Халық жүрегiнiң үнiн, оның ойы мен сезiмiн, бар болмыс-бiтiмiн жеткiзуге кейде эстрадалық әндердiң шамасы жетпей жатады. Ол тек ұлттың тарихи қалыптасуынан бастау алған, нәзiк үндi қобыз және қоңыр дауысты домбырадай ұлттық аспаптармен бiрге жасап, бүгiнгi күнге жеткен дәстүрлi әннiң көп тынысты, сан қырлы күш-қуатына тән сияқты. Қазыналы халқымыздан, ата-бабадан мұраға қалған дәстүрлi ән құдiретiне бүгiнде бас имейтiн қазақ болмас. Қай кезде де ұлтты ұлт ретiнде сақтап қалатын дәстүрлi өнер саласы талай соқпақтардан өтсе де, өзiнiң өмiршеңдiгiн дәлелдеп отыр. Халық әндерiнiң ешкiмге, ештеңеге ұқсамайтын ерекше тартымдылығы сол, оны тыңдаған сәтте күллi қазақ даласы мен оның «соқтықпалы, соқпақсыз» өмiр белесi көз алдыңнан бiр сәтке өте шыққандай сезiледi. Мiне, осынау ұлттық мұрамыздың дамуына үлес қосып, дәстүрлi ән құдiретiн көпке мойындатып жүрген, қазақтың бiртуар тарланбозы Ғарифолла Құрманғалиевтiң төл шәкiртi, Әмiре Қашаубаев атындағы екiншi республикалық байқаудың лауреаты Сәуле Жанпейiсовамен тiлдесудiң сәтi келiп, әңгiмеге тартқан едiк.

- Бүгiнгi дәстүрлi ән деңгейiн қалай бағалайсыз?

Халық жүрегiнiң үнiн, оның ойы мен сезiмiн, бар болмыс-бiтiмiн жеткiзуге кейде эстрадалық әндердiң шамасы жетпей жатады. Ол тек ұлттың тарихи қалыптасуынан бастау алған, нәзiк үндi қобыз және қоңыр дауысты домбырадай ұлттық аспаптармен бiрге жасап, бүгiнгi күнге жеткен дәстүрлi әннiң көп тынысты, сан қырлы күш-қуатына тән сияқты. Қазыналы халқымыздан, ата-бабадан мұраға қалған дәстүрлi ән құдiретiне бүгiнде бас имейтiн қазақ болмас. Қай кезде де ұлтты ұлт ретiнде сақтап қалатын дәстүрлi өнер саласы талай соқпақтардан өтсе де, өзiнiң өмiршеңдiгiн дәлелдеп отыр. Халық әндерiнiң ешкiмге, ештеңеге ұқсамайтын ерекше тартымдылығы сол, оны тыңдаған сәтте күллi қазақ даласы мен оның «соқтықпалы, соқпақсыз» өмiр белесi көз алдыңнан бiр сәтке өте шыққандай сезiледi. Мiне, осынау ұлттық мұрамыздың дамуына үлес қосып, дәстүрлi ән құдiретiн көпке мойындатып жүрген, қазақтың бiртуар тарланбозы Ғарифолла Құрманғалиевтiң төл шәкiртi, Әмiре Қашаубаев атындағы екiншi республикалық байқаудың лауреаты Сәуле Жанпейiсовамен тiлдесудiң сәтi келiп, әңгiмеге тартқан едiк.

- Бүгiнгi дәстүрлi ән деңгейiн қалай бағалайсыз?

- Дәл қазiргi уақытта өте жақсы деп бағалаймын. Бiрақ осыдан бiраз жыл бұрын Әмiре Қашаубаев атындағы конкурсқа қонақ ретiнде шақырту алған едiм. Сол кезде байқаудың ұйымдастырылуына көңiлiм толмай қайтты. Қ.Қуанышбаев атындағы драма театрда өткен конкурсқа тек үмiткерлер ғана қатысатын болды. Мүмкiн, мұндай кеш жөнiнде халыққа алдын ала ақпар таратылмады ма, әлде осы өңiрлерде дәстүрлi әнге деген әлi де болса қызығушылық жоқ па, әйтеуiр, өзiмiзге ғана арнап ән салып қайтқандығымызға қатты ренжiдiм. Дегенмен кейде мұндай кештердi ұйымдастыру жағынан көп ақаулар кетiп жатады. Өйткенi халық өзiнiң төл туындысын, ұлттық құндылығын жақсы көрмеуi мүмкiн емес. Ол жөнiнде әңгiме қозғаудың өзi ұят сияқты. Ал соңғы жылдары дәстүрлi өнерге деген халықтың өте жоғары ынта-ықыласын байқаймын. Бұл, әсiресе, елiмiздiң оңтүстiк өңiрлерiнде ерекше көрiнедi. Демек қазiр бiзде жақсы орындаушылық өнер қалыптасқан. Соған сай әндi нақышына келтiрiп орындайтын әншiнiң тыңдаушысы табылады.

- Мұны ғасырдан ғасырға созылған дәстүрлi әннiң құдiретi деп бiлемiз бе?..

- Әрине. Ол ешқашан өшпейдi. Дәстүрлi ән - қазақ халқының рухани байлығы. Түпкi темiрқазығы. Әрi халық та соны жүрегiмен сезiнедi, ұғады. Жақында Ғарифолла Құрманалиевтiң жүз жылдығына орай М.Әуезов атындағы драма театрда жеке концертiмдi өткiздiм. Халық өте көп болды. Талайдың «арқасын ат қосқандай дүбiрлеткен» саңлақ әншiнiң өнерiн сағынған жұртшылық сол кеште Ғарифолла әндерiмен қайта қауышты. Ол кiсiнiң еңбегi, өмiрi жөнiнде Жәнiбек Кәрменов жүргiзген телевизиялық «Ән туралы әңгiме» атты хабардың орны бөлек. Сондағы бiр сыр-сұхбатында Ғарифолла ағамыз: «Өнерпаздың мұраты - өз мұратым - халықтың өз әнiн өзiне аздырмай-тоздырмай азаматтықпен жеткiзу, келер ұрпаққа аманат етiп тапсыру», - дегенi халық әнiнiң құдiретiн мойындағаны болар. Бұл орайда, өнерпаз ағамыз мұратына жеттi деп ойлаймын. Қазiрдiң өзiнде әнсүйер қауым Ғарифолла әндерiн сүйiп тыңдайды, ал шәкiрттерi оның өнерiне бас иедi. Мұнан кейiнгi жеке концертiм Атырауда өткен. Мұнда да халықтың дәстүрлi әнге деген сағынышын, ерекше сүйiспеншiлiгiн көрiп, көңiлiм бiр марқайды. Дәстүрлi ән болашағына деген сенiм пайда болды.

-Алғашқы жеке шығармашылық кешiңiз қай жылы өттi?

- 1995 жылы... Одан кейiн, 2005 жылы Алматыда Абай атындағы опера және балет театрында өттi. Ал жуырда ғана кiтабым жарық көрдi. Жалпы, жеке концерттiк кештерiмдi жиi өткiзiп тұрамын. Ол үшiн, әрине, өнер адамына кiшкене күш, шабыт берiп отыру керек. Шабыт жоқ жерде, өнер де жоқ.

- Ал шабыт беретiн нәрсе деп ненi айтар едiңiз?

- Бiрiншi кезекте, моральдық қолдау, қолпаштау керек. Кейбiр жағдайда iстiң бәрi материалдық жағдайға келiп тiреледi. Дегенмен дәстүрлi өнерге мемлекеттiң де, мүмкiндiгi бар кейбiр азаматтардың да қолдауы керек. Шындығында дәстүрлi өнердiң мемлекеттiк тұрғыда насихатталуы да ойдағыдай емес. Бiз сияқты көп ұстаздың алдынан өткен, көмегiн көрген жандар аса қинала қоймас. Иә, бiз өз жолымызды таптық, демеу беретiн достарымыз бар. Ал жас дарындарға мемлекеттiң де, жұртшылықтың да қолдауы ауадай қажет. Демеу болған жерде, шығармашылық шабыт та болады...

- Өнердегi ұстаздарыңыз туралы айта кетсеңiз...

- Мен өзiмдi атақты әншi Ғарифолла Құрманғалиевтiң ең соңғы шәкiртiмiн деп есептеймiн. 1983-85 жылдары ол кiсiнiң кәдiмгiдей көзiн көрiп, тiкелей қолынан дәрiс алдым. Бұл - менiң өнердегi үлкен бақытым.
- Әншiмен алғаш жолыққан сәтiңiз есiңiзде бар ма?

- Ауылда жүрген кезiмде Ғарифолла Құрманғалиевтiң әндерiн пластинка арқылы көп тыңдайтынмын. Оның үстiне ауылдағы ұстазым да әншiнiң шәкiртi болды. Ал екiншi жағынан өз әкем әншi Ғарифолла дегенде iшкен асын жерге қоятын. Ерекше қадiр тұтатын, құрметтейтiн. Қазақта Ғарифолладай ерек тұлғаның бар екендiгiн мақтан ететiн. Кейiн менi сол кiсiнiң класына алып келдi. Бiрақ, неге екенiн бiлмеймiн, мен Жәнiбек Кәрменовтен де оқығым келген. Ол кезде Жәнiбек аға екi жылдық эстрада студиясында сабақ беретiн. Кейiн, мүмкiндiктер болған кезде, Жәнiбек Кәрменовтен де қосымша сабақ алып жүрдiм. Сондықтан менiң дәстүрлi ән орындаушы ретiнде қалыптасуыма екеуiнiң де шығармашылық үлгi-өнегесi тiкелей әсер еттi. Сондай-ақ Қайрат Байбосынов ағамызды да, бүгiнде әрiптес болсақ та, өзiмiзге ұстаз санаймыз. Өйткенi бүгiнгi дәстүрлi ән өнерiн дамытуда ол кiсiнiң орны бөлек. Сонымен қатар Дәнеш Рақышев, Мекеш Төрешов сықылды саңлақтарды көрiп, тыңдап өстiм. Мiне, осындай өнерде де, өмiрде қайталанбайтын бiртуар азаматтардың қазанында қайнап, ысылып шықтым. Соның бәрi маған дәстүрлi ән құдiретiн мойындатып, қызығушылығымды арттыра түстi.

- Бүгiнгi дәстүрлi ән орындаушылар тарапынан кемшiлiктер байқала ма?

- Жалпы, бiр әншiге қатысты ол сондай-мұндай деген әңгiме айта алмаймын. Ал осы саладағы бiр кемшiлiк - жеке концерттердiң немесе арнайы конкурстардың арнайы режиссуралық шешiмi жоқтығы. Бүгiнгi заманның талабына сай жаңа формасы бар, бiрақ ұлттық мазмұн сақталған, аты айтып тұрғандай, дәстүрлi әннiң иiсi сезiлетiндей жарқ етiп өтiп жататын кештер өте аз. Осы жағынан бiзде iлкiмдi iзденiс әлi байқалмайды. Мен өз тарапымнан дәстүрлi әндер театры болса деймiн. Сол арқылы әрбiр концерттi сан түрлi қойылымдармен сахналауға, бiрнеше бағдарламалар құрып, дәстүрлi ән өнерiн жан-жақты насихаттауға болады. Ол үшiн дәстүрлi ән орындаушыларымен үйлесiмдi жұмыс iстейтiн режиссерлер, сценаристер болу керек. Мен, көбiнесе, Болат Атабаевпен жұмыс жасаймын. Концерттерiмдегi қойылымдарды, сахналық образды сол кiсi жасап шығарады. Әрбiр ән бiр тағдыр деп есептеуiмiз керек. Әншi тек әндi қалай орындаймын, халыққа қалай әсерлi жеткiземiн дегендi ойласа, оның қасындағы көмекшi адамдары концерттiк бағдарламаны тартымды етуге тырысуы керек. Бұл - қазiргi қоғамның, көрерменнiң талабы. Қоғам өзгерген сайын ондағы адамдар да жаңашылдыққа ұмтылады. Ал әншi көптiң адамы болғандықтан, көрермен талғамымен санасуға мiндеттi. Мұндай үрдiс эстрада әншiлерiнде өте жақсы дамыған.
Мәселен, менiң соңғы шығармашылық кешiм екi бөлiмдi, үш актiлi болды. Дәстүрлi ән кештерiн бұлайша бөлiм-бөлiм етiп өткiзу көп кездесе бермейдi. Содан да болар, бiрiншi бөлiмнен кейiн халық тез бiтiп қалды-ау деген әсерде болды. Одан кейiн мен Құрманғазы оркестрiмен алты ән орындап шықтым. Мұндай жаңашылдық, ең бастысы, көрермен қауымға ұнады, риза болды.

Астанаға келгенде, бiр қуанғаным, Президенттiк Мәдениет орталығында дәстүрлi музыка ансамблi бар екен. Әмiре Қашаубаев атындағы жетiншi конкурстың ашылуына осы топ қатысты. Шағын ғана ансамбль екен. Осыған жолбасшылық жасап, қамқорлық көрсетiп жүрген Мырзатай Жолдасбеков ағамызға разымыз. Бiрақ мұны халықтың көбiсi бiле бермейдi. Ал егер осы ансамбль акустикалық жағынан дамыған, сахналық декорациясы қалыптасқан кәдiмгi қаладағы опера театры сияқты өзiнше бiр дәстүрлi өнер орталығында өнер көрсетсе, халық бiрден бiлiп, танып отырар едi. Мұндай орталық осы Астанада болмағанда, басқа қай жақта болуы керек. Ең бастысы, ол ғылыми жағынан болсын, әдiстемелiк, орындаушылық жағынан болсын, дәстүрлi ән өнерiнiң талабына сай болуы керек.

- Жеке өмiрiңiзде қандай жаңалықтар болып жатыр?

- Расын айтсам, жеке өмiрге қарауға уақыт таба алмай жатамын. Өнер адамы болған соң, бұл қалыпты жағдай шығар. Бiр қызым бар. Аты - Қуаныш. Ол да музыканың айналасында. Өзiм - Алматыдағы Құрманғазы атындағы Қазақ ұлттық консерваториясы халық әнi кафедрасының меңгерушiсiмiн. Дәстүрлi ән өнерiн биiктетуде, ең бiрiншi, кадр керек. Мiне, сол салада әрiптестерiмiзбен бiрге жұмыс жасап жатқан жайымыз бар.

- Осы салада өткiзiлiп жүрген байқауларға көңiлiңiз тола ма?

- Жоқ, көңiлiм толмайды. Көпшiлiгi ағымдағы бiр дүние болып өтiп жатыр. Оның жеңiмпаздарын әлi де жоғары көтерiп, дәстүрлi ән аясын кеңейтуге, өнерпаздарға бiр-бiрiмен шығармашылық байланыс орнатуға мүмкiндiк берсек. Шетелде өтетiн додалардан, өкiнiшке орай, бiздiң дәстүрлi әншiлерiмiз мүлдем қалып қойып жатады. Кезiнде Манарбек Ержанов, Ғарифолла Құрманғалиев, Жүсiпбек Елебековтер опера театрының жеке солистерi болған. Жеке әншiлiктерiмен қатар оркестрлерде, ансамбльдерде, тiптi хорларда ән салған. Мiне, осындай мүмкiндiктерге жол ашып, қазiргi жастардың өнерiн жан-жақты дамытуға ықпал етсек, ерекше көңiл бөлсек. Мысалы, мен Құрманғазы оркестрiмен бiрге ән салдым. Оркестрмен ән салу өте қиын. Оған да қолдау мен қаражат керек. Ал бүгiнгi жастарға мұндай қаржыны кiм бермек? Тiптi бердi делiк, соның өзiнде оның оркестрмен ән салуға жүрегi дауаламауы мүмкiн. Сондықтан да қазiр жас дарындарға моральдық қолдау өте қажет деп ойлаймын.

- Әңгiмеңiзге рахмет.

Серiкгүл СҰЛТАНҚАЖЫ

«Астана ақшамы» газеті