– Виртуалды ашық кітапханалар әлемнің әр елінде дамып, олардың мүмкіншіліктері жыл өткен сайын артып келеді. Wikibilim қоғамдық қо­ры қолға алған Қазақстанның ашық кітапханасы да бірнеше жылдан бері оқырманына қалтқысыз қызмет етіп келе жатыр. Көзделген  мақсат  қалай орындалуда?  

– Иә, әлемнің әр елінде ондаған жылдық тарихы бар, соңғы тех­но­логиялармен үндескен көптеген ашық кітапханалар жұмыс істейді. Ал kitap.kz  – еліміздегі алғашқы жобалардың бірі. «Әдеби әлем», «Әдебиет порталы» сынды мақсат-мүддеміз ортақ  әріптестеріміз де бар. 

Сұрағыңызға жауап бермес бұрын, «Қазақстанның ашық кітап­ханасын құру қандай қажеттіліктен туды?» деген сауалға жауап бере кетейін. Кез келген тілдің өміршең болып, кең қолданысқа енуі – сол тілдің заман көлденең тартқан тех­нологияларды қаншалықты игеруіне тікелей байланысты. Күн өткен сайын ақпараттық техноло­гия­лар­сыз адым жасай алмайтын қоғам­ға бет алып келеміз. Қазірдің өзінде сұл­басы енді көрініп келе жатқан ақ­параттық қоғамның нышандарын бай­қауға болады. Ғаламторға  қосыл­ған құрылғыңыз арқылы үйде оты­рып-ақ білім алу, ақша аудару және анықтама алу секілді операцияларды жасайтын  жағдайға жетуіміз – сөзіміздің айғағы. Өзімізге үйрен­шікті болып көрінген дүниелердің жаңа технологиялардың әсерінен өзгеріске түсіп, басқа кейіпке енуін қабылдау қиын болса да, біз оған қар­сы тұруға қауқарсызбыз. Қарсы тұрудың қажеті де жоқ. Себебі, за­ман талабы солай. Кітап шығару және оны тарату ісі де бұл үрдістен шет қалмады. Батыс елдерінде қа­ғазға басылатын кітаптарды бір­тіндеп электронды кітаптар алмас­тыра  бастады. Осыдан бірер жыл бұрын интернеттен қазақша сапалы материал табу қиынның қиыны болатын. Интернетті шалғай ауыл­дардың барлығына тартып, Қазақ­станды толық интернетпен қам­тамасыз ету мәселені толыққанды шешпейді. Олай дейтініміз, кон­тентсіз интернет – ішінде жазбасы жоқ кітап секілді. Интернетте кон­тент жоқ деп «жылаудан» пайда жоқ екенін,  өзімізге керегімізді өзіміз жасап алмасақ, басқа біреу жасап бермейтінін түсініп, Wikibilim қо­ры  сайт жасауға кірісіп кетті. Қа­зақ­стан­ның ашық кітапханасы – сол талпынысымыздың нәтижесі. Біздің мақсатымыз – ұлттық мә­дениетіміз бен әдебиетімізге, ғы­лымымыз бен білімімізге қатысы бар барлық кітаптардың электронды нұсқасын жасап, оқырманға ың­ғайлы үлгіде ұсыну.

Осы үш жылдың ішінде кітап­ханамызға 700-ден астам автордың  4000-ға жуық кітабы салынды. Әри­не, қорымызда әдеби мұра мол. Ба­лалар әдебиетінен әлем әдебиетіне дейінгі аралықты өз деңгейінде қам­тыдық. Кітапханамызға жазба әде­биетімізді өркендетіп,  кемеліне кел­тірген ХХ ғасырдың ұлы тұл­ға­ларының  туындылары тұтастай салынды деп айта аламыз. Ғылыми мұрамыздың  қоры да ауыз толтырып айтарлықтай. Ізденісіміз жалғаса береді. Ауыз әдебиетінің қайнар бұлағы болған ақын-жы­раулары­мыздың, шешендеріміздің мұрасын толықтай  жинап, оқырманымызға ұсынғымыз келеді. Кітапхана қорын толтыру ісі бірнеше бағыт бойынша жүзеге асып жатыр. 

Біз замандастарымызды кітап оқуға шақырып, ол үшін барлық жағдай жасап отырмыз. Күн сайын жүздеген оқырманның кітап оқып отырғанына куә боламыз. Бұл – біздің ізгі арманымыздың басы ғана. Мақсатымыз толық орындалуы үшін  әлі де ерінбей еңбек ете беруіміз қажет.

– Үш жыл да аз уақыт емес. Осы аралықта «Замандастарымыз кітап оқи ма?»  деген өзекті сауалға нақты жауап таба алдыңыздар ма?

– Заманауи технологиялардың артықшылығы – сайт қолдану­шы­ларының  қалауын, іс-әрекетін зер­делеп отыруға мүмкіндік беретін жүйе­лер бар. Алдағы уақытта соның негізінде оқырман белсенділігі туралы зерттеулерді ұсынуды жос­парлап жүрміз. Оқырман не оқы­ған­ды ұнатады? Қай уақытта оқиды? Қай қалада тұрады? Жас ерекшелігі қандай? Қандай кітап­тарды іздейді? Бұл қызықты деректерге толы зерт­теу болмақ.  Бір сөзбен айтсақ, елі­мізде онлайн кітап оқу мәдениеті қалыптасып келеді. Кітап оқитын оқырман жетерлік. Замандас­та­рымыз кітап оқиды! «Мына кітапты сайтқа салуды сұраймыз» немесе «Мынадай кітап неге жоқ?» деп реніш білдіріп жататын қол­дану­шыларымыз көп. Қазақстанның ашық кітапханасына бір рет кірген оқырман оның бай мұрасына бай­ланып қалады. Ол міндетті түрде тұрақты оқырманға айналады. 

– Дұрыс екен. Қазақстанның ашық кітапханасы авторлық құ­қықтарды сақтай отырып, заң аясында жұмыс істейтінін білеміз.  Ақын-жазушылар, ғалымдар өз кезегінде сіздердің ұсыныста­ры­ңызды бірден қабылдап жата ма? Авторлар мен олардың ұрпақтары мұраларын қалың көпшілікке ұсынуға дайын ба? 

– Біз жобаны бастаған кезде көптеген авторлар мен олардың  мұрагерлері авторлық мәселесіне келгенде түсінбей, алаңдаушылық танытқаны рас. «Біздің сайтымыз тегін болады, біз кітапханамыздың жұмысы арқылы пайда табуды көздемейміз» деген уәжімізден кейін авторларымыз біздің идея­мызды түсіне бастады. Себебі, барлық автор өз туындысының оқыр­манға жеткенін қалайды. Біз сол жазушы мен оқырманның арасын жалғаушылар ғанамыз. Жоғарыда атап өткеніміздей, жаңа ақпараттық технологиялардың әсер етпеген саласы кемде-кем. Ақ­параттық технологиялардың ке­луімен ғалымдар адамзат өз дамуын­да жаңа қоғамға – сандық қоғамға аяқ басқанын айтуда. Бұл кезеңде көптеген дәстүрлі дүниелерді қайта қарастырып, жаңа кезеңнің талап­тарына икемдеу қажеттігі туды. Соның бірі – авторлық құқық. Қазіргі қолданыстағы «Авторлық құқық және сабақтас құқықтар туралы» заң интернет жоқ кезде пайда болған. Яғни қазіргі ре­дак­циядағы заң интернеттің келуі арқылы пайда болған көптеген ерекшеліктерді ескермейді. Мұның шешімін Гарвардтың заң про­фессоры Лоуренс Лессиг осыдан он шақ­ты жыл бұрын ұсынған болатын. Ол ақпараттың еркін таралуын заңды тұрғыда қамтамасыз ететін Creative Commons еркін лице­нзия­ларын ойлап тапты. Ғалымның осы еңбегін қорымыз қазақшалап, кітап етіп басып, көпшілікке ұсынғанын да айта кеткенім орынды болар.  Қазірдің өзінде АҚШ президентінің ресми сайты, Википедиа, YouTube, Flickr сияқты әлемдік ресурстар Creative Commons лицензияларын қолданады. Егер сіз автор ретінде өзіңіздің шығармаңызды ин­тер­нетте еркін таралғанына мүдделі болсаңыз, онда сіз Creative Commons лицензиясына жүгінуіңіз қажет. Көптеген авторларымыз өздерінің шығармаларының еркін таралғанын қалайды, сол себепті біз кітап­ха­намызды Creative Commons лицен­зиясының негізінде жасауды жөн көрдік. Алғашқылардың бірі болып, бастамамызды қолдап, Алаш арыс­тарының ұрпақтары  қайрат­кер­леріміздің туындыларын кітап­ханамызға салуға келісімін берді.  Ахмет Байтұрсынұлы,  Ілияс Жансүгірұлы, Сәкен Сейфуллин, Мағжан Жұмабайұлы, Міржақып Дулатұлы, Мұхтар Әуезов бастаған ұлы тұлғаларымыздың мұрагерлері бізге үн қосты.  Бұл тізімді Қасым Аманжолов, Зейін Шашкин, Жұбан Молдағалиев, Қалижан Бекхожин, Сағи Жиенбаев, Ғафу Қайырбеков, Мұқағали Мақатаев, Фариза Оңғарсынова, Зейнолла Қабдолов,    Сәкен Жүнісов сынды көрнекті қаламгерлеріміздің еңбектері жалғады. Әбіш Кекілбаев бастаған көзі тірі классиктеріміз де шы­ғар­маларын Қазақстанның ашық кітап­ханасына салуға өз рұқсатын берді. Біз жуырда Ілияс Жансүгірұлы­ның ұрпақтарынан ризашылыққа толы хат алдық. Біртуар тұлғамыздың көпшілікке белгісіз бірнеше фотосуретін жолдапты. Бабала­рының мұрасын туған тілінде әрі сапалы аудионұсқада тыңдауға мүмкіндік бергеніміз үшін алғысын білдірген екен. Мұндай мысалдар жетерлік. Біздің ісіміз оқырманның осындай  ілтипатымен өлшенсе керек.  

– Kitap.kz сайтына мектеп бағдарламасына кіретін бүкіл шығармалардың аудиохрес­тома­тиясы  салынған. Білуімізше, бұл – 130 автордың 1500-ден астам шы­ғармасы.  Шығармалардың үзінділері немесе белгілі бір бөлімдері емес, толық нұсқалары жазылғанын ес­керсек, бұл жобаға қыруар күш жұмсалғаны білінеді. Мұндай ау­диохрес­томатия жасауға не түрткі болды? 

– Кітапханамызды тек қана мә­тінге негізделген материалдармен толтыруға болар еді. Алайда біз кі­тапханамыздың дүниелермен бай және алуан түрлі болғанын қа­лаймыз. Бұл іс талғамы күннен-күн­ге артып келе жатқан, қазақ тілінде сапалы ақпарат тұтынғысы келетін интернет пайдалану­шы­ларының қажеттілігін өтеу үшін жасалып жатыр. Қазақ тілінде ау­диокітап жасау идеясын мектеп бағ­дар­ламасына енген шығар­ма­лардан бастауды жөн санадық. Бұл өз ке­зегінде жас ұрпақты кітап оқуға ын­та­ландырады деп сендік. Аудио­хрес­то­матия кәсіби студияда, кәсіби дик­­торлардың қатысуымен 2 жыл­дың  көлемінде жазылды. Ау­қымды жобаның нәтижесі – 900 сағаттан астам аудиоматериал. Бүгінде сай­тымыздан 1500 шы­ғарманы еркін тыңдауға  кез келген оқырманның мүмкіндігі бар. Аудиохрестоматия мәтін түріндегі  кітапты  оқуға уақы­ты немесе мүм­кіндігі жоқ кітапсүйер қауымға арналады. Сондай-ақ,  мем­ле­кеттік тілді үйренуге деген сұра­ныс күн санап артып келеді. Тіл үй­рену про­цесі­нің маңызды бөлігі – тың­дау екенін ескерсек, онда ау­диохрестоматия өздігінен тіл үй­ренушілерге де таптырмас құрал бо­лып отыр. Аудиокітаптарымыз көп­шілікке ұсынылғанда, тіл үй­ре­ну­ге ниетті замандас­тары­мыз­дың қуанғанын жасыра алмаймыз. 

–  «Қазақ тілінің әмбебап сөздігі» де  –  Қазақстанның ашық кітап­хана­сының құрамдас бөлігі болып тұр. Туған тіліміздің сөздік қорын жүйе­леп,  интернет арқылы көп­шілікке ұсынған түсіндірме сөздік туралы кеңірек талқыласақ...

– Қазақ тілінде жарық көрген ғылыми материалдар көп. Біз сол дүниелерді заман талабына сай икемдеп, оқырманға ыңғайлы үлгіде интернет арқылы жеткізуді көз­дейміз. «Қазақ тілінің әмбебап сөздігі» жобасы да түрлі сөздіктерді  бір жерге топтастыруды мақсат етеді. Келешекте әмбебап сөздікті салалық, тұрақты тіркестер, кәсіпке байланысты және аударма сөз­дік­термен толықтыру жоспарланған. Сонымен қатар, әмбебап сөздіктегі әр сөз дыбысталатын болады. Яғни әмбебап сөздіктен сөздің қалай дұрыс айтылатындығын да тыңдай алады. Осы орайда, әмбебап сөз­дігіміздің өзегі болып отырған «Қазақ әдеби тілінің сөздігін» әзірлеген және бізге қолдануға рұқсат берген А. Байтұрсынов атындағы Тіл білімі институтына алғысымызды айтамыз. Бұл сөздік туған тілін тереңірек танығысы келетін әр азамат үшін құнды. 

– Kitap.kz  биыл ішкі дизайнын, құрылымын өзгертіп, жаңаша сипатта оқырман назарына ұсынды. Оған дейін көпшілік кітапхананың ikitap.kz  деген атауын білетін. Атауы да жаңарды. Бұл өзгерістер қандай мақсатта жасалды?

– Заман бір орында тұрмайды. Әсіресе, технологиялардың даму қарқыны өте жылдам жүруде. Жаңа технологияларды пайдалана оты­рып, кітапхана пайдалану­шы­ларының тілек-өтініштерін ескере келе, сайтты жаңарттық. Жаңа сайтымыздың басты ерекшелігі оның ридерінде (онлайн кітап оқу бағдарламасы). Ескі ридерде мәтінді үлкейту мүмкіндігі жоқ болатын. Ал қазір ePub технологиясының не­гізінде мәтінді өзіңіздің қала­уыңыз бойынша өзгерте аласыз. Сайттың атауына келер болсақ, жобаны бастар кезде ойымызға алғаш келген атау kitap.kz  болды. Алайда, ол домен бос болмады, Дегенмен, біз kitap.kz  доменін қайтсек те алуымыз керек деген оймен келіссөздер жүргізе бастадық. Нәтижесінде, kitap.kz доменінің иесімен келісімге келдік. Сайттың қолданушыларына ыңғайсыздық тудырмас үшін ikitap.kz доменін kitap.kz-пен қатар қол­данып жүрміз. Сайт атауын ауыс­тыруға байланысты бар әңгіме осы.  Оқырмандарымыз байқаған болар,  сайтымыздың дизайны, ішкі құры­лымы жаңарып, мүмкіншіліктері артты. Мәселен, әр автордың пор­третін тек біздің сайтымызға тиесілі ерекшелікпен салып жатырмыз. Өзіндік галереямызды қалып­тас­тырудамыз. Кітап мұқабаларын сапалы жасау үшін де суретшілер тобы жұмыс істеуде.  Әр мұқаба үшін жеке-дара сурет салынатынын да айта кеткеніміз жөн. Сайтымызға тіркелген пайдаланушылар өзінің «жеке кітапханасын» құрып, оған қалаған кітабын орналастыра алады. Кітап талқылауларына қатысып, өз ойын ортаға салуына мүмкіндік жа­салған. 

– Интернет кеңістігінде баламасы жоқ «Құнды кітап», «Ертегі тың­дайық!», «Қазақтың ақындары», «Ұлы­лардың үні» жобалары жайында сөз қозғасақ... 

– Қазақстанның ашық кітап­ха­насы мейлінше ауқымды ауди­то­рияны қамтығанын қалаймыз. Қы­зығушылығына қарай әркім өз із­­де­­генін біздің кітапханадан тапса деген мақсатымыз бар. Сол үшін де шығармашылық тобымыз  еңбек етіп жатыр. Республикалық кітап мұражайымен бірлесе отырып, «Құнды кітап» жобасын қолға ал­дық. Жоба аясында ғылыми құн­дылы­ғы жоғары, сирек кітаптардың фотокөшірмеcін сайтымызға орна­ластырудамыз. Бұл Қазақстан­ның тарихын түпнұсқадан оқығысы ке­летін ғалымдарға, оқырманға тап­тыр­майтын ресурс болады деп сене­міз. Фотокөшірме–тарихтың ты­­нысын, кітаптың сол кездегі «ру­хын» сезуге мүмкіншілік береді. Осы­дан жүз жыл бұрын бабамыз қол­ға ұстаған кітапты парақтаудың өзі ерекше әсерге бөлейтіні анық қой. 

Жеке өзім Тұрар Рысқұлов пен Санжар Асфендияровтың, Темірбек Жүргеновтің көзі тірісінде жарық көрген кітаптарымен танысқанда, ғажап күйде болдым. Сол күйді әр оқырман сезінерін білеміз.

«Қазақ ақындары» аудиожобасы белгілі ақындарымыздың өз өлең­дерін өздерінің оқуына жол ашады. Бір өлең емес, жүз өлеңді оқыту ар­қылы – ақынның тұтас шығар­ма­шылық жолын қамтимыз. Бүгінгі күнге дейін Темірхан Медетбек аға­мыз және Жадыра Дәрібаева апа­мыздың жырларын ұсындық.  Аудио жобамызға аға буын ақын­дары­мыз­дың барлығын тартуды мақсат етіп отырмыз.  

«Ұлылардың үні» жобасы арқылы белгілі ақын-жазушыларымыздың, қайраткерлеріміздің  дауысын қа­лың көпшілікке ұсынудамыз. Қолы­мыз­да 100 тұлғаның дауысы бар. Осы орайда, қорында тұлғалары­мыз­ға қатысты аудио, видео және фото­суреттері бар азаматтар мұра­ларын көпшілікпен бөліссе деген тілегіміз бар.

«Ертегі тыңдайық!» жобасы ая­сында қазақ халқының 400 ер­тегі­сінің аудио нұсқасын көп­шілікке ұсындық. Бұл жұмысты да жылға жуық жүргіздік. Ұрпағын ана ті­лімен сусындатуды көздейтін ата-аналар жобамызды жылы қабыл­дады. «Фейсбук» әлеуметтік же­­­лі­­сінде «Ертегі тыңдайық!» жо­басының сілтемесін мың жарым азаматтың бөліскенін ескерсек, заманның өзі тудырып отырған қажеттілікті дөп бастық деп айта аламыз. Сонымен қатар, сайтымыз біраздан бері  аудиосұхбаттар ұйым­дастыра бастады. Ғылымның әр саласының бастауларында тұрған ғалымдарымыз бен белгілі қа­лам­герлеріміздің келелі әңгімелерін ұсынудамыз. Бұл – оқырман­да­рымыз аға буынның ойлы пікір­лерімен сусындаса, өзіне керегін алса деген ойымыздан туды. 

– Қазақстанның ашық кітап­ханасын қолданатын кез келген оқырманның көкейінде жүрген мынадай сауал бар. Сайттың мо­бильдік құрылғыларға арналған қосымшалары  жасала ма?

– Бұл бағытта да жұмыстар басталып кетті. Бүгінге дейін кітап­хана аясында жұмыс істейтін «Қазақ тілінің әмбебап сөздігінің» iOS және Android операциялық жүйелеріне арналған мобильді қосымшасы жасалды. Келесі кезекте кітап­ха­наның мүмкіндігін мобильді құ­рылғылар арқылы толық пайдалану­ға жол ашатын қосымша жасау жос­пары тұр. 

– Әңгімеңізге рақмет!