагор теоремасын үй­­ретпесеңіз, математиканы еш­кім үйренбейді. Синус, косинус та­­ғысын тағы Пифагор тео­ре­ма­сы­на негізделген. Айналып кел­ген­де жаңалық ашамыз деп жүріп, кө­неден көз жазуға болмайды. Клас­сикалық тақталарға қатысты да осыны айтамын.
- Интерактивті тақталар сізге не­сімен ұнамайды.
- Ұнайды. Алайда оның ма­ған не керегі бар? Мысалы, сен ұя­лы те­лефон ұстайсың, мен ұс­та­­май­мын. Өйткені ол маған ке­рек емес. Онсыз да өмір сүріп жүр­­мін.
- Ұялы телефон байланыс үш­ін қажет қой...
- Сізге керек шығар, маған ке­регі жоқ.
- Сізді біреу іздесе ше?
- Іздесе тауып алады. Сен тау­ып алдың ғой.
- Математикаға қатысты мем­лекеттік тілдегі оқулықтар жа­зылып жатыр ма?
- Білмеймін, маған ешкім тап­сырма берген жоқ, мен жаз­ған жоқпын. Менде оған уақыт та жоқ.
- «Уақыт жоқ» деген сөзді қай­та-қайта айтып отырсыз. Сон­да сіз жұмысбасты болып кет­кенсіз бе?
- Менің жұмысым да хоббиім де - ғылым. Тек сонымен ғана ай­налысамын. Менде бос уақыт де­ген болмайды. Демалысым мен жұмысым қатар жүреді. Ас­та­наға келгеніме 3 күн болды. Сол 3 күнде велосипед теуіп жүр­мін. Өзеннің бойына ве­ло­си­педпен жүретін жер жасап қой­ыпты. Бұл - өте ақылды нәр­се, маған қатты ұнады. Жалпы, Ас­танаға осымен 3-рет келіп тұр­мын.
- Астанаға неге аз келесіз?
- Қажеттілік жоқ. Оның үс­ті­не Астана шенеуніктердің қа­ла­сы. Түбінде ғылымның қаласы бо­лар, бірақ оған уақыт керек.
- «Бәйтеректе» болып көр­ді­ңіз бе?
- Жоқ.
- Неге?
- Қызық емес.
- Жұрт сізді «Қырсық қазақ­тар­дың» қатарына қосады. Бұған не дейсіз?
- Ешқандай қырсықтығым жоқ, бос сөз бұл. Бірақ маған бә­рі­бір, жұрт не десе, о десін. «Қыр­сық қазақ» дегенді сіз сияқ­ты журналистер ойлап тауып жүр­ген шығар. Дүниеде қыр­сық­тар көп. Солардың көшін Исаак Нью­тон бастап тұр. Матема­ти­ка­дағы қырсықтардың мил­лон­нан біріне жетсем, менің қыр­сық­тығымның арқасында ма­тематика ғылымына жұрт на­зар аударатын болса, менің қуа­ны­шымда шек болмас еді. Бізде Мұх­тар Шаханов деген «қырсық» бар. Тіл туралы айта береді. Сол кі­сінің деңгейіне жетсем, өзімді шек­сіз бақытты санар едім. Қыр­сық­сам, математика үшін ғана қыр­сығамын. Менің саясатта не­месе басқада шаруам жоқ. Бі­реу­лерге пікірім ұнамаса «Ну и что?». Мен қыз емеспін ғой, жұрт­тың бәріне ұнайтын.
- Бағана сіз халық ақылды емес деген ой айттыңыз ғой, со­ны­ңыз артықтау айтылған жоқ па?
- Несі артық? Қазақтың «Ха­лық айтса, қалып айтпайды» де­ген мақалы дұрыс емес дедім. Сіз ке­ліспейсіз бе, мен дәлелін кел­тір­дім ғой. Менің қай жерім дұ­рыс емес, сіз немен келіспей тұр­сыз?
- Әркімнің өз пікірі, өз көз­қа­расы бар ғой, әңгімеңізге рақ­мет. Амандықпен жүздесейік.

Сұхбаттасқан
Қанат МАХАМБЕТ

http://www.aikyn.kz/index.php?option=com_content&task=view&id=8680&Itemid=2

 

0 пікір

Үздік материалдар

Алғыс айту күні

Алғыс айту күні және оның шығу тарихы

Жомартбек Нұрман 1562
Алашорда

Қожанов межелеу науқанында (Жалғасы)

Бейбіт Қойшыбаев 2253
Ғибырат

Қайсар рухты ғазиз жан

Мұхтар Құл-Мұхаммед 3519