Júma, 26 Sәuir 2024
Zertteu 6539 3 pikir 12 Tamyz, 2019 saghat 11:37

Tanghajayyp Tartoghay

Tartoghay auyly Syrdariya ózeni boyyna ornalasqan.

(Jurnalistik zertteu. Basy)
Tartoghay auyldyq kenesining qúrylghanyna – 100 jyl

1. Tarihy tereng Tartoghay

«Tartoghay» aty qaydan shyqty? Eng aldymen «Tartugay», «Tartoghay» degen sóz neden shyqty? Osy mәselege nazar audaralyq. Birden eskertuge tiyispiz, «Tartugay» degen atau tek bizding auylda ghana auylda ghana emes eken. Tyndanyz:

1. Ózderinizge belgili, Shynghyshandy әkesi toghyz jasqa kelgende, bolashaq kelinshegine atastyrugha aparady. Balasyn bolashaq qayynjúrtyna qaldyryp, qaytyp kele jatqanda Tartugay (kisi aty – red.) bastaghan jaulary u bergizip óltiredi. Sóitip, otbasyn qughyn-sýrginge úshyratady. Tartugay jasóspirim Shynghyshandy da әkesi siyaqty óltirtuge jospar qúrady. Mine, kórip otyrsyzdar, Tartugay degen attyng birinshi qay kezde atalghanyn.

2. Búryn Ukrainagha, qazir Reseyge qaraytyn Qyrymnyng Sivash degen jerinde Úly Otan soghysy kezinde qandy oqigha bolghan eken. Nemis-fashisterimen shayqasypty kenes jauyngerleri. Mine, osy ólkede Tartugay dep atalatyn teniz shyghanaghy bar.

3. Aqtóbe oblysynda Tartoghay dep atalatyn jer bar.

4. Ontýstik Qazaqstan oblysynyng Otyrar audanynda Tartoghay auyly bar. Tipti Tartoghay bolysy da bolghan.

Endi toghay sózining etimologiyalyq syryna ýnilelik. TUGAY (turk.) - priyrechnye lesa na krupnyh rekah polupustynnoy y pustynnoy zon Sr. y Sentr. Azii. Gustye, trudnoprohodimye zarosly iz topolya, ivy, tamariska, loha, oblepihy y dr. V Tugae vodyatsya dikiy kaban, tugaynyy oleni, shakaly, kamyshovyy kot.

Bizding keybir jerlesterimiz «Tartoghay» degen atau toghay tar bolghandyqtan shyqqan» dese, baz bireuler «Auylymyzda tary kóp ósken eken, sondyqtan «Taryly toghay» dep atalyp, keyin kele «Tartoghay» bolyp ketken» degen joramal aitypty. Zertteu barysynda eki boljamnyng da negizsiz ekendigine kóz jetkizdik. Toghaydy tar boldy dep aitugha auyz barmas edi. Óitkeni, ertede Syrdariya boyynyng bәri derlik bir-birimen jalghasyp jatqan úshy-qiyrsyz nu toghay bolghan. Qay tústan bastalghanyn bilmeymin, biraq, Aralgha deyin sozylyp jatqandyghy dausyz. Búl sózimizge sheteldik sayahatshylardyn, orys ghalymdary men anshylyqty kәsip etken Perovskiy siyaqty qandybalaq generaldarynyng jazyp qaldyrghan jazbalary kuә.

Bir ghana Tartoghaydyng toghayyn alatyn bolsaq, onda jolbarystar, kiyeli maraldar, qabandar, jabayy mysyq, kesel (varan), shaghal, t.b. kóptegen ang týrleri bolghan. Osynday jerdi tar dep atau aqylgha syimaytynday. Onyng ýstine Qazaqstandaghy eng songhy jolbarys (Túran jolbarysy,1945-50jj.) pen toghaydyng kiyeli maraly (Tugayskiy blagorodnyy oleni nemese Buharskiy oleni, 1956j.) Tartoghayda atyp alynghandyghyn tarihy qújattar dәleldep otyr.

Aqiqaty sol: Reseyden jerimizdi jaulap alu ýshin kelgen kelimsekter jer-su attaryn óz tilinde atay bastaghan. Mysal kerek pe? Qazirgi Tartoghay HIH ghasyrdyng sonyna taman Grodekov bolysyna qaraghan. Tolyq atap berelik. Týrkistan ólkesi (Týrkestanskiy kray) – Syrdariya oblysy – Perovsk oyazy (uezd) – Grodekov bolysy. Kóptegen zertteushiler «Grodekov - Tartoghay stansasy - Mústafa Shoqaydyng tughan auyly» dep jazypty. Halyqaralyq dengeydegi belgili jurnalist Súltan Han Aqqúlúly «Azattyq» radiosynda jariyalaghan zertteu maqalasynda (2009) Sankt-Peterbordaghy múraghattan tabylghan orys tilindegi qújattarda «Mústafa Shoqay Grodekov bolysy, №3 auylda (Áuliyetoranghyl) tuylghan» dep kórsetilgendigin tyng derek etip úsyndy.

Auyldyng erteden Tartoghay dep atalghandyghyna bir dәlel: «1870 jyly Sankt-Peterbordan shyqqan «Srednyaya Aziya. Vodvorenie v ney russkoy grajdanstvennosti» kitabynyng (avtory – Resey imperiyasy Bas shtabynyng kapitany L.Kostenko) «Neskoliko dorojnikov po Sredney Azii» degen tarauynyng «Pochtovye marshruty» degen tarmaghynda Tashkent pen Orsk aralyghyndaghy (1948 shaqyrym) poshta stansalarynyng tizbesi bar. Tizbening Tartoghay men Fort Perovskiy aralyghy (319-bet) tiziminde Birqazan degen poshta stansasy bar: Tartoghay - 22 shaqyrym; Saryshyghanaq - 17; Jarty qúm - 18,5; Birqazan - 16,5 ; Bóribay - 12,5; Fort Perovskiy - 23,5. Barlyghy - 110 shaqyrym» dep jazady Saghat Jýsip («Halyq» gazeti).

(Tartoghay stansasynyng kórinisi)

1904 jyly Orynbor-Tashkent temirjoly salynghanda stansa Tartoghay dep atalghan. Arada on bes jyl ótkende, onda da bolishevikter tarihy atqa oralghan: «1919 jyly tamyz aiynyng 17 júldyzynda Perovsk uezi kenesterining V siezining qaulysymen Tugay-Baranovsk qystaghy Tartoghay auyly bop ózgertiledi» («Syr Eli», Qyzylorda oblysynyng ensiklopediyasy. Almaty, «Qazaq ensiklopediyasy», JShS, 2005 jyl).

«Tugay-Baranovsk» degen qaydan shyqty? Oqyrmandargha úghynyqty bolu ýshin aldymen Grodekov, Baranovsk degen ataulargha mәn berelik.

GRODEKOV Nikolay Ivanovich (1843-1913) - general-leytenant; rodilsya v gorode Elizavetgrade.; okonchil kurs v Nikolaevskoy akademiy generalinogo shtaba, slujil v generalinom shtabe na Kavkaze y v Turkestane. Uchastvoval v pyaty kampaniyah, prichem za vzyatie Geok-Tepe poluchil orden sv. Georgiya 4 st. Sostoit voennym gubern. Syrdariinskoy obl. s 1883 g. V 1878 g. G. sovershil vesima interesnui poezdku iz Samarkanda cherez Mazar-iy-Sheriyf, Meymene, Gerat y Meshed v Astrabad. Pechatnye trudy: «Cherez Afganistan» (1879); «Hivinskiy pohod» 1873 g. Voyna v Turkmenii» (1883-84); «Kirgizy y karakirgizy Syrdariinskoy obl»(1889). «Hidaya, kommentariy musulimanskogo prava» (perev. s angl., 1893). Krome togo, pisal po voprosam voennym, politicheskim y geograficheskim v «Voennom sborniyke», «Russkom invaliyde», «Nov. Vremeni» y dr.

Grodekov 1883 jyly Resey imperiyasy basyp alghan Syrdariya oblysynyng әskery gubernatory әri әskery kýshter qolbasshysy bop taghayyndalghan. Orys tarihyndaghy ataqty adamdardyng biri. Reseyge kóp enbegi singen. Kóptegen memleketti jaulap alugha basshylyq jasaghan. 1890 jyly general-leytenant ataghyn alghan. Nikolay Ivanovichting qazaq halqyna tiygizgen paydasy da zor. Ol jazushy, etnograf boldy. Birneshe til bilgen. Orta ghasyrdaghy ózbek zangeri Burhanuddin ali-Margilanidyng «Hidoya. Kommentariy musulimanskogo prava» atty kitabyn orys tiline audarghan. Ol qazaqtyng qúdalyq, neke dәstýrin ótken ghasyrda keninen zerttegen. «Ýsh Jýzding shejiresin», ru-taypalardyng tanbalaryn, últtyq әdep-ghúryptarymyzdy, basqa da qúndylyqtarymyzdy jazyp qaldyrghan. «Jeti Jarghy» atauyn túnghysh ret Áz Tәuke han túsyndaghy qabyldanghan zang erejelerine qatysty qoldanghan da N.IY.Grodekov.

Mine, osynday sebeppen Perovskiyding kezinde Grodekov bolysy bolghan dep esepteymiz. Oghan Tartoghay auyly da qaraghan.

Endi ekinshi belgisiz túlgha Baranovskiyge kósheyik.

Osy sәt oilanugha tura keledi. Óitkeni, joramal jalghyz emes. Tartoghay auylynyng (Tartoghay stansasy bólek – red.) búrynghy resmy atauy 1919 jylgha deyin Tugay-Baranovsk dep atalghanyn eskerttik. Ýsh birdey Baranovskiydi taptyq.

Birinshisi - Tugan-Baranovskiy Mihail Ivanovich (1865-1919) – Reseyde ekonomist, tarihshy, marksist retinde tanylghan. 1917-18 jyldary Ukrainanyng Ortalyq Radasynyng Qarjy ministri bop qyzmet atqarghan. Demek, búl kisining auylymyzgha qatysy joq.

Ekinshisi - Tugan-Mirza-Baranovskiy (Vladimir Aleksandrovich, 1860 - 1887) – jazushy. Geok-Tepeni (1879) jaulap alugha qatysqan. Qaytar jolynda memleket hatshysynyng kensesinde qyzmet atqarghan. «Novom Vremeniy», «Peterburgskie Vedomosti» jәne «Svet» jurnaldaryna maqalalary shyghyp túrghan. «Russkie v Ahal-Teke» (1879, SPb., 1881) atty kitap jazghan.

Búl kisi jobagha keledi. Sebebi, Grodekovpen birge Geok-Tepe, Ahalteke operasiyalaryna qatysqan. Tartoghay auyly Grodekov bolysyna qaraghanyn eskerttik. Tartoghay búryn, yaghny 1919 jylgha deyin Tugay-Baranovsk dep atalghan. Bizdinshe, Tugay emes, Tugan boluy kerek. Tugan-Baranovskiydi Tugay-Baranovskiy dep qate jazyp jiberui de mýmkin ghoy. Búl birinshi boljam. Sheshim qabyldaugha asyqpanyz.

BARANOVSKIY Stepan Ivanovich (23.12.1817, s. Kapustiyne Myshkinskogo uezda Yaroslavskoy gubernii, ? 1890), russkiy izobretateli, uchyonyy y obshestvennyy deyateli. Osnovnye trudy posvyasheny razlichnym otraslyam mehaniki, geometrii, geografii, statistiyke, yazykovedenii, istoriy liyteratury, medisiyne y pr. B. skonstruiroval mnogostupenchatyy kompressor v soediyneniy s kollektorom iz trub - «duhoviyk» (1860), vpervye ustanovlennyy na motovoze ego je konstruksiy (1862), a takje postroiyl, sovmestno s synosynom V.S.Baranovskiym, podvodnuiy lodku y dr. Avtor ryada proektov sredneaziatskih j. d., odin iz inisiatorov stroiytelistva Sibirskoy j. d.

Bizdinshe, osy kisining auylymyzgha qatysy bar siyaqty. Stepan Ivanovich Baranovskiy Europany Ýndistangha Resey (Qazaqstandy da Reseyge jatqyzghan) arqyly temirjolmen baylanystyru iydeyasyn oilap tapqan ghalym. S.IY.Baranovskiyding jobasy «Indovolijsk temirjoly» dep atalghan. Maqsat nede deniz. Orta Aziya elderin bir-birine jaqyndatu. Reseyge tastay etip bekitu. Ýndistan men Qytaygha sauda qarym-qatynasyn ornatu. Europanyng barlyq, Aziyanyng birneshe bóligin Resey arqyly baylanystyru. Joba ýsh topqa bólinipti: Ekaterinburg, Orenbor jәne Saratov. Ekinshi boljam: S.IY.Baranovskiy Transibir magistrali jobasyn jasaghan avtorlardyng biri. Demek, Orynbor-Tashkent temirjolyn 1900-1906 jyldar aralyghynda jýzege asyrugha birden-bir atsalysqan adam. Endeshe, onyng qúrmetine Týrkistan general-gubernatory, ne Perovskiy bir eldimekendi nege atamasqa? Logikagha qisyndy ma? Qisyndy.

1919 jyly bolishevikter Tugay-Baranovsk degen ataudy ózgertuge «asa qúmartyp», búrynnan kele jatqan Tartoghay stansasynyng atyn auyldyq keneske bere salghan bolyp shyqpay ma? Tarih degen mine, osy.

Qyzyqty faktiler. «Syrdariya ózeni atyrauy Tartoghay stansasy túsynda eni 25-30 shaqyrym bolyp bastalady da, batysqa qaray keneyip, Aral tenizining shyghys jaghalauyna jetkende eni 350 shaqyrym bop tireledi. Jazyqtyng eng biyik nýkteleri Tartoghay stansasy túsynda 140-151 metr, Josaly túsynda 100 metr, al Araldyng shyghys jaghasynda 55 metrden aspaydy».

«Erte kezde qazirgi Syrdariya atyrauy men Aral tenizining ornynda bir-birine úqsamaytyn, tirkese jatqan ýlken eki qazanshúqyr bolghan. Syrdariya ózeni ózining bastauyn Tyani-Shani taularynan Ferghana dalasynda týiisetin kishigirim ózenderden alady da, Syrdariya bolyp aldymen Qyzylorda qalasy manyna qúighan. Shóldi aimaqqa qatty aghyspen aqqan ózen ghylymy derek boyynsha búl shúnqyrdy 56 myng jylda shógindilermen toltyrghan. Osy jer qazir Syrdariya oipaty dep atalady. Oipattyng eng tereng jeri Tartoghay stansasynan bastalyp, Terenózekke deyin sozylyp, odan ontýstik batysqa qaray Janadariyanyng arnasyn boylay sozylyp jatyr. Batysyndaghy ekinshi qazanshúnqyrda qazirgi Aral tenizi ornalasqan. Qazirgi kezde búl jerler otarly mal jayylymdaryna ainalghan. Degenmen de egistik jerlerding alqaptary aimaqtyng jaghdayyna qaramay-aq әli de bolsa kólemderi úlghayda».

Tartoghay tartqan tauqymet. KazGU-de oqyp jýrgen kezimizde dekanymyz, ataqty professor Temirbek Qojakeev bir leksiyasynda Qazaqstandaghy eng alghashqy kóterilisterding biri Tartoghay stansasynda bolghandyghyn aitqan edi. «Ryad vospominaniy uchastnikov revolusiy 1905 goda takje podtverjdaet fakt uchastiya rabochih mestnyh nasionalinostey v revolusionnoy boribe sovmestno s russkimy rabochimi. Tak, tov.Toychiybekov Abuza (nyne chlen almaatinskogo gorsoveta) rasskazyvaet o zabastovke russkih y kazahskih rabochih na stansiy Tartugay, Tashkentskoy jeleznoy dorogi: «Rabotavshie na jeleznoy doroge kazahy vse, kak odiyn, prinimaly uchastie v zabastovke. Byla namy ustanovlena svyazi s okrujayshimy stansii aulami. Kazahskie trudyashiyesya ocheni sochuvstvenno otneslisi k zabastovke i, chem mogli, pomogly nam v nashey boribe».

Osy joldardy kim jazghanyn bilseniz, senbes pe ediniz? Memleketimizding qayratkeri Túrar Rysqúlov «Istoriya SSSR: Turkestan y Kazahstan (1905-1907)» degen maqalasynda osylay depti («Bolishevik Kazahstana», №12, 1935 jyl).

Qazaq halqynyng bostandyghy ýshin Resey patshasyna qarsy shyqqan Tartoghay auylynyng kenes ýkimeti ornaghan song kórgen tauqymeti aitugha ghana jenil. Ádiletsizdikter men zúlymdyqtardy jasaghan orys biyliginen halqynyng esh nәpaqa tappaytyndyghyn erte týsingen Mústafa Shoqay óz últyn qúldyqtyng qúrsauynan alyp shyghu ýshin jantalasyp, kýresip baqty. Úly Abaysha jetkizer bolsaq, «jaumen jalghyz alysty», «Ish qazanday qaynaydy, kýreserge dәrmen joq», «Qayran, elim, qazaghym» dep ómirin el-júrtynyng sanasyn oyatu jolynda sarp etti. Kerisinshe, kenes ýkimeti qazaqtardy ayaghan joq. 1918 jyly Vladimir Iliich Lenin «Qazaqtardy qyryp-joi» degen diyrektivagha qol qoydy. Sol jyldan bastap halqymyzdyng basyna joyylyp ketuding qara búlty ýiirildi. GULAG, KARLAG, STEPLAG degen sayasy lagerilerdi oilap tapqan da «Kýn kósem» ekendigi dәleldenip otyr. Maqsaty – qazaqtardy jer betinen joyyp jiberu bolghan.

Aytpaqshy, әkeli-balaly tarihshylar Shaymúhanovtargha kóp rahmet, V.Leninning últymyzgha jasaghan qastandyghy turaly qaulysyn múraghattan tapqandyghy ýshin. Osy joldardyng avtory atalmysh derekti «Qasiretti KARLAG» atty jurnalistik zertteuinde paydalandy. Álihan Bókeyhanov, Mústafa Shoqay tәrizdi últshyl patriottarymyz «Kýnsizderge Kýn bolghan» Vladimir Iliichting qylmysyn bilip, tәuelsiz memleket qúrudy armandaghan eken ghoy.

Álqissa Perovsk oyazynda holera men sýzek indeti keninen etek jaydy. Uezdik komissar Shuhardt 1918 jyldyng 15 mausymynda mynaday habar jibergen: «Tartoghayda indetten qyrylghandardyng kómilmey jatqandyghy jayly habardy tekserdim, mýrdeler eki saghattan úzatylmay tereng shúnqyrgha kómilip jatyr. Bir ghana ret 6 kýn boyy kómilmegen jaghday tekserildi, kinәliler jazalandy».

Alayda «jazalandy» degenge senuge bolmaydy. Óitkeni, bolishevikterding halyqty emdeudi úiymdastyrugha da, basqa shara qoldanugha da uaqyty bolghan joq. Olardyng esil-derti qaytkende asharshylyqqa úshyraghan Resey guberniyalaryna qazaqtardan azyq-týlikti molynan jibertu edi. Aytqanday, tek Aral halqynyng ózi ghana Povolijege 14 vagon balyq jóneltti. Al qyrylyp jatqan qazaqtargha Resey tarapynan eshqanday kómek kórsetilmedi.

Tarihtan tughan úsynys. «1880 jyldan bastap, - dedi bizge 2014 jyly Tartoghaydyng ardaqty aqsaqaly Qúdaybergen Mahanov, - auyldyng ýstimen temirjol jýrgiziletin bolyp, shyghys elderinen mamandar әkelingen. Jergilikti halyq olardy pirsiandar dep ataghan. Sirә, parsylar boluy kerek. Olar tartoghaylyqtardy júmysqa tartqan. Qúmdy jaryp jol salu ýshin qol enbegi auaday qajet bolghan ghoy. Sol kezderi enbek etken kisilerding atymen atalghan jerler az emes. Mәselen, Aday qúmy, Bayedik jarma, Bekmyrza jarma degen jerler әli kýnge deyin bar. Sheteldikter qazaqtardy balshyqtan kesek qúiyp, ony órtep, qyshqa ainaldyru sheberligine ýiretedi. Qysh ne ýshin qajet? Stansa salugha, júmysshylargha ýiler túrghyzugha, monsha, qoyma, t.b. basqa qúrylystargha paydalanylghan. Poyyzdy otarba dep ataghan ghoy. Óitkeni, otynmen jýrgizilgen. Sondyqtan otyn dayyndaushylargha da qyshtyng kómegi az bolmaghan. 1885 jyldary Tartoghayda 30-gha tarta ýy túrghyzylghan. Onyng kóbinde ukraindar men orystar jayghasqan. Syrttan kelgenderden jergilikti jigitter qúrylys júmysyna qosa balyq aulaudyng qyr-syryn ýirenedi. Auyldyng túrmysy birtindep jaqsara týsedi. Alayda Kense ókimeti kezindegi alasapyran men oba indeti kesirinen halyq sany azayady. 1929 jylghy kәmpeske kezinde kóptegen adam Ózbekstan, Qyrghyzstan, Tәjikstan siyaqty elderge bezip ketken. «Endigi kýnimiz ne bolmaq?» dep ýreyi úshqan azghana tartoghaylyqtargha Allahtyng ózi meyirimin tógip, 1933 jyly Syrdariya tasyp, oi-shúnqyrdyng bәrine su tolady. Balyq atauly eldi ashtyqtan qútqarady. Egin bitik shyghady. Jan-jaqtan júrt kep qosylady. 1934 jyly kolhoz qúrylady. Bir jyldan song mektep ashylady. Osy altyn úyadan alghash bilim alghannyng biri men edim. Ol kezde jas degenge qaramaydy. Ýlken-kishi birge oqy beredi. Áli esimde, Shahmardan Esenov, Seydan Seydaliyev, Ótegen Serdaliyev, Baymyrzaeva (atyn úmyttym), t.b. oqydyq. Mektep diyrektory Dәurenbek Ershoqaev bizge sabaq berdi. Búl kezendi Tartoghaydyng dәuirleu jyldary dep ataugha bolar edi. Óitkeni, kolhoz úiymdastyryldy, qazaq-orys mektebi esigin aiqara ashty, kirpish qúyatyn óndiris ómirge keldi. Ol arteli dep ataldy. Endi basshylardy esime týsirip kóreyin. Qazaq mektebin Sarmanov, orys mektebin Erniyh, kolhozdy Bekbolat Tilepbergenov, kirpish qúyatyn artelidi Avasyan degen azamattar basqardy. 1937 jyly temirjol júmysy jandanyp, 7 jyldyq mektep ashyldy, alystan qatynaytyndar internatta jatyp oqityn jaghdaygha qol jetkizdi. Kolhozdyng tabysy molaydy. Arteli jylyna 2 mln dana kesek qúyatyn zauytqa ainaldy».

«Sizderge bir qyzyqty hikayat aitayyn, - dep auyl tarihyn qozghady ardager aghamyz Súltanbek Tóreamanov, - 1904 jәne 1921 jyldary Syrdariya qatty tasidy. Toghay-ormandy, ainalanyng bәrin su basyp ketedi. Sol kezderde tek Tartoghay stansasy aman qalghan. Resey injenerleri Tartoghay topyraghynyng sapasy asa joghary ekendigin zerttep, búl jerden kirpish jasaytyn zauyt salu kerek degen úsynys aitady. 1939 jyly Tartoghay zauyty salyna bastaydy. Túnghysh diyrektory akademik Shahmardan Esenovtyng әkesi Jorabek Esenov bolghan. Soghystan keyin Pak degen kәris taghayyndalghan. Aytqanday, kirpish Tartoghaydyng ataghyn jer-jerge taratqan. Sapasy jogharylyghy sonshalyqty, súranys jyl sayyn artyp otyrghan. Qoldan qúiylghan kesekter arnayy peshterge ornalastyrylyp, arbamen tasylghan sekseuil, jynghyl, shengel siyaqty jergilikti otyn ónimderimen kýidirilgen. Soghys jyldarynda әskery tútqyndar zauytta júmysqa jegilgen».

Rasynda Tartoghay kirpish zauyty Qazaqstan tarihyndaghy alghashqy iri óndiris ornynyng birinen sanalady. Ókinishke oray, osy mekeme turaly esh material joqtyng qasy. Kenes ýkimeti ornamay túryp, Resey ghalymdary Tartoghaydyng topyraghynan óte sapaly kirpish alugha bolatyndyghyn dәleldegen. Aqyrynda 1943 jyly NKVD japon әskery tútqyndaryn alyp kelip, osy zauytqa júmysqa salghan. Zauyt túrghyzghan. Japondar túrghyzghan alty peshte kýidirilgen kirpishter kezinde KSRO-nyng ýlken qalalaryna jóneltilgen. Nege? Sebebi, sapasy joghary bolghan. Osyny tartoghaylyqtardyng kópshiligi bilmeydi. Shyndyghynda býgingi tanda Tartoghay halqy tek sapaly kirpishimen ghana ózderining túrmystyq jaghdayyn jaqsartyp alar edi. Ol ýshin óndiristi órkendetu kerek. Investisiya tartu kerek. Osyny oblys basshylary basshylary oilar ma eken?

Nemese, KSRO kezinde jer-jerge, Sibirge jóneltilgen Tartoghaydyng til ýiiretin bal qauyndary men qarbyzyn ósirudi nege qolgha almasqa? Su bar. Memlekettik qoldau retinde 6 prosentpen beriletin qomaqty qarjy bar. Endeshe, ne kedergi? Maqtaral audanynyng (kórshiles Týrkistan oblysy) diqandary jyl sayyn qauynnyng әr gektarynan 10 myng AQSh dollaryn taza payda etip tauyp otyr. Tonazytqysh ornatylghan jýk kólikteri Almaniya, Resey, Ukraina men Baltyq jaghalauy memleketterine Jetisay qauyndaryn alyp ketip jatady jaz ailarynda. Osyny nege kórmeymiz? Tipti toghan jasap, balyq ósiruge de bolady emes pe? Oghan da ýkimetting arnayy qarjysy bar bólingen. Jylyjay salam deseng de, qarjy institutynyng esigi ashyq. «QazAgroQarjy» kompaniyasy qay kezde de kómek beruge dayyn.

(1958-jyly AQSh-tan Tartoghaygha әkelingen "Santa-Gertruda" asyl túqymdy iri qara)

Bir mysal. Qazirgi tanda Qazaqstanda janalyq retinde «uralap» aityp jatqan sheteldik asyl túqymdy mal degendi Tartoghay 1958 jyly qolgha alghan. Sol jyly Mәskeu ghalymdary AQSh-tan «Santa-Gertruda» asyl túqymdy búqalardy jetkizip, ghylymy synaq retinde «Baysal bauynda»(№1 ferma) ústatqyzghan bolatyn. Ony kózimiz kórdi. Kóptegen túrghyndar qolynda bar iri qara malyn asyldandyryp, býginde «jerden jeti qoyan tapqanday» BAQ-ta jar salyp jýrgen «mәrmәr etti»(mramornoe myaso) tartoghaylyqtar sol jyldary rahattana jegen bolatyn. Qayda sol ýrdis? Baysal bauy, Botabay degen jerler naghyz mal ústaytyn ónir emes pe? Toghayynda jolbarysy men qabany qaptap jýrgende sol manaygha mal baqqan qazaqtardyng úrpaghy endi nege enjar? Endi nege «soqyr»? Endi nege «mylqau»? Tipti dariya jaghasyndaghy toghaydy qorghaytyn sharuashylyq ashyp, qyrghauylyn, qoyanyn, qabanyn, balyghyn, tipti toghaydyng kiyeli maralyn (tugayskiy blagorodnyy oleni) nege kóbeytpeske? Tabighy parkke ainaldyrugha kim kedergi? Ózimizding jerimizdi ózimiz qorghamasaq, saqtamasaq, keler úrpaqqa sol kýiinde qalay jetkizbekshimiz?

Syrdariya ózeni - Allahtyng qazaqqa bergen baghy, nәpaqasy, júmaqtyng bir bólshegi siyaqty qúndy syiy emes pe? Endeshe, JER-ANAmyzdyng qadirin týsinuge atsalysayyq, aghayyn.

Aytbay Sәulebek,

Qazaqstan Respublikasy túnghysh Preziydenti syilyghynyng laureaty.

 

Abai.kz

3 pikir