(Maqsat Áubәkirovting «Áulie Yrghyzbay jәne Tylsymdy Dýnie júmbaqtary» kitaby turasynda)

Bir nәrse turasynda oy aituda búryn da, qazir de qazaq ziyalylarynyng oy tolghamdarynyng ala-qúlalyghyn, әr týrli ústanymda «músylmandyq ýrdistegi batystyq – Abayshyl, músylmanshyl shyghystyq – Qúnanbayshyl» bolghandyghyn bilip alghanymyz jón. Qúlager taghdyr men Batyrash týsinik qazaq germenevtikasynyng baghyn baylaghan dәuir de oryn aldy. Osy “Túrpayy әleumettanudyng soyqany” balang sanagha qalay oiran salghanyn Berdibek Soqpaqbaev óz narrasiyasyna ózek etken edi. Abayshyldyqtyng orynyn endi mine Qúnanbayshylyq basyp otyr. Otarlyq kezdegi – Alash әlemi bar, azattyq kezdegi –Alash әlemi bar. Osy dәuirlik kezenderdegi qazaq tanym kókjiyegindegi mistika tylsymynyng batystyq әy shyghystyq tәpsirlenui men týsindiriluleri әr qily.

Jalpy biz qazaq әdebiyettanuynda ýlken ýsh germenevtikalyq kezendi bastan keshtik. Endi taza últtyq neogermenevtika dәuirine ótip otyrmyz. Últtyq germenavtika – últ kósemi Álihan Bókeyhanovtyng “Qazaqtyng bas aqyny” maqalasynan bastau alyp, 1924 jylgha deyingi aralyqty qamtidy, qazaq kenes germenevtikasy men alash germenevtikasy jarysa ómir sýrdi. Endi osy mәseleni qazaqtyng ruhaniy-mәdeny kenistigindegi kórkemdik dýmpu aidy aspangha shygharyp, hristiandyq-batystyq josyqtaghy «mistikamen» oy jarystyrghan, músylmandyq-shyghystyq anysta әdebiy-kórkemdik kýreske týsken qazaq prozasyndaghy intellektualdy nazira tuyndylaryna qatysty basyn ashyp aluymyz kerek.

Qazaq (kenes) germenevtikasy әdeby mәtin boyynan mәn izdeude – kenestik túrpayy әleumenttanushylyq әdebinde qalyptasyp, 1930-1952 jyldardyng aralyghynda el tanyghan әdeby alyptarymyzdyng kópshiligi keyin auzy kýietin sóz aityp, kitaphanalar múraghatyndaghy bir kezderi óz jazghandaryn óz qoldarymen júrttan jasyryp, jyrtqandarynyng kuәsi boldyq. Búl – olardy qaralaytyn, aruaqtaryn qorlaytyn jaghdayat emes, totalitarlyq jýiening ornyqtyrghan germenevtikalyq oy aityp, pikir bildiru josyghy. Eshkim kinәli emes, ol kezdegi pikir aitqandardyng artyndaghy úrpaghynyng quystanyp, úyalyp qysyluynyng esh qajeti joq: bar kinә – otar el bolghandyghymyzdan shyghyp otyr. 1953-1986 jyldar aralyghynda júmsartylghan qazaq germenevtikasy ómirge kelip qalyptasyp, marksistik kózqaras túrghysynan «aqty-qara» deytin mәtin laghyndyghyn ómirge әkelgen, qazir baz bireuler jabysyp alyp, tistese qatyp qalghan әdebiy-kórkem estetikalyq ústanymdaghy qúndylyqtardy qalyptastyrdy. 1972-1987 jyldar aralyghynda әsili filologtar da, filosoftar da emes, qoldanbaly irgeli ghylym salasyndaghy qazaq oqyghandary «Bilim jәne Enbek» jurnalynyng manyna alash germenevtikasynyng serkelerin toptastyra bildi. Búryn tabu salynyp qozghalmay jýrgen tyng dýniyelerding últymyzgha jetuine sep bola aldy. Álkey Marghúlan, Aghjan Mashani, Sәbetqazy Aqatay,  Aqseleu Seydimbek, Seyit Qasqabasov, Edige Túrsynov, Túrsyn Júrtbay, Talasbek Ásemqúlov t.b. azat oily erkin de, jaltaqsyz alash germenevtikasyna ekinshi ómir syilap, dýniyege әkeldi. Búl ýshin olargha últ germenevtikasy qaryzdar. Ári qazir onyng jemisin jep otymyz. Oghan kuә – oqyrman qolyna endi tiyip otyrghan Maqsat Áubәkirovting «Áulie Yrghyzbay jәne Tylsymdy Dýnie júmbaqtary» kitaby.

Solardyng eren enbekterinin, ghylymy kózsiz alghadaylyqtarynyng (kamikadzelikterinin) arqasynda qazirgi qazaq neogermenevtikasy búrynghy jәne býgingi qalamgerler turasynda bireuge únap, bireuge únamaytyn, bireu qúptap, kelesiler óre týregeletin týrli pikirdi júrttyng «parasat kenistigine» úsynyp jýr.

Qazaq әdebiyetinde әlem mәdeniyetining últsyzdana adasuynan tuyndaghan Pavich ýrdisi, Borhes josyghy degen joq. Tek Jýsip Balasúghynnan bastau alyp, danyshpan Abaydyng «Ghaqliyasyna» úlasqan  «Qútty biliktik» danalyq dәiegi ghana bar. Qazaq prozasynda songhy kezde tinine «danalyq dәiegi» ózek bolghan bitimi bólek, janry san qyrly, stiyli san taram tamasha tuyndylar ómirge kelip jatyr. Ám kele bermek...

Jarqynda týrki tylsymy Áulie Yrghyzbay Dosqanaúlynyng tarihy túlghasy tóniregine toptasqan jana kitap óz oqyrmanyna jol tartty. Oqydyq, tanday qaqtyq, sanany san saqqa jýgirttik, jadyny sәulelendire janghyrttyq, nәtiyjesinde alashtyng «Tylsymdy tórtkýl túnghiyghyna» ózinshe órelikpen týren sala bilgen avtor enbegine qatysty osy bir maqala ómirge keldi.

Ádebiyet mәdeniyetting bólinbes bir bólshegi bolyp tabylatyn óner týri, ony tek ózi ómirge kelgen dәuirding jahandyq mәdeniyetinnen tysqary qarastyra almaymyz, әri gumanitarlyq ghylymdaghy Batystyq dýniyetanymnyng taylaghy retinde jetektetip jibere almaymyz. Resey imperiyasy qúramyndaghy týrkilerdi tarihy Jadysyzdandyru ýshin otarshy ghalymdar bizge әdeby tuyndalardy tanyp bilude tek estetikagha ghana iyek sýieuding intellektualdyq qúldanu mórin sanamyzgha basty. Osy qúldanugha tәuelsizdik jyldary shyghys ghalymyn jargha jyghatyn eurotektilik ghylymy konsepsiyalar ayarlyqpen tanyldy.

Eger әdebiyet kóneden tamyr tartqan mәdeniyet tarihynyng belgili dәstýrli ghylymy zandary men zandylyqtaryna baghynatyn óner týri bolatyn bolsa, qazirgi qazaq әdebiyettanuy ony birde әlemdik әdeby prosespen birde úqsastyra, endi birde aiyrmashylyqta qarastyruy kerek.  Biraq búghan kózi qaraqty oqyrman: «Au, aghayyn, búryn әdebiyettanu estetikagha arqa sýiedi emes pe?» dep qarsy dau da aitady. Bizdiki bolmas daugha jol beru emes, qayta kenestik әdebiyettanudyng keybir ruhany kiseninen bosap shyghugha baghdar ústanu.

Óitkeni, qazir alash әdeby prosesinde neokenes-qazaq estetikalyq әdisnamasymen týsindirip beru mýldem mýmkin emes jana qúbylys oryn alyp keledi. Ol – ghylymilanghan nasyr (proza) men nazymnyng (poeziyanyn) sintezinen túratyn últtyq nazira janrynyng qayyra týleui. Atalghan janrdyng qayyra týleuine agha buyn aqyndary zor ýles qosyp jýr. Jastar jaghy batystyq ýrdistegi postmodernning bar-joghy qazaq әdebiyetinde búrynnan bar nazira janry ekenin jóndi úghynbay jýrgeni osy orayda ghylymy jýrekti syzdatyp, alashtyq kónilge kirbing týsiredi. Óitkeni, Batys gumanitarlyq josyqtaghy dýniyelerding bәrin óz ynghayyna tartyp, adam týsinbestey ghylymilandyryp, qajetti de, qajetsiz filosofiyalyq termindermen qoyyrtpaqtap tastady. Biraq shyghys qalamgeri ýshin batystyq postmodern qashanda nazira bolyp qala beredi.

ghylymilanghan nasyr (proza) men nazymnyng (prozanyn) sintezinen túratyn «Áulie Yrghyzbay jәne tylsym dýnie júmbaqtary» atty taghy bir әdeby jahútpen tolyqty. Kitapty oqu barysynda orys aqyny SERGEY BIRUKOVTYNG «Monika, ily o smeshannoy tehniyke (text)» delinetin saliqaly maqalasy oigha oraldy. Onda: ...Mәselen, Zolya óz kezinde baspasózde jaryq kórgen maqalalarynan qúrylghan «Eksperiymentik roman» jinaghyn shygharmaqshy bolady, Reseyde V.Kaverin óz maqalary men jazbalaryn «Ýsteldegi jazbalar» dep atap jariya etti. ...Poeziya payghambary Hlebnikov arshardy (aralas stilidik sharghyny//smeshnyy stili//smeshteh) kóp qoldanghany әdebiyet tarihynan jaqsy mәlim. Búl qaghdidat – Birtútas Kitap (qazaqy dýniyetanymda – Kiygiz Kitap – Á.Á.Á.) dep atalady»,- dep jazylady.

Dәl osy «Kiygiz Kitap» tәsilin Dmitriy Kuzimin (Novoe liyteraturnoe obozrenie 2001, №50) óz últynyng ótkeni men býginin әm bolshaghyn tútastyqta alatyn postkonseptualist avtorlardyng belgili bir miylety zanghar túlghany tuyndy dinine ózek etetin «ayshyqty oy alany» dep ataydy.

IYә, qazaq әdebiyetinde tórtkýl dýnie tylsymyna Áulie Yrghyzbay arqyly ýniletin bitimi bólek tuyndy ómirge keldi. «Áulie tylsymy», «Tylsymat» jәne «Tylsym sәt» delinetin ýsh bólimnen túratyn shygharmada avtor óz oiyn tuyndygerlik anystaghy poetikalyq, mәdeny jәne estetikalyq konseptileri arqyly oqyrmangha úsynady.

Osy orayda Dmitriy Dzuminnin: «Álemdik mәdeniyette kezdeysoq eshtene joq, bәri belgili bir qatang satylanugha baghynyshty, sondyqtan kez kelgen eksperiyment eng әueli zandylyqqa baghynyshty, sodan keyin baryp ghylmy әlemge týsinkti...» degen pikiri oigha oralady.

Qazaq әdebiyettanushylary kópdengeyli tútastyq әdisin qoldanghan shaqta filosofqa, psihologqa әm mәdeniyettanushygha ainalady. Qazirgi әdebiyettanugha tútastyq, túlgha konsepsiyalary gumanitralyq ózge salalardan kóptep enip jatyr. Onyng enuine Maqsat Áubәkirovting «Áulie Yrghyzbay jәne Tylsymdy Dýnie júmbaqtary» siyaqty tuyndalar sebep boluda.

Ádebiyettanu endi tilding әngelegi emes, filosofiyanyng taylaghyna ainaldy. Ádebiyet teoriyasy kóz aldymyzda filosofiyalyq әdebiyettanugha ainalyp barady. Qos ghylymynyng osylaysha týiisui tek paydaly ghana emes, TMD týrki әlemi qashyp qútylmaytyn qajettilik.

Endi «búnyng sebebi nede?» degen saualgha týrilinshe jauap beruge bolady....

Ádebiyet teoriyasy kóz aldymyzda filosofiyalyq әdebiyettanugha ainalyp barady degenge beriler jauap bireu ghana endigi jerde zertteu nysany әdebiy-kórkem tuyndynyng qaraqan basy emes, estetikalyq prosestegi oryn alatyn aralas-qúralastyqtyng barlyq bólshekterining birtútastyqta qarastyryluy.

Endi osy bólshekterge toqtala keteyik. Ár bólshek óz aldyna kópdengeyli tútastyq qúra alady. Ári bolyp tabylady. Bolmys (uniyversum) – avtor túlghasy – kórkem tuyndy – qabyldaushy túlghat – bolmys. Mine, osy bólshekter eng negizgisi.

Osynyng negizinde tuyndynyng bolmysy tanylyp, avtor әlemi ashylyp, prozagerding elge aitpaq bolghan ózdi oiy jariya bolady. Osylaysha, kórkem tuyndynyng mәnisi týp negizine oy jetpeytin әldebir mistikalyq tylsymdy perde deytin týsinikting tuyndauy әdebiyettanushylyq әdisnamasynyng birjaqty tildik anys pen josyqqa ghana sýieip kele jatqan tiyimsizdigin jasyryp jabudan kelip shyghady. Shyn mәnisinde kórkem tuyndynyng kýrdeligi kózge úryp túratyn  syrtqy túrpatynda emes, kerisinshe meni tanyp al deytin astarly jabyndy qatparynda. Ol san aluan sondyqtan bir zertteushining nazaryna týsken túsy, ekinshi zertteushining zeyininen tys qalyp jatady.

Atalghan tuyndydaghy avtor obrazy últymyz ýshin «әineksudaghy bilimge» ainalghan europalyq bilim men tanymgha qarsy óz oiyn miyletine tanytu. Jalpy qazirgi tanda qazaq oqyrmanynyng qolyna tiyip, kónil kózin ashyp, dýniyetanymynyng kókjiyegin kenitip otyrghan naziralyq anystaghy intellektualdy proza óz boyyna shyghystyq gumanitarlyq ghylymynyng barlyq qatparlaryn sinirgen «kiygiz kitap» bolyp tabylady. Babaqazaq jazba mәdeniyetinen bastau alghan qazaq prozasynyng qazirgi tandaghy naziralyq barsha tamasha tuyndylarynyng kishik qúrylym (mikrostruktura) ózeginde irig qúrylymnyng (makrostruktura) barsha taghantastyq sipatty barlyghyn esten shygharmauymyz kerek. Osylaysha kishik qúrylym men irig qúrylymdyq saralaudy  әdeby tuyndygha qoldanu qosarly sintezding kiltin tabugha septesedi. Tayaqtyng eki basynday osynday sintez: belgili bir avtordyng ózi tuyndysyn jazu barysynda oigha alyp, keyin shygharmashylyq mehnatpen jýzege asyrghan mazmún jospary men aishyqtau josparynan túrady. Alghashqysy – tuyndynyng estetikalyq qyryna esik ashar bolsa, songhysy – shygharmanyng ózdik estetikalyq tatymy. Mine osy eki jayt zertteushi tarapynan ózining týp tamyryn qazbalap, bas jigin aiyrudy qajet etedi.

Endi kózi ashyq oqyrman yqylasy men әdebiy-mәdeny ziyaly ortanyng iltipatyna bólengen kez kelgen tuyndyny qolymyzgha alyp, zerdeleu jasaghan shaqta  onyng mazmúndyq jәne semantikalyq dengeyine den qoyamyz.

Alash zertteushisi tómendegidey saualdar tónireginde oy qozghap oghan jauap izdeydi. Tuyndy boyynda oryn alghan qanday iydeyalar kórkemdik-ghylymy zeyin audarugha túrady. Avtor qoldanghan kórkem aqparat qalay berilgen әm ol oqyrman tarapynan qalay qabyldanady. Tuyndydaghy avtorlyq túlgha ýshin ónerding mәngilik ózektiligi men kókey kestiligi neden túrady degen saualdar tónirigende jauap izdeledi. Ony tabu da, tappay qúr dalandau da zertteushi jazymyshy.

Qalamger Maqsattyng algha qoyghan jazushylyq basty mindetti europalyq «әineksu bilimmen» shektelip, deydeytýrki mәdeniyetinining móldir bastau búlaghynan nәr aludyng ornyna krandaghy suday batystyq ýrdisting jeteginde ketushilikpen kýresu. Dýniyening tylsym syrlaryna qatysty oy tolghay otyryp, músylman qazaq әuleiyeligi jayly birde ghylymy bayyptylyqpen, birde kórkem sózben kestelgen oy tolgham jasaushylyq  tuyndy qúnyn artyryp túr.

Ári bir stili ekinshisin almastyryp, bir janr kelesine úlasady. Búdan shygharma qúndylyghyna selkeu keltirmey qayta avtor útyp otyr.

Últ mәdeny әm ruhany qúndylyghy qatysty óz oqyrmanyn súhbattasugha shaqyrghan avtor: «...Qapersiz qayran qazaghym, qasiyetti aiynan ainymaghan elderden qashan ýlgi alar ekensin? – deging keledi. IYә, bizde belgi kóp. Ózimdiki deyin deseng atyn atap, týsin týstep ózgeler iyelenip alghan. Ózgeniki deyin deseng ózimizde bar. Osy bir erte tuyp, kesh qalyp jýrgen joqpyz ba? Búl belgilerde negizinde ýlken mәn bar. Biz sony da eskeruimiz kerek. Úly Konfusiy: «Bolashaqta dýniyeni rәmizder men belgiler biyleydi» - degen eken. Búl da bir tylsym dýniye...»

Qazqtyng ómirden әm ghylym men mәdeniyetinen óz ornyn tabuyn qazaq prozagerleri óz tuyndylarynda basty oryngha qoyyp otyr.

Zertteushi retinde «Áulie Yrghyzbay jәne Tylsymdy Dýnie júmbaqtarynan» mәselening mәnisine jauap izdegen shaqta osy saualdardy ainalyp óte almaymyz. Bizge úsynylghan aqparattyng barshasy obrazdylyqpen somdalghan túlgha konsepsiyasy tónirigine shoghyrlanyp, odan keyin avtor qalauymen payymdala «saralanyp» kórkem tiptendiruding (әdis, tek әm metajanr) strategiyasynyng kómegimen tútastana tuyndaghan degen tújyrym jasaymyz.

Avtor tughan jeri Tarbaghataydyng asyl tәji Aqsauaty jayly «...Búl ónir shashasyna shang júqpaghan osy dalanyng Brendi ataqty túlpar Elikjiyren men keshegi Daraboz batyrdyng qasiyeti Qubas attarynyng túyaqtary mór bolyp basylghan jomar ta, qarpayym ólke...» dep tógiltip kele jatyp, arshar әdisi arqyly stiylin qúbyltyp jiberip: «...Ghasyrlar boyy óz qúpiyasyn júmyr tastarymen júmbaqtaghan Bórtastaghan tasynyng keremeti de osynda, onyng tarihy perdesin osy kýnge deyin eshkimning de dәti baryp sypyra almauynda. Aytylyp jýrgenning bәri jay boljam, әrkimning teoriyalyq payymy, әuesqoylardyng әuestik oilary. Úly dalanyng júmbaqtarynyng biri osy bir alyp tastyng ghylymy tújyrymyn jasap, songhy nýktesin qoyatyn adamynyng әli tabylmauy da úly dalanyng úly júmbaqtarynyng biri shyghar..» dep oqyrmanyn eliktirip, ghylymy oy topshalau jasaugha kóshedi. Búl qazaq әdeby prosesindegi jana qúbylys. Ózin aqtaytyn sony stilidik aishyqtau. Avtor osylaysha oqyrman sanasyna oy sala otyryp: «...Endi Bórtastaghan jayly ghylymy oilardyng bar ekenin bildik. Sekseninshi jyldardyng basynda Respublikalyq «Júldyz» jurnalynda Túrsy Júrtbaevtyng «Aqsuat arnalary» degen jol saparlyq tarihiy-tanymdyq kólemdi maqalalar toptamasyn oqydym. Sol esse-tolghauda «Bórtastaghan» jayly avtor búl Taygagha týsti dep taba almay jýrgen Túnghys meteoriyti boluy mýmkin degen boljam aitypty» degen payymdy jariya etedi.

Óz tarapynan:

...Belgisizdeu tarihyn, taghdyryng da,

Zulay-zulay gharyshta bldyrdyng ba?

Sparyng ayaqtalmay Tayga jaqta,

Nýktesin bizding jerde qaldyrdyng ba? - dep oy kesteyleydi.

Istildi tap osy túrghydan tәpsirlegen shaghymyzda kez kelgen mazmúngha iyelik ete alatyn kóp dengeyli jýiening estetikalyq aishyqtanuy retinde erektenedi. Osy jaghdayda tuynydynyng asyl ózegin qúratyn til istilding key jaghdayda ghana basymdyqqa ie elementterining biri ghana. Kórkem til aqparatty tútynushygha (degdar oqyrmangha) «syghymdalghan» týrde úsynylmaydy, qayta onyng boyyna obrazdy aishyqtau arqyly kóp dәrgeyli tizbekti monoortalyq qúrylym (monosentricheskaya struktura) túmshalanghan asa kýrdeli kóp josyqty aqparatty syidyrady. Bir sózben aitqanda búl sóileu tili emes, orazdy tanbalanghan aqparattyq kórkem til. Búnyng sebebi, tuyndy әleminde danyshpandyq tegining dәnegi bayyzdaghan tútasqan túlghat konsepsiyasy búghyp jatady. Osy tútasqan túlghat konsepsiyasy basym kópshilik nashar qabyldaghan tuyndynyng әdeby baghyn asyratyn jaghdaylarda oryn alyp túratyndyghyn esten shygharmauymyz kerek.

Kezinde Maghjan Júmabaev «Biz ýirenetin Europa bir molda emes, myng molda» dese, endi qazaq prozagerleri bizden ýirenu arqyly «Europa әlemdi aljastyrghan myng moldagha ainalyp otyr» degen óz mәdeniy-ruhany konsepsiyalaryn alash oqyrmandaryna úsynyp otyr. Maqsat Áubәkirovting jana tuyndysy osy konsepsiyany tu etuimen qúndy.

Ábil-Serik Áliakbar

Abai.kz