Júma, 19 Sәuir 2024
Betbúrys 9439 33 pikir 29 Mamyr, 2019 saghat 09:31

Rayter

Kәsiby jurnalister Qasym-Jomart Toqaevty Senat tóraghasy bolghan alghashqy jyldary әzil-shyny aralas «Ózi Spiyker, ózi Rayter» («rayter» aghylshynsha jazushy degen maghynany bildiredi) dep ataytyn. Óitkeni, kóp jaghdayda sheshendigimen erekshelenetin Qasym-Jomart Toqaevtyng sayasy publisistika salasynda jazghan irgeli enbekteri Qazaqstanmen qatar basqa iri memleketterde de layyqty ong baghasyn alghan edi. Sol kezderi aitylghan búl sóz tirkesin Qasym-Jomart Toqaev әli kýnge deyin teriske shygharghan emes.

Býgingi tanda ol – onnan astam publisistikalyq kitaptyng avtory. 2016 jyldan beri shygharmalarynyng jeti tomdyghy orys tilinde basylyp shyghuda. Qazirgi tanda onyng bes tomy jaryq kórdi. Álgi sózding shynayy da riyasyz aitylghany sonda, eng bastysy Qasym-Jomart Toqaev barlyq tuyndylaryn ózi jazyp shyqqandyghynda jatyr. Búghan aighaq izdeuding qajeti joq. Óitkeni, búl aqiqat onyng kitaptaryn oqu prosesinde birinshi qoldan aqparat alyp otyrghanday sezinuinizden anyq angharylady.

Tipti ýlken kisilerding tisi bata bermeytin «Izvestiya», «Pravda» siyaqty basylymdardy mektep qabyrghasynda jýrgen kezden jastanyp oqudy әdetke ainaldyrghan ol kele-kele odan da tereng taqyryptargha kesteli tilmen jazylatyn «Za rubejom» siyaqty etjendi gazetterdi oqugha auysty. Salghan betten sayasattyng iyisi múryndy qabatyn salmaqty basylymdardy oqyp, óz dýniyetanymy men bilim kókjiyegin keneytip ýlgergen jastyng aldynda eki mamandyqty tandau túr edi: biri – diplomat, biri – halyqaralyq jurnalistika. Desek te, ol sol kezde qay mamandyqty tandap alghanda da óz salasynyng maytalman tarlany bolatynyna shýbә keltirmes edik.

Alayda, onyng jurnalistika mamandyghyn tandamauyna gazet kinәli bolghanyn biz tarihtan jaqsy bilemiz. Qay gazet deysiz be? «Morning Star» gazeti. Mektep bitiretin jyldyng basynda Qasym-Jomarttyng Angliya kommunisterining osy basylymyn oqugha qyzyghushylyghyn bayqap qalghan anasy ony aghylshyn tilining oqytushysy Aleksandr Sergeevich Rogachtan derbes dәris alugha beredi. Jiyrma jasyna deyin AQSh-ta túryp, otyzynshy jyldardaghy «úly kýizelisten» keyin sosializmnen baqyt izdep Kenester eline kelgen Aleksandr Sergeevich Qasym-Jomarttyng ózdiginen ýirenip jýrgen aghylshynshasyn jýiesiz dep tauyp, amerikalyq grammatika turaly týsinigin der kezinde qajetti qalypqa keltiredi. Mine, osydan keyin Qasym-Jomart Toqaev halyqaralyq qatynastargha bet búra bastaydy. Biraq qanyna siya tamyp tughan әkesi Kemelden kelgen túla boyyndaghy jazushylyq qasiyet bәribir kýnderding kýninde Qasym-Jomart Toqaevty jazu stolyna otyrghyzatynyn ol kezde biz túrmaq, onyng ózi de bilgen joq edi. Osynday logikalyq baylanysy terende jatqan eki mamandyq qazirgi kýni onyng boyynda beybit qatar ómir sýrip kele jatqany qatty quantady. Óitkeni, Qazaqstanda kenjelep qalghan sayasy publisistika salasyn әlemdik dengeyge deyin jalghyz ózi kóterip ýlgergen Qasym-Jomart Toqaevqa biz qashanda qaryzdar bolyp qaldyq.

Alayda, Qasym-Jomart Toqaev sayasatty sýiikti mamandyghy, publisistikany hobbii dep sanaytyny ras. Dey túrghanmen, daryndy adam ózining hobbiyin de kәsiby dengeyge kótere biletinin ol ózining shygharmashylyq qyzmetimen dәleldep shyqqan adam ekeni – qazir basy ashyq aqiqat.

Jahandaghy barlyq memlekettermen qarym-qatynas jәne yntymaqtastyq ornatu jolynda shiyrek ghasyr ter tókken tәjiriybeli diplomat Hәm kelissóz jýrgizuding has sheberi Qasym-Jomart Kemelúlynyng sayasy publisistikalyq kitaptaryn tek Qazaqstanda ghana emes, әlemning kóptegen elderinde sýiip oqidy. Memleketimizding diplomatiyalyq tarihy men býgingi kýngi sayasy kórinisin asa derektilikpen bayandaugha beyim Qasym-Jomart Toqaevtyng publisistikasy búqara yqylasyna bólenip qana qoymay, sonymen qatar qoghamdyq pikir tudyrar kýshke ie tәrbie men nasihat qúralyna ainalghany qashan?! Múny avtordyng jariyalanymdaryn oqyghan әrbir oqyrman anyq sezineri sózsiz.

Dýnie jýzi memleketterining geosayasy portretin naqty asha otyryp Qasym-Jomart Toqaev Qazaqstan Respublikasynyng ishki sayasatynyng ekonomikalyq faktoryn da keninen zerttey bilgen. Sol kezderi QR Premier-ministri lauazymynda bolghan ol óz enbegining basty taraularynda Qazaqstannyng alys-jaqyn eldermen, halyqaralyq úiymdarmen qarym-qatynas ústanudaghy ishki sayasaty tereninen qamtylghan. Jana kózqarasy bar avtor ýnemi ózgerip otyrghan әlemnen memleketimizding óz ornyn tabuy ýshin elding ishki sayasat artyqshylyqtaryn әserli tilmen, beyneli de jatyq jetkizgenin angharu qiyn emes. Syrtqy sayasatqa elding ishki sayasatynyng baylanysty bolatynyn, memleketimizding halyqaralyq arenadaghy bedeline tikeley ishki sayasattyng úshqyny tiyetinin alghash ret ashyp kórsetken Qasym-Jomart Toqaevtyng aituly enbekterining biri retinde «Qazaqstan Respublikasynyng diplomatiyasyn» aitugha bolady.

Avtor Qazaqstannyng ótken jyldardaghy syrtqy sayasatyn Elbasy Núrsúltan Nazarbaevtyng esimimen tyghyz baylanystyra otyryp taldaydy. Tәuelsizdikting alghashqy kezenindegi diplomatiyalyq korpustyng basty maqsaty últtyq qauipsizdikti qamtamasyz etu bolghany barshagha mәlim. Kýsh-jiger en aldymen osyghan júmsaldy. Qazaq diplomatiyasynyng tabandy da maqsatty enbegining nәtiyjesinde aluan sayasat ústanatyn, tipti keyde bir-birine kereghar baghyttaghy Aziya memleketterining basym kópshiligining nazaryn qauipsizdikti saqtau mәselesine búrudyng sәti týsti. Osy manyzdy ister turaly ol óz enbeginde soqyrgha tayaq ústatqanday tamasha taldap bayandaydy. Qasym-Jomart Toqaev Qazaqstandaghy memlekettik qúrylystyng manyzdy qúramdas bóligi retinde otandyq diplomatiyanyng qalyptasuy turaly aita otyryp, Qazaqstan-AQSh qatynastary damuynyng kezenderine de keninen toqtalady. Mysaly,1994 jyly qol qoyylghan Demokratiyalyq әriptestik turaly hartiya AQSh-pen san-salaly qarym-qatynasty qalyptastyrugha qúqyqtyq negiz qalaghan qújat boldy. Avtor sonymen birge Qazaqstannyng Europadaghy qauipsizdik pen yntymaqtastyq úiymymen qarym-qatynasyn saralay otyryp, Euraziyanyng úlan-baytaq kenistiginde qauipsizdikti qamtamasyz etuding әmbebap qúraly retinde EQYÚ ózining mýmkindigin әli tolyq iske qospay otyrghanyn da syndarly surettey bilgen. Ol búl bedeldi degen úiymnyng saylau barysy men adam qúqyqtaryn saqtau turaly pikir alysu ayasynda kenesumen shektelui jetkiliksiz ekenin batyl aita bilgen. Jahandanu ýrdisinen Qazaqstan da syrt qala almaytynyn atap kórsete otyryp, Qasym- Jomart Toqaev búl ýderis әrbir memleketti syrtqy isterde ózin tanytudyng jana nysandaryn izdestiruge mәjbýrleydi dep oi týiedi. Osyghan oray әlemdik qoghamdastyqta Qazaqstannyng ornyn nyghaytu ýshin qolayly jaghday tughyzu diplomatiyalyq qyzmetimizding manyzdy baghytyna ainalghanyn egjey-tegjeyli týsindiredi. Syrtqy ister ministrliginin  aldyna Qazaqstangha sheteldik investisiyanyng qúiyluyna jәne sauda-ekonomikalyq baylanystardy odan әri damytugha septesu mindeti qoyylghanyn aita kelip Qasym-Jomart Kemelúly bylay jazady: «... diplomatiya halyqaralyq sahnada Qazaqstannyng sayasy tanyluyn qamtamasyz etu mindetin jemisti týrde jýzege asyrghan eken, endi sapalyq túrghydan ózgeshe maqsatqa qol jetkizuge – el ekonomikasynyng damuyna jәrdemdesuge beyimdeluge mindetti. Basqasha sózben aitsaq, syrtqy sayasat ishki sayasatpen qatar órilip, onyng ajyramas bóligine ainaluy tiyis. Sol kezde ghana otandyq diplomatiyanyng tiyimdiligi arta týspek». Avtordyng búl oiy terennen bayyptaghan tújyrymdy kórsetse kerek. Odan әri Qazaqstandyq syrtqy sayasat qyzmetining aldynda túrghan basqa da mindetterdi saralay kele Qasym- Jomart Toqaev Kaspiy tenizining qúqyqtyq mәrtebesin týpkilikti belgileu, shiykizat tauarlarynyng eksportyna jәrdemdesu, en aldymen múnaydy sheteldik rynoktargha útymdy shygharudy qamtamasyz etu, memlekettik shekarany mejeleu júmystaryn oidaghyday ayaqtaudy airyqsha bólip kórsetedi. Sayasy enbekting qúndylyghy sol, avtor syrtqy sayasattaghy oqighalardy tek tizbelep ghana qoymay, Qazaqstan diplomatiyasynyng negizgi baghyttaryna, aldaghy mindetterin oryndau jónindegi qyzmetine jan-jaqty әri tereng taldau jasaydy.

Búl enbekting taghy bir arnayy toqtaludy qajet etetin tarauy «Qazaqstan diplomattary» dep atalady. Otandyq diplomatiyanyng bastauy ghasyrlar qoynauyna ketetinin kórsetken avtor  Qazaq handyghynyng mýddeleri bilekting kýshimen ghana emes, aqyl-parasat, diplomatiyalyq útymdy is- qimyldarmen de qorghalghanyn eske saludy da úmytpaydy. Qasym han, Tәuke han, Abylay han, Ábilqayyr han siyaqty kórnekti últtyq kóshbasshylar, Tóle bi, Qazybek bi, Áyteke biy syndy danalar enbegin de tilge tiyek etedi. Osylaysha Qasym-Jomart Toqaev qazaq diplomatiyasy taqyr jerden shyqpaghanynyn dәleldeydi: kenestik imperiya tarap, ózimizben-ózimiz qalghanda abdyramay, qiynnan synalap jol taba bilgenimiz dәstýr sabaqtastyghynyng aighaghy degen әdiletti tújyrym jasaydy. Tariyhqa eshqashan qiyanat jasaudy bilmeytin Qasym-Jomart Toqaev jeke túlghalar turaly aitqanda KSRO zamanyndaghy túnghysh qazaq elshisi N. Tóreqúlovtyng Saud Arabiyasyndaghy enbegine de keninen toqtalady. Qazaqstannyng túnghysh Syrtqy ister ministri T. Tәjibaevty, odan keyingi ministrler Q. Bayghaliyev, A. Zakariyn, Á. Shәripov, B. Bóltirikova, M. Fazylov, M. Bazarbaev, M. Esenәliyevting esimderin erekshe iltipatpen atap ótedi. Osy zamanghy sayasy qayratkerlerding de túlghalyq galereyasyn sheberlikpen jasay bilgen. Tól diplomatiyamyzdyng shejiresin qamtityn auqymy mol, payymy tereng osy enbekti oqyghan әrbir adam avtorgha rizashylyghyn bildireri haq.

Belgili diplomat-publisisting 2007 jyly «Núr men kólenke» atty jana enbegi Qazaq elining tәuelsizdik alghangha deyingi, alghannan keyingi bolyp jatqan әrbir oqighalary elimiz ýshin, qazaq taghdyryn sheshetin, san-salaly soqpaq pen sara joldardyng únghyl-shúnghylynan oi týiedi. Elimizding syrtqy jәne ishki sayasatynda biz biletin jәne bilmeytin qúpiyaly qaltarystardy qaltqysyz ashyp jazghan Qasym-Jomart Toqaev respublika syrtqy sayasatynyng qalyptasuyndaghy uaqyt aghymymen birge buyrqanghan oqighalar jiyntyghyn astarly suretteydi. Súnghyla sayasatker ózi jiti baqylap, sana eleginen ótkizip, tarazylap otyrghan oqighalar jelisin әdemi bayandap, oqyrmandy eriksiz sol ortanyng keyipkerine ainaldyryp jiberedi.

Qasym-Jomart Toqaev jariyalanymdary ýlken sayasattyn, әigili túlghalardyng ómiri men qyzmetinen asa mol maghlúmat berui óz aldyna, oghan qosa otandyq diplomatiyanyng kórkem shejiresindey әser qaldyrady. Eshkimdi jalyqtyrmaydy, tili jatyq, әlemdik sayasatpen ainalysyp jýrgen adamgha da, qarapayym adamgha da týsinikti. Qazaqstannyng syrtqy sayasy baghytynyng qalyptasuy men damuyna, nyghang joldaryn saraptaugha arnalghan kitaptyng nebir qúndy derekterge toly ekeni anyq. Avtor әrqashan naqty derekter men dәiekterge sýienedi. Álemning on tiline audarylyp, AQSh, Resey, Qytay, Singapur, Pәkistan, Saud Araviyasy, Týrkiya, Livan, Bolgariya jәne basqa kóptegen elderde jaryq kórgen. Qazirding ózinde enbekteri elimizding belgili uniyversiytetterinde  oqu qúraly retinde keninen paydalanylyp jýr.

Qysqasy, tәuelsiz Qazaqstannyng qalyptasuy men damuy ýshin kóptegen memlekettik lauazymdardy belsene atqarghanyna qaramastan býgingi kýni sayasy publisistikanyng birden-bir sanlaq sarbazyna ainala bilgeni – Qasym-Jomart Toqaevtyng sayasy túlghasyn taghy bir qyrynan asqaqtata týsetini basy ashyq kriyteriy. Qasym-Jomart Toqaev ózin jazushymyn dep sanamaytynyn jaqsy bilemiz. Búl turaly ol kitaptarynyng túsaukeserlerinde talay ret aitqan da. Dey túrghanmen, onyng eshqashan rayynan qaytpaytyn riyasyz rayter ekenine kózimiz әldeqashan jetken.

Abai.kz

33 pikir