Кеңестік идеологияның қирауы - адамдардың басым бөлігінің дінге деген қызығушылығын арттыра түсуге мүмкіндік беріп, бос қалған саналарын толтыра бастады. Дінге бетбұрыс имандылықты серік ету дейтін болсақ, соңғы жылдары адамдардың пейіл-ниеттері сөзбен айтып жеткізгісіз түзеліп, қоғамда ізгілік пен рухани жайма-шуақ орнап, әрқайсысымыздың жүзімізден нұр төгіліп тұрар еді-ау деп ойлайсың. Өкінішке қарай, нақты жағдай басқаша. Қоғамда ізгілік дегредацияға ұшырап, оның орнын материалдық байлыққа ұмтылу мен қатыгездік басып бара жатқанын әркім-ақ байқайды. Сонда көпшілікті мешіттерге жете­лейтін қандай қасиет? Көпшілік кеңестік жүйемен келмеске кеткен жүйелік тәртіпті мешіттерден іздеген екен. Сондықтан да мешітті жеке бастың игілігі мен ты­ныш­тықты қамтамасыз ете алатын дәстүр­лердің күші тоғысқан Алланың үйі деп есептеп, жаппай ағылады. Сол үшін ғана, көпшілік соқыр сенім жетегіне еріп, Алла­ның алдында мінәжат етуде, рухани жаңа­ру үшін емес. Бұл жерде шын құдай жолы­нан айнымай, көкірегіне иманды серік ет­кендер туралы әңгіме болып отырма­ға­нын түсінетін шығарсыздар.

Кеңестік идеологияның қирауы - адамдардың басым бөлігінің дінге деген қызығушылығын арттыра түсуге мүмкіндік беріп, бос қалған саналарын толтыра бастады. Дінге бетбұрыс имандылықты серік ету дейтін болсақ, соңғы жылдары адамдардың пейіл-ниеттері сөзбен айтып жеткізгісіз түзеліп, қоғамда ізгілік пен рухани жайма-шуақ орнап, әрқайсысымыздың жүзімізден нұр төгіліп тұрар еді-ау деп ойлайсың. Өкінішке қарай, нақты жағдай басқаша. Қоғамда ізгілік дегредацияға ұшырап, оның орнын материалдық байлыққа ұмтылу мен қатыгездік басып бара жатқанын әркім-ақ байқайды. Сонда көпшілікті мешіттерге жете­лейтін қандай қасиет? Көпшілік кеңестік жүйемен келмеске кеткен жүйелік тәртіпті мешіттерден іздеген екен. Сондықтан да мешітті жеке бастың игілігі мен ты­ныш­тықты қамтамасыз ете алатын дәстүр­лердің күші тоғысқан Алланың үйі деп есептеп, жаппай ағылады. Сол үшін ғана, көпшілік соқыр сенім жетегіне еріп, Алла­ның алдында мінәжат етуде, рухани жаңа­ру үшін емес. Бұл жерде шын құдай жолы­нан айнымай, көкірегіне иманды серік ет­кендер туралы әңгіме болып отырма­ға­нын түсінетін шығарсыздар.
Маңдайына түскен орамалын жөндеп тұрған жас қазақ қызына қарап тұрып, оның жүзінен ішкі тәрбиелілік пен иман­дылықтың нышанын көруге тырысаты­ны­мыз рас. Олай болмаған күнде несіне «мұ­сылман киімін» киіп алады? Мұндай сауал қазіргі кезде жұрттың көпшілігін мазалай­тыны жасырын емес. Осының өзінен-ақ біздің дінге деген көзқарастан қатып қал­ған белгілі бір тәртіптер мен қағидаларды іздейтініміз байқалады. Егер сен мұсыл­манша киініп, оның барлық парызын орын­дап жүретін болсаң, мұсылмансың, әйтпесе дінсізсің. «Нағыз діндарларға ғана Алла тағала өз сыйын тағайындайды» де­ген пікірді ұстанушылар айналып келгенде, оның қағидаттарын өз деңгейіне ыңғайлап қана түсінетіндер. Дін идеологиясының бас­ты мәні - адамдарды бөлме, қолыңнан келгенше жақсылық жаса, кісі өлтірме, тіріні сыйлап, өліні ұмытпа, қастандық жа­сама, кісі ақысын жеме, ұрлама, мате­риалдық байлыққа байланба дегенде жа­тыр. Адамзаттың жабайылық пен ашкөз­дікке салынып кетуден сақтайтын осы басты қағидаттарды ұстанатын адам намаз оқып, қолына тәспі ұстап, аузынан Алласы түспейтін көкірегі надандардан мың есе артық екенін ажырата білу де бұл күнде кейбіреулер үшін мұң болып қалғанға ұқсайды. Мұны түсінер жұрт бар да шығар, бірақ олардың азшылық екенінде дау жоқ. Хиджаб киіп, иегіне бес түйір сақал қою­мен имандылықтың шектелмейтінін, бұ­лар­дың бәрі әріберіден кейін біздің ұлттық салт-дәстүрімізге жат нәрселер, тек сырт­қы атрибуттар екенін жете түсінетін кез жетті.
«Мешітке барып, жұма намазға қа­тыстық, құрбандық шалдық, бес уақыт на­мазымызды қаза жібермейміз» деп жүргендердің басым бөлігінің Алланың үйіне тек өзінің игілігі үшін баратынын бі­ліп қалдық. Бұған көптеген молдалар­дың «Алла кең, қандай кінә жасасаң да, бәрін кешіреді» деген дүмше түсінік­теме­лері де жұртты шатастырып бітті. Өйткені хиджаб киген қыздар мен сақал қойған бозбалаларды былай қойғанда, ақыл-есі толысып, жасы келгендердің өзі бұл сөзді сол қалпында қабылдайды, оның астарына бойлап жатуға деңгейлері жетпейді неме­се молданың айтқанын сол қалпында қа­былдау олар үшін тиімді. Өйтпеген жағ­дайда, сол қолына тәспі ұстағандар лауа­зымды орнын пайдаланып, қарамағындағы қызметкерлердің ақысын жеуге, бір-біріне айдап салып, ұжымды қырық бөлікке бө­ліп тастап, басқаруға, шімірік етпестен, өті­рік айтып, алаяқтық жасауға дәті бармас еді. Дінді өзінің құлқынына перде етіп, сырт көзге жүрегінде иман ұялаған діндар адам ретінде көріну үшін пайдалану - же­ке бас игілігіне Алланы пайдалану дегенді білдіреді.
Бос қалған түтік
Адамдар мешітке, шіркеуге кеңестік тәртіптен кейінгі бос қалған рухани қуысты толтыру үшін бара бастады деп ойлаймыз. Әйтсе де, посткеңестік рухани идеологияның тұжырымдамасы да ар жағында түк жоқ рухани бос кеңістік болғандықтан, күмәнділеу болғаны шын. Мұны түсінгендер дінге іштей бет бұрып, көктегі Алладан өз отбасына игілік сұрап, жалбарынып жүрді. Тағы да айта кету ке­рек, бұл рухани бай, Аллаға тұтынушылық көзқараспен емес, оның көрсеткен жолы­мен жүру үшін бетбұрғандар жайында емес. Ондай жандар арамызда әрқашанда баршылық.
Сонда соңғы жиырма жылда өмірімізге тереңдей енген әртүрлі дін қандай руха­нилық сыйлап, бос қалған ішкі түтігімізді толтырды? Өмірде көріп-сезіп жүргені­міз­дей, тек тұтынушылық сұранысты қамта­масыз ететін белгілі бір жүйеге бағынышты болуға үйреніп қалғандар дінді де жүйелік тәртіп кеңістігі ретінде қабылдады. Бірақ жаңа түрдегі кеңістік. Мешіт те, шіркеу де адамдар үшін жер мен көкті жалғастырып тұрған Ғарыштық кеңістіктік жердегі үл­гісі. Онда неке қиылады, аруақтарға Құран оқытылады, жеке бас игілігін жақсарту мақ­сатында садақа беруіңе болады, молда­ларды жаназа шығартуға, Құран оқытуға шақыра аласыз. Қысқасы, мешітте бәрі де тәртіп-тәртібімен жүзеге асырылып жа­тады. Кейде құндылық адамдарға деген махаббат пен қайырымдылықта, Аллаға жүрегіңді ашып, оны бар-жан - тәніңмен сүюде емес, белгіленген тәртіптерде ме деп те ойланып қаласың.
Тек қатаң тәртіптерге бағыну айналып келгенде, Құдайға жағудың ең төте жолы деп есептеліне бастаған сыңайлы. Бірақ Құдайға пенденің жағымпаздығының түк­ке де қажеті жоқ. Ол бәрінен биік, жердегі қалыптасып отырған бүгінгі ахуалдың ол үшін түкке де қажеті жоқ. Көпшіліктің са­на­сы дінді ұлттық символ және идеология ретінде қабылдауда. Одан мистикалық сиқырлы күшті көреді. Тек белгіленген процедураларды бұлжытпай орындап жүрсең, дінді өз мүддең үшін пайдалануға болады деген ұғым саналарда мықтап орнай бастаған. Оның үстіне мешіттер мен шіркеу әлемінде белгіленген тәртіптер адам жанын тыныштандырып, жайлылық сыйлайтын сағымға бөлейді. Ауру меңдеп, жақынынан айырылып, жаны қиналған немесе жауларының жасайтын неше түрлі қитұрқылықтары шаршатқан адам мешітке немесе шіркеуге келгенде өзін өмір күр­де­ліліктерінен қауіпсіз сезінетіні де бар.
Мешіттегі (шіркеудегі) кеңістік, уақыт, тіл, заттар мен адамдар құпия өмірдің мі­нәжатына тапсырылғандай күйге бөлейтіні рас. Бірақ өкінішке қарай, көпшілікке бұл мазмұн белгісіз, тіпті қызықты да емес. Өйткені олардың өмірдің мәні неде екенін жіліктеп тұрып, түсіндіріп беретін діни сауаттан ада. «Алла бар күнәңді кешіреді, жалбарынсаң болды» «Кешірімшіл бол», «Тағдырың маңдайыңа жазылып қойған, оны өзгерте алмайсың», деген жұрт ара­сында мақалға айналып кеткен сөздер арқылы ғана дінді танимыз деп ойлайды. Осылай өздерін мистикалық байланыс ар­қылы Құдаймен жалғастырып, оған өз тап­­сырыстары мен аманаттарын табыста­мақ. Бірақ тұтынушылық сенімнің діннен айырмашылығы жер мен көктей екенді­гін­де шаруалары жоқ. Дін адамның Құдай­ға деген қатынасы бойынша ішкі рухының дұрыс құрылуын қарастырса, мистикалық наным мақсатқа жету үшін қалай істеу ке­рек деген мәнге құрылады. Яғни белгілен­ген тәртіптерді бұлжытпай орындау арқы­лы көздеген мақсатқа қол жеткізу болып табылады. Мұндайда әрине, рухани құры­лым жайына қалады.
Қасиетті деп есептелетін орындар мен заттарға сиқырлы күш ретінде қараудың ар жағында да тұтынушылық табиғаты жата­ды. Сондықтан да біздің қоғамымызда бұл да өте жақсы көрініс тапқан. Мысалы, қа­сиетті деп саналатын христиан дініндегі Богородица белдігі өздерін осы дін өкіліміз деп есептейтін жұртты дүрліктіріп, ұзын­сонар кезектегілердің әрқайсысы оның ұшын бір ұстап қалуға жанталасады. Ал сол белдіктің бір бөлігі мәскеулік храмдарда да тұрған көрінеді. Оның төңірегінен жан адамды көруге болады. Ал Афоннан әке­лінген белдік Ресей жұртына таңсық бо­лып, оның қасиетінің өздеріне жұғысты болуы үшін таңсәріден кезекке тұрғызады. Себебі ол белдікті шетелден құрметті қа­рауылдары және жарнамашыларымен бір­ге әкеліп, храмға бар салтанатымен әкеліп қойды. Ал мәскеулік храмдардағы белбеу­лердің еш жарнамасы жоқ. Бар сыр осын­да. Белбеудің бір ұшын саусақтарын тигізу үшін сарсылған кезек балалар үйінен бала асырап алуға тұрса ғой, Құдайға бір табан сонда жақындай түсер еді.

Жоғарыға тапсырма беру - жауапкершіліктен қашу
Қасиетті орындар мен заттарға табыну адамға, оның ішкі мазмұнына қарамастан, материалдық игіліктер береді деген сенім орыста да, қазақта да баршылық. Тек табыну үдерісінде барлық тәртіпті сақтасаң болғаны. Адамдардың жаппай сиқырлы бір күшке сенім артып, жаппай солай қа­рай лап қоюына молдалардың уағызы да көп ықпал етуде. Жарнама тек нарықтық экономиканың ғана емес, адам жанының да қозғаушы күшіне айналған бүгінгі кезде мұндай материалдық игілік немесе сауығу проблемаларын қасиетті қорғандар мен мазарлар, тасқа жалбарыну бизнесін де өркендете түсуде. Бір таңғаларлығы, он­дай­лардың қармағына жоғары білімі бар, қызмет істейтіндер де жиі түседі. Тараздағы «Айша-бибі» мазарына бала көтере алмай жүрген әйелдер жиі барады. Тарихта ма­хаббаттың символы болып қалған мазар­дың ішінде жатқан Айшаның тарихы не­месе ең таза да биік әйел махабаты емес олар­ды қызықтыратын, (Айша Қараханды іздеп келе жатқанда Талас өзенінің жаға­лауында жылан шағып алып өліпті деген­нен артық ештеңе білмейді көпшілігі) тек мазардың қабырғасына алақандары мен маңдайын төсеп тұрып, тапсырысын айтса болғаны.
«Маңдайына жазылғанын адам баласы бәрібір көреді» дегенді молдалар жиі айтады. Ондағы жеткізбек ойлары - бәрі Құдайдың қолында екендігі болса керек. Бәрі Жаратушы иенің қолында екені бел­гілі, табиғат құдіретіне қарсы тұрар еш алапат күш жоқ. Мұхиттың алып толқын­дары жөңкіліп берсе, адам жаңқа секілді ағып кете барады. Әйтсе де, Алла адамды махаббатпен жаратса, оның маңдайына туылмай жатып «сен бай боласың», «сен маскүнем-қаңғыбас боласың» дегенді жа­зып қоюы еш логикаға сыймайды. Олай болуы мүмкін емес. Бәрі Алланың қолында деп масылдық күй кешу өз өмірі үшін бар жауапкершілікті Алланың мойнына іліп қоюмен бірдей. Алла пендесін жаратқанда, оған таңдау берген, содан да әркім өз тағ­ды­рын өзі жасайды. Онсыз да саналар­дың дегредацияға ұшырап тұрған кезінде мол­да­лардың адамды шатастыратын осындай діни трактовкалары жас буын тұрмақ, ақсақалдарды да адастыра бастады. Себебі дін қағидаттарынан мақұрымдар айтылған «ғибратты» сол күйінде қабылдауда.
«Мешітке барып, Құран оқытып, са­дақа беріп қайтпасам» деген сөздерді жиі естиміз. Неге? Өйткені адам өмірінде неше­түрлі жағдайлар болады. Оларды Аллаға тапсырыс беру арқылы шешу жеңіл. Өзі терлеп-тепшіп, әуре болғанша, Аллаға тапсырыс беріп қойса болғаны емес пе?! Аллаға өтініш айтушылар ал­дымен өзінің не істеп жүргенін, оның дұрыс-бұрыстығын саралап, іштей өзіне-өзі есеп беріп, Алламен жүрек арқылы тілдесуге ұмтылып, оның пендесінен нені қажетсінетінін түсініп алса ғой. Өкінішке қарай, олай болмай тұр. Материалдық құндылықтар бірінші кезекке шыққанда, адамның ең қасиетті деген ішкі жаны да Алладан бір нәрсе сұрап қалуға жанта­ласуда. Бұл дінге деген тұтынушылық көз­қарастың тап өзі. Рухани сенімнің орнын саудагерлік сенім ауыстырған.

Алма Мұхамеджанова

"Айқын" газеті