Тыныштықбек Әбдікәкімұлы

Ақын Рысбек Дәбейдің Ғалым Боқашқа арнаған «Уақыт ішіндегі уақыт» атты өлеңі бізді ерекше толғандырды. Өлең рухын өткірлеп тұрарлық сөз­дер­дің сұрыпталуы мен сөйлемдік құры­лымдардағы аздаған олқылықтарға қара­мастан, ондағы ой еркіндігі мен көркемдік шешім тамаша. Ең бастысы – автордың бұқаралық діни психозды ескеру дәстүрін сақтай отырып жазған өлеңіндегі сұрапыл доктрина сұлбасы түпкі мәнісінің әлемде теңдесі жоқ Ата Тіліміз бен кемел Дүниетанымымыз арқылы кәміл айқындалатындығы. Яғни біздің мақсат – ақын өлеңін қысқаша талдау және бағзы көшпелі бабаларымыздың аталмыш өлеңге тікелей қатысы бар көркем доктринасының әлемдік діндер жалғандығын әшкерелеуші басты қағидалық мәністерін де барынша аз сөзбен баяндап беру. Өйткені мақала көлемі көп сөзді көтермейді. Алайда кей мәністерді жан-жақты саралауға мәжбүрміз. Өйтпейінше, ақынның айтпағын өзіңнің түсінуің де, өзгеге түсіндіруің де қиын. Өлеңді талдаудағы тәсіліміздің әдеттегі әдеби сын канондарынан өзгеше болмағы да сол себепті.

«Мешіт мұнарасына көтерілген Ғұлама (азан әуелеп, ниет қып, қол байланғанша) басқа бір кеңістікте ғұ­мыр кешетін ғажайып Қара Құсқа мініп… сонша зулаған уақытты сезбей ессіз мүлгіген жұртқа таң қалар еді, баяғы Бійігінде тұрып». Бұл бір, – Шы­ғыстың аңызы. Қол сағатымызға кірпік қақпай қанша үңілсек те, тілшік көрсете алмайтын шексіз аралық – уақыт ішін­дегі уақыт, ұмытылған… Байыр­ғы Мұна­раның түбінде табаныма қиыршық тас батып, үнсіз мүлгимін. Ес­кі дуалды бой­лап өскен шырмауық пен өрмекші торлары шытырман…».
Осы ақ өлеңдегі «мешіт мұнара­сы» жай мұнара емес, рухани мұнара. Оның зәу басынан төмендегі Қ а р а н ы ң [«Қара»: қара(черный)-дене-хайуан-сайтан – н а д а н ж ұ р т] санасын жарық­­­тандыратын әулиелік нұрлы СӨЗ айтылуы тиіс. Демек, «мешіт мұна­ра­сына көтерілген Ғұлама»-ның бір мәнісі: «Қар+Қара». Ал «Қар+Қара»-ның (моделі: «алтынтөбелдірікті Қарқара) жеке әңгімеге лайық өз ғылымы бар. Біз «мұнара дегеніміз не? мұнара культі қайдан пайда болған? «Мұнара» сөзі не дейді?» сұрақтарына жауап іздейік.
Әлбетте, қай-қай мұнара да – бійік ғимарат. Олардың өзге бійік ғимараттардан ерекшелігі – бастарында сәулесі айналаға таралар Ж а р ы қ т ы ң (мешіт мұнарасында – жарық Сөз, күзет м. – жарқыраған көз, маякта – жарық шам, т.т.) болуы. Яғни мұнара – «Жарық+Бійік» біртұтастығының символы. Оның пәлсапалық негізі көшпелі бағзы бабаларымыздың өзіміз айтып та, жазып та жүрген көркемтанымдық мына даналығы: «Бұ Жалған Дүние – «ғаламат бійік Тау». Оның ұшар басында Күн түрінде жалқындаған нұрлы Жұмақ бар. Ол Жұмақты Бақшы (рухани бағбан; Қош Біт-«Господь») Құдай басқарады». Яғни Жұмақ Күн – «мұнараның нұрлы басы», «Тау»-Бұ Дүние – «мұнараның төменгі бөлігі», Қош Біт (кәдімгі Күннің Жұпар Рух-Құдайы) – «мұнара басындағы азаншы Ғұлама». Дәл солайша: «Бас – «мұнараның нұрлы басы», Дене – «мұнараның төменгі бөлігі», Қош Еге (адамдық Жұпар Рух-Құдай) – «мұнара басындағы азаншы Ғұлама». Ал Жұпар Ійе – шексіз ғарыш түріндегі «Құдырет Мұнара-Таудың» Құдайы. Мұнара культінің сондай көне көркемтаным негізінде қалыптасқандығын мұнараның «мұнара» (ар. мәнәрә) атауының да растауы керек. Оны білу үшін, Бестаным (Адамтану, Табиғаттану, Күнтану, Ғарыштану, Тәңіртану) ғылымдарының кілті – Сөзтанымға жүгінбек абзал.
«МҰНАРА» сөзі – б і р т е к т і үш Жұмақ Күн («Бастағы Бақ»-Күн, кәдімгі Күн және түпкі Құдырет Күн) мен олардың а т т а с үш Құдайының қадымдағы «Ыра» («Ыр+а»; өткірнұрлы Жұмақ Күн; Патша; славяндық үлгісі: «Ыр+а+й». Жұмақ) термині негізінде қалыптасқан «Жан Ыра», «Бақ Ыра», «Біт Ыра», «Қам Ыра», «Ал Ыра», «Шаш Ыра», «Мұш Ыра», т.с.с. болып кете баратын көне атауларының бірі ретіндегі «МАН ЫРА» атауының туынды құбылғы түрі: МАН ЫРА → «Мән Әрә» («Мұнара»). Бір аналогы – Бес Ене («Пешене») → Башня».
Тағы да Сөзтанымға жүгініс. «Ман Ыра» сөзінің «Ман» компоненті әуелде «Бақ» (Жұмақ) дегенді білдірген. Оның Н+д(т) симбиозынан бүлінген «Ман+д» (Жұмақ) түрінің етістіктік «ман+д+ы» үлгісінің «жұмақтана өсіп-өн» дегенді білдірмегі де; «Манд» (Жұмақ) сөзінің құбылғы жетілме «Маңд+ай» үлгісінің «Шеке – өсіп-өнуші Жұмақ» дегенді білдірмегі де содан. Бабалар көркемтанымы бойынша, ол Жұмақ – «тау (дене) басында орналасқан Ес Жұмағы». «Ман» атауы негізінде қалыптасқан бестанымдық көне «ЕС-МАН» (Ес-Жұмақ; інжілдік бүлінгі жалған үлгісі: «г+Е+ф+С+и МАН») терминінің «жұпар май өндірілетін таубасындық Бақ» дегенді айтпағы да сол себепті. Ал біз, мақала көлемі көтермейтіндіктен, бағзы «ЕС-МАН» ілімі құпиясының да «Маңдайдағы Бақ», «Шекенің жұпар майға шылқуы» («ырыс-құтқа кенелу»), т.т. фразеологизмдер мен «ЕС» (лат. бүл. үлгісі: «и+ЕС+ус»), «КІРІС» (Бақ-Құт-Ырыс; христиандық бүл. жалған үлгісі: «ХРИС+т+ос»; «шекесі жұпар майға шылқыған патша»), «КІРЕС» (славян. бүл. толықша түрі: «КРЕС+т»), т.с.с. естанымдық көне терминдер арқылы кәміл ашылатындығын мәлімдеумен ғана шектелеміз.
«Манды», «Маңдай» сөздері түрінде де тірлік ететін «Ман» атауы «Жұпар Құдай-Адам» дегенді де білдірген. Соған Тіл тірлігіндегі текорат заңдылығынан бір-екі мысал: «Бақ» (көнеславян. «Бох»: «Құдай») → «Бақ» (Жұмақ); «Ырыс» (Ы+д+РЫС»: «Жұмақ Адамы») → «Ырыс» («ф+ЕР+д+О+у+С»: ир. Жұмақ); Үр (Жұпар Рух) → Үр («х+Ор». ислам. миф. Жұмақ). Сол сияқты, «Ман» (Жұмақты баптаушы Жұпар Құдай-Адам) → «Ман» (жұпарлана өсіп-өркендеуші Жұмақ).
«Жұпар Құдай-Адам» деген мәнісі «Бақман» («Бағбан»; Бақты я Жұмақты баптаушы Құдай-Адам) терминінен де белгілі «Ман» (Бағбан Құдай-Адам; жұпарлы Жұмақ Күн) термині әлемдік мифтерде «алғашқы адам» дегенді ғана білдіреді. Ал «Ман Ыра» атауының тұрақты «Н+т(д)» симбиозынан бүлінген «Ман+т Ыра» (шашыраған Нұр) түрінің етістіктік ауыс мәні: «шатпырақта».
Көшпелі бабаларымыздың көркем­танымы бойынша, «Құдай бағымындағы Жұмақ Күннің өзі «ғаламат бійік Тау» ретіндегі Жалған Дүниенің басында орналасқан». Сондықтан сол «Тау»-Әлемнің өзі де, сол «Тау»-Әлем» ұғымына орай «Әлем»-Тау» саналған таулар да «Ман Ыра» аталған. Алтай мен Тарбағатай аралығындағы тау жоталарының «Ман Ыра» (бүлінгі үлгісі: «Маныра+қ»; оның кейін «қой Маңырақ»+«қозы Маңырақ» болып түрленуінің де өзіндік мәнісі бар) атауы – сондай атаулардың ең көнесі. Сол таукультіндік атауды ертеде көшпелі бабаларымыз Моңғолия мен Тибет арқылы Үнді апарған. Оның Тіл тірлігіндегі жоғарыда айтылған тұрақты «Н+д» симбиозы арқылы өзгерген түрі – «Мандара» («Ман+д Ара»; индуизм. миф. «Ұшар-басын Құдайлар мекендейтін қасиетті тау»): «Ман Ыра → «Ман(д)ара». Бір аналогы: «Ал Ем (Әлем) → «Олим(п)».
«Ман Ыра»-ның ықшамдалған «МАН ЫР» үлгісі толықшалана, «МАНАР» түрінде қолданысқа ие болады. Одан, Күннің мезгілдік түр-түсіне байланысты, «манар» (қаз. Ақ) һәм тұрақты «Р+т(д)» симбиозынан бүлінген «манарт» («манар+т»; қаз. Қызыл) түрлері таралған. «Манар» (Күн.,) сөзінің «мәнәр» (ар. Маяк) және «м~б(ф.,)» құбылынан өзгерген «фонарь (ор. Шам) түрі де бар. Ал негізінде, «Бағбан» Құдайдың да, оның «бағымындағы» Жұмақ Күннің де, ұшар-басында сондай Жұмақ Күн орналасқан «Тау»-Әлемнің де ортақ бағзы бір атауы – Ман Ыра («Манар»). Түйін: МАН ЫРА → «МАН(т)ЫРА, МҰНАРА (МӘНӘРӘ), МАНЫРА(қ), МАН(д)АРА, МАНАР».
* * *
К ө ш п е л і бабаларымыздың көркем де көсем танымы бойынша, «Ман Ыра» дегеніміз – «Б а қ ш ы (рухани Бағбан) Құ­дай мен Жұмақ Күн һәм «Тау»-Әлем» үштігінің біртұтастығы. Соған орай, «Таудың Шар («ұ+Шар») басындағы Бақшы мен таудың Шар-Басы һәм таудың төменгі бөлігі» культі пайда болады. «Тау басындағы Хан мен ақтүңлікті Шаңырақ (Күн симв. «хандық тақ») һәм таудың төменгі бөлігі» үштігі түріндегі инаугурациялық атрибут пен «Бій», «Бій+лік», «Бій+ік» үштігі түріндегі Бій культінің де түпкі мәнісі сонда. Формулаларының басты екеуі: «Тау басына Хан көтеру», «Төбе басында – Төбе Бій». Яғни Бақшы, Хан, Бій – «Күн Құдайының жерлік өкілдері», Кіші Құдайлар.
Қош, «таудың Шар басындағы Бақшы мен таудың Шар-Басы һәм таудың төменгі бөлігі» танымы, кейін, «мұнара басындағы Жаршы мен мұнара басы һәм мұнараның төменгі бөлігі» түріне өзгеріп кетеді. Себебін қысқа да нұсқа айтайық. «­Күннен ­ тара­лар толқын-толқын нұр» заңдылығы негізінде, бір замандардағы біртілді орасан к ү н т е к т і Қағанаттан әлемнің түкпір-түкпірі­не заманалар бойы топ-топ жұрттар лек-лек көшумен болады; Бестанымның «КҮН → Күн нұры→Ауа→Су→Топырақ» бестігі заңдылығына сай ондай көштер жеткен-жеткен жерлерінде «топырақ» ишаратында түбегейлі отырықшыланады. Ал отырықшылардың қала салуына таулы жерден гөрі, жазықтық қолайлы. Сөйтіп, олар жазық өңірлерде қала салады, ежелгі «Ман Ыра» культін ұстанады. Бірақ маңайда маныралық культке лайық қасиетті Тау болмаған соң, «Тау орнына – мұнара (алтарьі төбесінде орналасқан зиккурат-мұнара, азандық м., қоңыраулы м., т.с.с.)» қарекеті іске асады. Әу-бастағы көшпелілік «Ман Ыра» культінің отырықшылық «Мұнара» культіне өзгермегінің бір сыры сонда. Өкінішке қарай, заманалар өте келе, мұнаралардың маныралық бастапқы мәнісі адыра қалды.

Көнемысырлық, америн­достық, шын-машындық мұнара-пирамидалар негізінің де қадымдағы сол «Күн Құдайы мен Күн + «Тау»-Әлем» культі екендігі дәл солайша ұмытылған. Мысалы, славяндардың Тіл тірлігіндегі «Майқ(ы) («Күн-Бій») → маяк» сынды, «Ман Ыра → фонарь» түзілімінен дым білмейтініндей, арабтар да «Ман Ыра → мәнәрә (мұнара)», «Ман Ыра → мәнәр (маяк)» түзілімдерінің культтік құпиясынан мүлде хабарсыз. Ал «Уақыт ішіндегі уақыт» өлеңінің мәнісі мен маңызы «Ман Ыра + Манар («Тау»)» даналығында. «Тау» демекші, елдің жаппай әулие болмайтыны секілді, таулардың да Тауы бар. Ондай Таулар – Жұмақ Күндегі («Тозақ» та сонда) тылсым әлемнің «бесенелік-информациялық» құпия энергетикасы (Абайша айтқанда, «Хақтықтың сәулесі») ерекше мол «құйылар» кепиетті Таулар. «Тәңірінің құдыретін көрем десең, Тауға бар» (Қазақ мақал-м. алтын кітабы. құраст. Ж.Кейкин. «Аруна Itd.») нақылы да соны айтады. Олардың қасиеттілігі пошымында немесе бійіктігінде я аласалығында емес, координаттарында. Бағзы Бақшы бабаларымыз сондай қасиетті Таулардың басында Жұмақ әрі Тамұқ Күн-Әлеммен тікелей байланыс түзген. Оның жалған діндердегі мифтік жаңғырығы: «Құдайдан тау басында аян алатын пайғамбарлар». «Жүректің көзі ашылса…» атты мақаламызда (ҚӘ. №7. 14. 02. 2014) біз құдайлық тылсым Ғалам ретіндегі Күннің «хақтық сәулесі» адамдық «Т ө б е к ө з» (төбедегі «Көз»-Рух) арқылы, ақылға қалайша даритындығын да қысқаша баян еткенбіз. «Рух+Сана+Дене» түріндегі біртұтас болмыстың да «Т ө б е к ө з» (Кіші Төбекөз) аталмағы содан. Дәл сондай, бірақ «Дәу Төбекөз» жайына біз төменде тоқталамыз. 

* * *
Аталмыш өлеңдегі «мешіт мұнара­сына көтерілетін Ғұлама» хақында айтпас бұрын, «ғұлама» сөзінің де қайдан шыққанын білмек абзал. Бүлінгі «ғұлама» (ар. ғ+Ұлам+а; оқымысты дана) сөзі – мәнісі «Сөз Сөзден туады, сөйлемесе қайдан туады» әмбебап нақылымен айқындалатын Тіл тірлігіндегі заңдылық бойынша, байырғы «АЛ ЕМ» [шипалы ақ (емшек) Күн; Әлем] атауынан араб тілінде «паразит «ғ» (ғ,к.,) дыбысы кесірінен бүліне туындаған «ғалам» (ғ+Алам), «кәләм» (к+Әләм), «кәлима» (к+Әлим+а), «ғылым» (ғ+Ылым), т.с.с. сөздердің бірі ретіндегі бүлінгі «ғалым» («ғ+Алым) сөзінің туынды бір түрі. Көпмағыналы «АЛ» атауы негізінде қалыптасқан «Ал Ем» атауының аналогиялық қатары Қазақ Дүниетанымында «Ал Өн», «Ал Өс», «Ал Бас», «Ал Ыра», «Ал Жар», «Ал Ман», «Ал Жау», т.т. болып кете барады. Біз осындағы «АЛ» (белое Солнце.,) атауының да «Ман Ыра» доктринасына қатысты әлемдік сансыз б ү л і н г і үлгілерінің төртеуін ғана келтіреміз: 1. «г+ЕЛ+и+ос» (грек. Күн; Күн Құдайы). 2. «АЛ(л)+а» (араб. Құдай). 3. «г+ЫЛ+ав+а» («глава»; көне слав. Бас; Басшы). 4. «г+ОЛ+г+оф+а» (арамей. «лобное место»; х о л м). Ал Күн мен Күн Құдайына һәм Жарық Дүниеге ортақ көне атаулардың бірі ретіндегі «АЛ ЕМ» (Алем) атауының тұрақты «М+б(п.,)» симбиозынан өзгерген бүлінгі «ОЛИМ+п» (көнегрек. миф. «Шар-басын құдайлар мекендейтін Тау»), бүлінгі «х+ОЛМ» (ор. Төбе) үлгілері де бар. Сорақы бүлінген үлгісі – өмірде мүлде болмаған «Гомер («г+Омер») Жырауға» телінер «Одиссея» [«Одис(с)+ей»; «Адаш»: қаз. сапарлас адам; «жиһангер»] Жырындағы «жалғызкөзді Дәудің» «п+ОЛ+и ф+ЕМ» атауы.
Түйін: АЛ ЕМ → ӘЛЕМ, (ғ)ҰЛАМ(а), (х)ОЛМ, ОЛИМ(п), (п)ОЛ(иф)ЕМ.
Бұл тіркестің айтары да сол баяғыдай: «АЛ ЕМ» дегеніміз – «Ғұлама Құдай мен Күн-Әлем (О Дүние) һәм «Олимп-Тау»-Әлем (Бұ Дүние)» біртұтастығы. Осы біртұтастық атауының бабалар көркемтанымы бойынша «ӘЛЕМ» («п+ОЛ+и ф+ЕМ»; «жалғызкөзді Дәу») болмағы да заңды. Яғни «Ортаншы Төбекөз» болып табылатын «жалғызкөзді Дәудің» көркемтанымдық мәнісі: «Күн Құдайы (Рух) – «жалғыз Көз», Күн (О Дүние) – «нұрлы Бас», «Тау» (Бұ Дүние) – «алып Дене».
«АЛ ЕМ» (гр. «п+Ол+и ф+Ем»), «КӨК ҰЛ» (гр. «Кик Ыл+оп»), «Қорқыт Баба» Жырындағы «ТӨБЕКӨЗ», т.с.с. «жалғызкөзді Дәу» турасындағы әлемдік барша мифтің түпкі мәнісі: «Ғұлама-Құдай мен Күн-Әлем һәм «Тау»-Әлем» (Рух-Қ ұ д а й + О Д ү н и е-«­­Бас» + Б ұ Д ү н и е-«Д е н е» ). Тіл тірлігінде «ЖАУ (Күн; Күн нұры) – Тау – Дәу» тізбегі түрінде де көрінетін оның «мұнаралық» сипаты былай да түсінікті. Кемел адам баласы да – өзінше бір Рух «Мұнарасы»: Кіші Құдай-Рух + Кіші Күн-Сана + Дене («Азаншы мен мұнара басы һәм мұнараның төменгі бөлігі») немесе «Кіші Төбекөз». Кішітөбекөздік Сананың «Кіші Күн» екендігі «Ақыл деген – өлшеусіз бір жарық Нұр» (Шаһкерім) нақылынан да мәлім. Яғни «Кіші Құдай мен Сана һәм Дене» –– «Қош Еге + Кіші О Дүние + Кіші Бұ Дүние».
Міне, енді Рысбек өлеңінің құпия мәнісі шындап ашыла бастайды. Яғни, «мешіт мұнарасына көтерілген Ғұлама» – кемел адам. Ондай кемел адамды бабаларымыз «Басына Бақ қонған» деген. «Бақ» дегені – Жұмақ Ес (Кіші Күн). Ійе-Құдайы – Бақшы («Бақ+шы»: Бақ Ійесі; рухани Бағбан). Бақшының «Пырақ» (п+Ырақ, «қанатты жылқы»-Рух), «Жел-Майа» («қанатты түйе»-Рух), «Құмай» («қ+Ұмай»: «ит+құс»-Рух), т.с.с. ­кійелік сипаттарының бірі – «Құс». «Бақ Құсы» (Бақыт Құсы) делінеді. Қазақ Дүниетанымында өте көп ондай «құстардың» ең зоры «Самұрық» аталған. Ол атау – «Жам Үрік» [«Йам Үрік»; Жұмақ Күн-Естің жұпар Рухы; мұндағы «Үрік» («самал»-Рух) компонентінің еврейлік бүлінгі үлгісі – «Руакх» («дыхание»-Дух), араб. бүл. үлгісі – «рих/Рух» («ветер»-Дух); бүлінгі «п+Ырақ» үлгісі айтылды] терминінен туындаған кійелік атау. Ал «Уақыт ішіндегі уақыт» өлеңінде «мешіт мұнарасындағы Ғұлама мінетін ғажайып Қара Құс» – «Семүріг» («Самұрық» атауының арықша түрі; көне түрк. «кішкентай сайрауық құс») деп те аталған «Бақ Құсы» яки адамдық «Құс»-Рух. Шаһкерімде ол – «Ақыл Құсы»: «Ақыл Құсы адаспай аспандаса, Әлемде нәрсе болмас көзден таса. «Жеті Көк» Жерден оңай «басқыш» болып, Ғарышқа қол жетеді, қармаласа!». Рысбек өлеңінде оның «басқа кеңістікте ғұмыр кешетін Қара Құс» түрінде суреттелуі де заңды. Өйткені біріншіден, жоғарыда айт­қанымыздай, адамдық Рух пен Сана – «Кіші О Дүние», адамдық дене – «Кіші Бұ Дүние». Яғни «Ақыл Құ­сы» болып табылатын «Қара Құс» – «кішіодүниелік Құс». Кәдімгі Бұ Дү­ниемен салыстырғанда да, «Кіші О Дүние» – мүлде «басқа кеңістік». Екін­­­шіден, Қара Құс («қарағұс») – Мыйдың желке тұстағы «ақылқұсындық» бөлігі.
Қаласа, кәдімгі Ғарыш-Күнге (О Дүниеге) «қол жеткізетін» бұдүниелік әлгіндей қасиетті жандар саналы түрде күнәға барса, «Бағы байланып», сорлап қалмақ. «Бастан Бақтың таюы», «Бастан Бақ Құсының ұшып кетуі», т.т. фразеологизмдер – сондай бейбақтықтың формулалары. Ал пенделер «құсының» кәдімгі тауықтан айырмашылығы аз.
Өлеңде «Қара Құсқа мінген Ғұламаның баяғы өз Бійігіне ұшып барғандығы» айқын. Тау (Мұнара) культі бойынша, ол «Бійік» – Құдай-Рух мекендейтін Жұмақ Күн. Ол неліктен «Ғұламаның баяғы өз Бійігі»? Қазақ Дүниетанымында оған да жауап жеткілікті. Солардың басты бірі: «Жанымыз – Күннен келген Нұрдан, тәніміз – топырақ пен судан» (Шаһкерім). Яғни Рух (Жан) атаулы, әуелі, О Дүние болып табылатын Күнде («баяғы өз Бійігінде») жаралып, «Жер-Ене құрсағына егіледі»; жерлік ғұмырдан кейін, «өз Бійігіне»-Күнге қайыра оралмақ. Яғни: «кетеді жаным Нұрға таман…» (Шаһкерім). Мұндағы «Нұр» – тамұқтық кеңістігі де бар Күннің жұмақтық әлемі. Қысқасы, О Дүниеден (Күннен) келген Жан (Рух), «қ а й т ы с» («смерть»; ­возвращение ) түрінде, өзінің О Дүниесіне (Күнге) қайыра «ұшып» кетеді; бұдүниелік «топырақ пен судан жаралған» Тән өзінің бұдүниелік топырағы мен суына «түсіп» кетеді.

* * *
«Баяғы өз Бійігіне (Жұмақ Күнге) Ғұламаның Қара Құсқа мініп-ұшып баратыны» жөнінде тағы бір сөз. «Қара Құс» яки «Бақ Құсы» «Басында Бағы бар» өте қасиетті адамдарда ғана болады. Сондай адамдардың қай-қайсысы да өзінің «семүрігтік-қарақұстық» қабылетін іске қосса-ақ болды, Шаһкерім айтпақшы, «Ғарышқа қол жетеді, қармаласа» кереметі шынға айналмақ! Өлеңдегі «Ғұлама» да Ғарышқа («өз Бійігіне»-Күнге) солайша қол жеткізеді»! Оны Сөзтаным былайша ұғындырады. Арабтық бүлінгі туынды «ғ а р ы ш» («ғ+Арыш»; аспан, космос) сөзінің бастапқы таза нұсқасы – көпмағыналы «Ырыс» Сөзі. Көнедегі басты мәні: «Жұмақ Күн мен оның Бағбан Құдайы». «Ырыс» терминінің жоғарыда келтірілген бүлінгі «Ы+д+рыс», «ф+Ер+д+о+у+с» үлгілері де соны айтады. Исламдық мифте бүліне метатезаланған «ғ+Арсы», «г+Үрсі» түрлері де бар. Жалпы, Жұмақ Күннің көне атауларының бір парасы «Бақ», «Құт», «Ырыс» синонимиясынан басталады. Сәйкесінше, Күн Құдайының атаулары да солайша: «Бог», «Құд(а)», «Ы(д)рыс».
Ғарыш – Күннің әр аясында бір планета айналатын ғаламдық «кемпірқосағы» да – ғарыш. Ондай ғарыштың ең зоры – тоғыз қат Аспан (Құдырет Кемпірқосақ). «Басында», шын мәнісінде, кіндік-«осінде» түпкі Жұмақ Күн (Жұпар Ійенің Құдырет Бағы) жайнаған таң-ғажайып ол «Мұнара-Тауға» О Дүниедегі кемелдер ғана «көтеріле» алады. Яғни иерархиялық тұтастық құрайтын Күнбасты үш Құдай бар. Олар жөнінде «Ұлттық Йс…» (ҚӘ. №№ 47-50. 2012.) атты мақаламызда айтылса, «Өзің білме, …» атты мақаламызда (ҚӘ. № 20. 2013) Күннің ешқандай «шам» да, «термоядролық жұлдыз» еместігі де айтылған.
Жә, «…Ғұлама өзінің баяғы Бійігіне жеткенде, төменде, сонша зулаған уақытты еш сезбеген ессіз мүлгіме жұртқа таң қалады». Рысбек өлеңі солай дейді. Онда үш нәрсе жұмбақталған: 1. Бақ Құсына тән тылсым уақыт («уақыт ішіндегі уақыт»). 2. «Сәт» (мгновение+удача; «Ілез» – өзінше бір әңгіме) деп те аталатын ол уақыттан бейхабар бұдүниелік Қара. 3. О Дүниеге көтеріліп, Бұ Дүние жалғандығына көз жеткізген Бақшы. Ал көшпелі бабаларымыздың «Уақыт» («у+АҚ+ыт»; время) хақындағы танымы да ғажап көркем ілім. «ЖҰПАР ІЙЕ иелігіндегі Құдырет БАҚ-КҮН → Қ. Эманация → Қ. Уақыт → Қ. Қозғалыс → Космос» бестігінен басталатын содан бір ғана сөз. Мысалы, «Бастағы Бақ» (Жұмақ Ес) уақыты, «Бақ» (орысша үлгісі: Бог; Бағбан Құдай) атауы негізінде, «Бақый» («Бақ+ый»; бағбанқұдайлық мәңгі уақыт) деп те аталған. «Бастағы Бақ» уақытын Бақый етіп тұрған негізгі Бақый – өткенді, бүгінгіні, келешекті тұтас қамтып тұратын Бақішіндік уақыт (Өлеңде: «уақыт ішіндегі уақыт» – «тілшік көрсете алмайтын шексіз аралық»); биологиялық, хронологиялық уақыттарды тұтас қамтитын «бесенелік» тылсым уақыт, «Бақ Құсының» уақыты; сағат тілімен де, жүрек лүпілімен де өлшенбейтін қошегелік Бақый. Кез келген «Кіші Төбекөздің» өз өткенін де, болашағын да «ілгерінді-кейінді еркін аралап», Күндегі жұмақтық-тамұқтық әлемге де «сапарлата» алатындығы содан. Өлеңдегі «Ғұлама» да – сондай, «Кіші Төбекөз». Оның «төменде (Жалған Дүниеде) ессіз мүлгіген жұртқа таң қалатыны» да сондықтан. Бұл тұрғыда, «ҮШ БАҚ» (жалған үлгісі «ұшпақ»: жұмақ) аталмыш үш Жұмақ Күннің үш Құдай-Рухының-үшеуінің уақыттарының да «Бақый» екендігін білгеніміз жөн. Бірақ жұпарійелік Бақый – Абсолют Уақыт. Оған қошбіттік Бақый да тең келмейді…
Өлең соңы: «Байырғы Мұнараның түбінде табаныма қиыршық тас батып, үнсіз мүлгимін. Ескі дуалды бойлап өскен шырмауық пен өрмекші торлары шытырман…». Мұндағы «байырғы Мұнара» – «Басында Жұмақ Күн орналасқан ғаламат Тау»-Әлем; «үнсіз мүлгіп отырған» кейіпкер – Қазақ Тілі мен Дүниетанымында кемел де кәміл сақтаулы бағзы Бестаным ғылымдарынан мүлде бейхабар ақымақ адамзаттың жиынтық образы. Кейіпкердің «табанына батқан қиыршық тас» – жербетіндік ашкөз тірліктің таусылмас тауқыметі. «Ескі дуал» – пендешілік мәнісі қадым­нан бері еш өзгермеген бұдүниелік қысқа ғұмырдың тар аясы. «Шытырман шырмауықтар мен өрмекші торлары», сәйкесінше, – түрлі саясат аярлығы мен әлемдік діндер жалғандығы.
* * *
Тегінде, жербетіндік барша тір­шілік иелері Рухани Манарының (Мая­гының) құпия жайнаған Жарығы – О Дүние болып табылатын Жұмақ Күн. Әр адамның жалғандүниелік түгел тірлігінің түпкі мақсаты да – «Мұнара»–Бұ Дүниенің басындағы сол Жұмаққа «көтерілу». Сондағы «мұнара-Тау» басына көтерілу амалдары» сан тармақ ғылымдарының бір мәнісін біз «Бақ Құсы» арқылы мысалдадық. Ал Ғұлама Абай «37-сөзінде» былай деген: «Бійік мансап – бійік жартас; ерінбей еңбектеп жылан да шығады, екпіндеп ұшып қыран («Бақ Құсы» образы Т.Ә.) да шығады». Мұндағы «жартас» – пенделік тірлік «мұнарасы». Бұ Жалғанда (Бұ Дүниенің «Жалған» деп аталуында да ғажап ғылым бар!) әркімнің сондай өз «бійігі» болады. Сондай «бійікке көтерілу» үшін, әр адам алдына қандай мақсат қояды, мәселе сонда. Жақсылардың ондағы мақсаты – о дүниелік Жанның қамы, жамандардікі – бұдүниелік тәннің қамы. «Қайтыс» болған әркімнің «Мұнара»-Бұ Дүние басындағы О Дүние-Күннің жұмақтық я тамұқтық әлеміне тап болуы да олардың сондай мақсаттарына сай. Өкінішке қарай, Бұ Дүниеде «кетеді Жаным Нұрға таман…» (Шаһкерім) деп айта алатындар өте сирек. Жалпы алғанда, бүкіл әлем де бұдүниелік тәннің қамымен ғана жүр деуге болады. Өйткені Жұмақ пен Тамұқ туралы пәлсапа соққыш әлемдік діндердің суқиттығын бек әшкерелейтін көнедегі «Мұнара-Тау» доктринасы әлдеқашан ертекке айналып кеткен. Сол ертек жөніндегі бір-екі сөзбен біз әңгімемізді аяқтаймыз. Ол ертек – «Бабыл Мұнарасы» туралы.
«Бабыл Мұнарасы» жөніндегі көне екі аңыздың ортақ мәнісінің библиялық қысқаша мазмұны (Быт. 11. 1-9): «Жербетіндік барша халық бір Тілде сөйлейтін. Шығыстан Сеннаар жазығына ауып барғандары ортақ Тілді және бірлікті сақтау үшін, «Баб Эль» аталмыш қала және төбесі шын мәнінде Көкке жетерлік ғаламат Мұнара сала бастады. Соған назаланған Құдай оларды әр тілде сөйлетіп, әлемнің түкпір-түкпіріне таратып жіберді. Мұнара құрылысы аяқталмай қалды».
Әуелі, «бір Тілде сөйлеп, ­­­Шығыстан Сеннаар жазығына жеткен жұрттардың» да біздің арғы бабаларымыздан екендігін айтайық. Ол жұрттар да – қадымда көлемі қиыр Ш ы ғ ы с т а ғ ы Өлөң («Лен+а») мен Камшат («Камчат+ка») өңірлерінен бастап, Жау («Қап») мен Үр Ұл («Орал») тауларын да қоса қамтыған; бір тілде сөйлеген; дені көшпелі, евразиялық ұлан-ғайыр ЖҰПАР-ҮР («Гипер б+Ор+ей») Қағанатынан бір замандарда бөліне көшіп, шығанға ауып кеткендер. Рысбектің ғұлама мен мұнара турасындағы хикаят жөнінде: «Бұл бір, – Ш ы ғ ы с т ы ң аңызы» деуінің астарында сондай мән бар. Ал «Жұпар-Үр» Қағанатының әлемдегі бірден-бір кемел мирасқоры – күні кеше ғана отырықшыланған айбынды Қазақ Елі. Діни ертекке айналып кеткен аталмыш екі аңыздың түпкі хақ нұсқаларының төменде баяндалар ортақ формуласының да Қазақ Дүниетанымында таза сақталып қалғандығы содан. Библиялық ертектегі «мұнаралы қаланың» атауы да «Баб Эль» («Вавилон»; батыссемит. «Құдай қақпасы») емес, – «Бау Ұл». «Нұх» (ӨН) пайғамбар» туралы діни ертек астарындағы көне ақиқат та Қазақ Тілі мен Дүниетанымы арқылы оңай анықталады. Бірақ маңыздылығына қарамастан, біз оларды да талдап жатпаймыз.
«Топаннан кейінгі Нұх әулетінен таралғандар Бау Ұл қаласында тұрғызбақ болған ғарыштық Мұнара» (мифтік бір прототипі – «топаннан кейінгі Жайық әулетінен таралғандар тұрғызбақ болған ғарыштық «Тау») туралы библиялық ертектің түпкі мәнісі мына нақылда: «Бас-басыңа Бій болсаң, Манар Тауға сыймассың. Бас Алқаңыз бар болса, жанған Отқа күймессің». Әңгіме басында айтылған «Ман Ыра + Маныра(қ)» яки «Ман Ыра + Манар» (Құдай бағымындағы Жұмақ Күн + «Тау»-Бұ Дүние) доктринасына орайғы бұл жұмбақ нақылдың шешуі: «Төбесінде Құдай иелігіндегі Жұмақ-Күн жайнаған ғаламат бійік Тау» сипатындағы осы Жалған Дүние – бір Тектен жаралып, бір Тілде сөйлейтін орасан Қағанаттағы тайпа-тайпа барлығымыздың ортақ мекеніміз. Мәңгілік бағымыз – бірлігіміз. Егер, әрқайсымыз қағанаттық Бас Алқаға бағынбай, өз патшалығымызды құрмақ үшін Шартарапқа шашырап кетсек, ортақ Тегіміз бен Тіліміз ұмытылып; туынды да бүлінгі алуан тілде сөйлейтін тексіз, жат жұрттарға айналамыз да; өзара ұдайы қырқысуымыздың кесірінен, «Тау»-Әлем бізге тар тозақ болады. Ал қағанаттық Бас Алқаға үнемі жүгініп, ортақ Тегіміз бен Тілімізді ынтымақпен сақтай білсек, «Тау» басындағы О Дүниеде де Тозақ отына күймей, Жұмақта өмір сүреміз». Міне, байырғы дана бабаларымыздың осы ғарыштық Өсиеті бағзы жұпарүрлік («гиперборейлік») ортақ Қағанаттан заманалар бойы Шар-тарапқа шашырап, түрлі-түрлі ТІЛ (Тіл: салт-дәстүр, дүниетаным, дін.,) түзген; жоғарыда айтқанымыздай, «Тау орнына – мұнара» құбылысын туындатқан; бара-бара, барынша тексіздене жадсызданулары кесірінен, «ҮШ БАҚ» (иерархиялық үш Құдай мен үш Күн) Ілімін де түбегейлі мансұқ еткен сансыз отырықшы жұрттар­дың «семиттік» бір тобының санасында әлгіндей қырықөтіріктік мифтерге айналып; ақыры, діни ертек түрінде Библияға еніп қана қоймай, құрандық «Жүніс», «Һүд», «Нахыл» сүрелері аяттарына (19; 118; 26) да негіз болады. Жұпарүрлік арғы бабаларымыздың «ҮШ БАҚ»-қа қатысты ғарыштық дана Өсиетінің солайша біржолата ұмы­ты­луы адамзатты жаһандық қасіретке жо­лықтырды. Ел-ел арасындағы тілдік, нәсілдік, діндік, экономикалық, т.т. түр­лердегі қырғын бақталастықтарға толы қазіргі жындысүрей «Манар» Тау»-Әлем («салынып бітпей қалған Бау Ұл Мұнарасы») – сол қасіреттің айқын көрінісі. Құдай соған «назалы». Алайда құдайлық Сәт (мгновение+удача) кереметінің болмашы бір бөлігінің өзі – адамзатқа өзінше бір дәуір. «Бау Ұл Мұнарасын салдыртпай қоймайтын» ол д әуірдің бар ауыртпалығы – пенделер надандығынан. Ал отбасылық, әулеттік, рулық, тайпалық, т.с.с. «иерархиялық мұнараларға» жіктелетін «Манар» Тау»-Әлем» кереметінің баяндылық кепілі – «мұнара-храм» сипатындағы кемел Адам­дар. Мысалы, «мұнара»-пенденің төменгі бөлігі» – дене. Денедегі 12 мүше – «12 тайпа». Мый – «Бас Алқа», Эго-Рух – «Бас Алқаны басқарар Төбе Бій». «Күлтөбенің басында күнде кеңес» өткізетін сол «Төбе Бій» асқан ғұламалыққа жетсе ғана, Мый іші жайнаған ЖАН (бүл. үлгісі: «ЖАН(н)+ә»; ар. Жұмақ) болмақ. Солайша, «денең – ЖАН нұрлы болса, – жөнделмек» (Шаһкерім). Егер, «кіші тау»-денедегі 12 мүше «Бас Алқаға бағынбай, бас-басына Бій болғысы» келсе ше? Қазіргі «Тау-Дене»-Әлем де дәл солайша құтыруда! Тән (Дене) раһаты үшін жаппай жанталас! Саясаткерлер мен саудагерлер бастатқан пенде атаулы әлеке-жыландай жалануын еш қояр емес! Әлемдік діндер ертелі-кеш ертек айтыса семіріп, алтынға малынуда. Қайтесің, құдайлық СӘТ ба­рысы солай әзірше. Ақынның түйінді сөзінен ерен шіміркенетінің де содан: «Байырғы Мұнараның түбінде табаныма қиыршық тас бата, үнсіз мүлгимін. Ескі дуалды бойлап өскен шырмауық пен өрмекші торлары шытырман…». Солайша шіміркене тұрып, авторға іштей рахмет жаудырумен де боласың! Шаһкерімше: «Енді Есіңді жисаңшы, Манар Тауға сыйсаңшы!.. Бұл Жалғанды қыйсаңшы» (Бұ Дүниенің опасыз қызықтарын тәрк етсеңші! Т.Ә.) дегің де келеді өзіңе! Өзгелерге де…
Құдайым-ай, жұпарүрлік бағзы баба­ларының осыншама теңдессіз ғарыштық Өсиетін әуелі Қазақтың өзі түсіне алар ма екен десеңізші?!..

"Ана тілі" газеті