Senbi, 20 Sәuir 2024
46 - sóz 4868 5 pikir 26 Tamyz, 2019 saghat 12:39

26 - tamyz - Shekara mәselesi sheshilgen kýn

1920 jyldyng 26 tamyz kýni Qazaq avtonomiyasyn qúru jәne onyng jer kólemin belgileu jóninde dekret dýniyege keldi.
Búl aitugha jenil bolghanymen, qazaq júrtynyng qylyshynan qan tamghan qyzyl imperiyany moyyndatyp, óz aldyna irge kóterui onay bolghan joq. Jan berdi, jan alysty.

Kremlide ótken úzaq tartystan son, qyzyl proletariattyng kósemi – Lenin arnayy qaulygha qol qoydy. Búl jeke azat el boludy ansaghan Alash arystarynyng janqiyarlyq enbegining arqasy edi. Sol tartysy mol alqaly mәjiliste bolashaqta qúralatyn Qazaq memleketining shekarasy mejelendi. Negizgi tartys «qazaq avtonomiyasyna qay jerler kiredi?» degen mәselege kelgende, qatty ushyqqany belgili. Biraq Alash arystary algha qoyghan maqsatyna jetti. Álihan Bókeyhanov, Ahmet Baytúrsynov, Álimhan Ermekov Qazaq memleketi aldyndaghy tarihy missiyasyn osylaysha oryndap shyqty.
Sol kezde bar-joghy 29 jastaghy Álimhan Ermekov Álihan men Ahmetting dem beruining arqasynda azuly toptyng aldynda Qazaq jerining shekarasy jayynda bayandama jasady.

Ol bayandamada Astrahani, Oral, Torghay, Aqmola, Semey, Syrdariya, Zakaspiy, Samarqan, Ferghana oblysy men guberniyalaryn qamtityn, jalpy kólemi 3 467 922 sharshy shaqyrym jerdi Qazaq respublikasynyng qúramyna berudi súrady. Kórsetilgen jerding 81 payyzyn jan sany 5,5 million bolatyn qazaqtar paydalanatyn. Búl sol aimaqtardaghy túrghyndardyng 54 payyzy edi.

Sol mәjiliste otyrghandar Ermekovting aitqandaryna tolyqtay bolmasa da qosylatynyn bildirdi. Biraq múny jenis deuge erterek bolatyn. Óitkeni endigi kezek avtonomiyanyng aumaghy men túrghyndary turaly úsynystardy Leninning aldynda qorghap shyghu kerek edi.

12 tamyz kýni Leninning tóraghalyq etuimen ótken mәjiliste Álimhan Ermekov baryn saldy. Óitkeni ol iyisi qazaqtyng taghdyr-talayy sheshiletin kez dәl osy tús ekenin jan dýniyesimen sezindi jәne jaghdaydy asa jetik biletindigi hәm sheshendigi arqasynda óz aitqandarymen Lenindi ilandyra aldy. Tipti kózbe-kóz sóilesuden keyin, qazaqtyng uysynan shyghyp bara jatqan Atyrau ónirin de alash júrtyna mәngige qaytaryp berdi. Ras, Sibir revkomy 1922 jylgha deyin soltýstik oblystardy Qazaqstangha qospaugha tyrysyp baqty. Biraq aqyry kóngen edi. Osylaysha Alash arystary túghysh ret alash júrtynyng shekarasyn resmy týrde bektip aldy. Búl olardyng halyq aldyndaghy asa ýlken enbegi boldy.

Belgili alashtanushy ghalym, jazushy Túrsyn Júrtbay bylay deydi:
– Álimhan Ermekov óz sózinde mynaday pikir aitypty: «Qazaqstan shekarasyn anyqtau barysynda múqym ólkening etnikalyq, ekonomikalyq jәne mәdeny erekshelikterin erekshe eskeru kerek. Eger qazaqtardyng osy uaqytqa deyin kóshpeli ómir salty men mal sharuashylyghyn basty kәsip retinde saqtap qalghanyn nazargha ilsek, onda búl oblystardyng ózara tyghyz baylanysy kózge anyq kórinip túr. Sondyqtan da Qazaq avtonomiyaly respublikasyn qúru tek soltýstik jәne ontýstik oblystardyng arasyndaghy shekaralyq tútastyqty saqtaghan jaghdayda ghana mýmkin әri naqty ómirlik sipat alady. Búl mәsele kerisinshe sheshilgen jaghdayda avtonomiya tirshilik kózinen aiyrylady. Sonymen qatar, mәdeni, ekonomikalyq jәne aralas oblystyq ortalyqtarda talap etip otyrghan territoriyanyng qúramynda qalyp qoyady. Búl ortalyqtarsyz ontýstik oblystarekonomikalyq, sharuashylyq, mәdeny asharshylyqqa úshyrap, tiri ólikke ainalady. Osy payymdaulardy eskere otyryp, Qazaq avtonomiyasynyng shekarasyn kórsetilgen shekara boyynsha bekitu qajet. Orynbor qalasy uaqytsha ortalyq retinde qarastyryluy kerek».

Ermekovting aitqany shyndyq edi. Eger de Sibirrevkomynyng yrqyna kónetin bolsaq, býgingi Qazaqstannyng bes oblysy: Shyghys Qazaqstan, Semey, Aqmola, Qyzyljar, Kókshetau Reseyding territoriyasynda qaluy kerek boldy.Eger sol astrahanidyq delegasiyanyng sózine senetin bolsaq, onda qazirgi Oral, Atyrau, Manghystau oblystary Reseyding qúramyna ketu kerek bolatyn.Túrar Rysqúlovtyng ótinishi ótip ketip, Týrkistan memleketi qúryla qalghan jaghdayda, onda qazirgi Almaty, Jambyl, Ontýstik Qazaqstan, Qyzylorda oblystary Týrkistan memleketinin, yaghny qazirgi Ózbekstannyng qúramynda qalyp qoyatyn edi. Mine, osy mәseleni qoyyp, ony zandastyru, qazaq jerining әr púshpaghyna deyin anyqtap, ondaghy túrghyndar men olardyng kýnkórisine deyin naqtylap aiqyndau, Álihan Bókeyhannyng kenesi men Álimhan Ermekovting moynyna jýktelgen bolatyn. Olar senimdi aqtady. Mәjiliste Álihan Bókeyhannyn, Álimhan Ermekovtin, Leninning tikeley yqpaly bolmaghanda jәne osy sózdi Leninning núsqauyna tirep, «Leninning núsqauyn oryndaysyndar ma, joq pa!» degen Ahmet Baytúrsynúlynyng qatty aitqan sózining nәtiyjesinde ghana qazaq avtonomiyasyn qúru turaly mәsele sheshilgen. Ol daugha týspeydi. Endi osy belgilengen territoriyanyng naqty shekarasyn anyqtau kerek degen sheshim týsti.Qazaq avtonomiyasyn qúru jәne onyng territoriyasyn belgileu turaly júmysy ushyghyp bara jatqanyn sezgen Lenin 12, 14, 18 jәne 19 tamyzdaghy komissiya otyrystaryn ózi basqarady.

24 tamyzda Leniyn: «Qauly dayyn. Álimhan Ermekovting qayta bayandama jasaghany dúrys. Osy boyynsha zandastyru kerek» dep sheshim shygharady. Osy sheshim qabyldanyp shyqqannan keyingi sәtti Álimhan Ermekov esteliginde bylay jazady:
«Ózimning tabysyma masattanyp, riza bolyp shyqtym. Ol kezde bar-joghy 29 jasta edim. Bizding delegasiya da qolymdy alyp jatty. Qarasam, Bókeyhanov joq eken. Bәrimiz dәlizge shyqtyq. Qazaqstannyng delegasiya qúramy on bestey adam bolatyn. Bәrimiz Álihan Bókeyhanovty tostyq. Álekeng Leninmen pikirlesip, әngimelesip qalghan bolatyn. On bes, jiyrma minuttan keyin ol kisi de shyqty. Álihan Leninge bekitilgen shekaragha tezdetip qol qoigha ótinish etipti, Lenin oryndaugha uәde beripti».

Sonymen jalpy otyrysta bekitilgen territoriyany qazaq avtonomiyasynyng territoriyasy etip bekitken búiryq 26 tamyz kýni baspasózde jariyalandy.
Mine, sodan bastap býgingi Qazaqstannyng territoriyasy qalyptasty. Biz tәuelsiz memleketpiz. Tәuelsiz memleketting shekarasy bekitilgen. Sonyng bekitilgenine toqsan segiz jyl bolyp otyr. Tәuelsizdikting ózi sonyng negizinde payda boldy.

Osyny aqparat qúraldary nege aitpaydy? Búl kýn bizding últtyq merekemiz ghoy. Últtyq tәuelsizdigimizding negizi ghoy.
Nege ýndemeymiz? Biz tarihymyzdy, tarihtaghy oqighalardy úlyqtay biluimiz kerek.

Sondyqtan da, 1920 jyldyng 26 tamyzy – mәngilik azat Qazaqstan territoriyasynyng mәngilikke bekigen kýni, mәngilik saltanaty!
Búghan endi bizding eshqanday alyp -qosarymyz joq..!

Asya Asetkinanyng facebook paraqshasynan

Abai.kz

5 pikir