Júma, 29 Nauryz 2024
Janalyqtar 5681 0 pikir 31 Mamyr, 2011 saghat 13:42

Oqqa baylanghan oghylandar – Janalyqta jatyr

31 mamyr. Sayasiy-qughyn sýrgin qúrbandaryn eske alu kýni

1917-1991-nshi jyldar aralyghynda Qazaqstandy otarlaushy sovet ókimeti qazaqqa orny tolmas qasiret әkeldi. Anyghynyng ózi aqylynnan adastyrady. 1921-1922 - asharshylyq, 1927-1931-qazaqtyng jekemenshik mal-mýlkin tәrkileu, 1931-1933 j.j. jappay asharshylyq, 1937-1938 -  sayasy qughyn-sýrgin, 1941-1945 - ekinshi dýniyejýzilik soghys, 1946-1953- ghylym salasyndaghy qudalaular, tyng iygeru, eng ayaghy 1986-Jeltoqsan kóterilisi.

Qazaqstan biyligi Tәuelsizdik alghannan song alty jyldan keyin 1997-nshi jyly 31nshi mamyrdy sayasiy-qughyn sýrgin qúrbandaryn eske alu kýni etip jariyalady. Sol uaqyttan beri jyl sayyn Almaty oblysy, Ile audanynyng Janalyq aulynyng janyndaghy 4500 naqaq atylghan jandardyng jatqan jerine qoyylghan eskertkishting  qorshalghan aumaghyna júrt jinalady. Gýl qoyady. As beredi. Sóitip, tarqasady. Biylda dәl byltyrghyday boldy. Janalyqqa - ata-anasyn, tughan-tuysyn janazasyn shygharyp, óz qolynan arulap qoya almaghan sayasy qughyn-sýrgin qúrbandarynyng úrpaqtary jinalady. Kópting ishinde kóniline ystyq ayauly jan jatqan shyghar degen ýmitpen kelip, ishtey egilip qaytady.

 

Sayat Jansýgirov, aqyn Iliyas Jansýgirovting úly:

31 mamyr. Sayasiy-qughyn sýrgin qúrbandaryn eske alu kýni

1917-1991-nshi jyldar aralyghynda Qazaqstandy otarlaushy sovet ókimeti qazaqqa orny tolmas qasiret әkeldi. Anyghynyng ózi aqylynnan adastyrady. 1921-1922 - asharshylyq, 1927-1931-qazaqtyng jekemenshik mal-mýlkin tәrkileu, 1931-1933 j.j. jappay asharshylyq, 1937-1938 -  sayasy qughyn-sýrgin, 1941-1945 - ekinshi dýniyejýzilik soghys, 1946-1953- ghylym salasyndaghy qudalaular, tyng iygeru, eng ayaghy 1986-Jeltoqsan kóterilisi.

Qazaqstan biyligi Tәuelsizdik alghannan song alty jyldan keyin 1997-nshi jyly 31nshi mamyrdy sayasiy-qughyn sýrgin qúrbandaryn eske alu kýni etip jariyalady. Sol uaqyttan beri jyl sayyn Almaty oblysy, Ile audanynyng Janalyq aulynyng janyndaghy 4500 naqaq atylghan jandardyng jatqan jerine qoyylghan eskertkishting  qorshalghan aumaghyna júrt jinalady. Gýl qoyady. As beredi. Sóitip, tarqasady. Biylda dәl byltyrghyday boldy. Janalyqqa - ata-anasyn, tughan-tuysyn janazasyn shygharyp, óz qolynan arulap qoya almaghan sayasy qughyn-sýrgin qúrbandarynyng úrpaqtary jinalady. Kópting ishinde kóniline ystyq ayauly jan jatqan shyghar degen ýmitpen kelip, ishtey egilip qaytady.

 

Sayat Jansýgirov, aqyn Iliyas Jansýgirovting úly:

-Oqu bitirgen song da júmysqa Mәskeuden Sibirge súrandym. Ondaghy oiym, bәlkim, әkem lagerlerding birinen kezigip qalar degen ýmit edi. Amal ne, taba almadym. Keyin atylyp ketkenin aitty ghoy. Odan keyin aqtaldy. Mine, ylghy osynda kelip, әkemizben kezdeskendey kýy keship jýremiz, qaraqtarym.

Auyz toltyryp aitarlyqtay ótemaqy alamyz dep aita almaymyn. Soghys ardagerlerine tenestirip, azyn-aulaq tiyn-teben beredi. El qatarly kýneltip jatyrmyz.

NKVD -nyng jendetteri 1937-1938-nshi jyldary Iliyas Jansýgirov, Beyimbet Maylin bastaghan qazaq ziyalylaryn bir týnde atyp, Janalyq aulyndaghy qúlaghaly túrghan ýilerding irgesine tastaghan da mәiitterding ýstinen qabyrghalardy qúlatyp kete bergen.

Janazasy shyqpaghan iygi jaqsylardyng jýzin uaqyt topyraghy jasyryp keldi.

Bertinde Janalyq aulynyng balalary adamnyng bas sýiegin dop qylyp teuip jýrgen jerinen eresekter kórip, ýkimet oryndaryna habar beredi. Sodan keyin ghana Janalyqtaghy jazyqsyz jandardyng jatqan orny anyqtalghan. Úlylarymyzdyng basyn dopsha tepken úrpaq boldyq.

Qaraly kýn - Janalyqqa jetkenderding ishinde Almaty qalasy men Almaty oblysy әkimderining orynbasarlary boldy. Bәri sol bayaghy jattandy sózder. Ótken jylghy «qoyylym». Búl jerge әkimderding ayaghy jetkenin eki jyldan beri kórgen joqpyz. Mýmkin, memleketting tarihy, onyng el qyzmeti jolynda qúrban bolghan azamattary, olargha taghzym etu júrtqa ghana kerek shyghar.

Sóz basynda sovet ókimetinen kelgen qanqúily qasiretti jyldardy aittyq. Al, sol jyldardyng ótemi, jauapkershiligin kim moynyna almaq? Yushenkonyng túsynda Ukraina «Golodomordy» halyqaralyq dengeyde kóterip, Reseyding Ukrain halqynan keshirim súrauyn talap etkeni bar. Bizding biylik әriyne, onday batyrlyqqa barghan joq. Tipti, Almatynyng ortalyghyndaghy osy jerde asharshylyq qúrbandaryna eskertkish ornatylady degen jazuy bar qara tas әli túr. Múnyng ózi biylikting tariyhqa onyng qaraly betterine degen kózqarasy men ústanymyn anghartsa kerek. Álbette, Janalyqqa eskertkish ornatty. Aqmoladaghy ALJIR lageri bolghan jerden múrajay ashty. Dese de, asharshylyqtyn, repressiyanyn, ekinshi dýniyejýzilik soghystyn, jeltoqsannyng naqty әri týbegeyli sayasy baghasyn berdi desek, jaghympaz atanamyz.

 

Júmabek Ashuúly, Qazaqstandaghy sayasy qughyn-sýrgin qúrbandary qauymdastyghynyng tóraghasy:

- 1990-nshy jyly sayasy qughyn-sýrginge úshyraghandardy jappay aqtau turaly jarlyq shyqty. Sodan beri biraz júmys isteldi. Alayda, asharshylyqty memlekettik dengeyde kótere almay kelemiz. Ukrainder ózge de elder asharshylyqty halyqarada tarihy mәsele etip kóterdi. Biraq, asharshylyq jyldary qazaqtay qyrylghan halyq joq.

31-nshi mamyr tek qana eske alu kýni bolmau tiyis. Búl -  memlekettik tu týsirilip, merekelik sharalargha tyiym salynyp, últtyq qaraly kýn retinde atap ótilui qajet. Biz múny әdettegi is-shara keypinde ghana ótkizip kelemiz. Sondyqtan da jas úrpaqtyng sanasyna jetpey jatyr. Asharshylyq, repressiya taghy basqa qazaq halqynyng basynan ótken qayghyly tarihy jyldar mektep, oqu oryndarynda arnay oqytyluy kerek.

Jylda aityp kelemiz. Qazaqstandaghy qyrghyndy úiymdastyrudyng oshaghy bolghan Almatydaghy búrynghy NKVD ýii preziydent jarlyghymen múrajay ashugha berilgen. Múrajay endi júmys istey bastaghanda sol tústaghy qalalyq әkimshilik tarihy ghimaratty satyp jiberdi. Sóitip, tariyhqa ýlken qiyanat jasaldy. Qansha jyl kýrestik. Esh nәtiyje bolmady. Jaqynda qalalyq әkimshilik Astanagha kóship jatqan elshilikterding birining ýiin múrajay ashugha beremiz dep uәde berdi.

Qughyn-sýrgin kezinde týrli adamdardy ústap bergen, jala japqan, ýstinen aryz jazghan adamdardyng úrpaghy qazir óz atalaryn qúrbandyq etip kórsetuge kýsh salyp jýr. Onday kisiler aramyzda bar.

Mysaly, «Enbekshi qazaq» gazeti redaktorynyng orynbasary Rahym Sýgirov degen azamat bolghan. Ol 1937-nshi jyly gazetke jazghan maqalalarynyng bәrinde japonnyng shpiondaryn, halyq jaularyn әshkerlegen. Qazir sol kisining qyzy aramyzda keremet belsendi adam. Jýrgen jerining bәri shataq.  Búl taqyrypty aitqyng kelmeydi. Degenmen, basqa últtargha qaraghanda, sol jyldary qazaqtar birin-biri kóp kórsetip, ústap bergen. Óitkeni, patsha zamanynan bergi jýrgizilgen otarlyq sayasat әdben dendep, dertke ainalyp qalghan ghoy. Osy mәseleni aitu kerek te siyaqty. Sebebi, joghary da aitqan adamdar sekildi azamattar ýndemeseng basqa shyghyp alatyngha úqsaydy.

Janalyqtaghy eske alu jiynynyng sonynda mal soyylyp, as berildi. Júrt qúran oqytyp, «sauaby aruaqtargha tie bersin» desip, dәm alysty. Aqyry, el ayaghy siyrep tónirek taghy da mýlgigen tynyshtyqqa boy aldyrdy.

Osylaysha, Janalyqtaghy sayasy qughyn-sýrgin qúrbandaryn eske alu sharasy da ayaqtaldy. Shynymende, is-shara dengeyinde ghana ótip keledi.

«Abay-aqparat»

0 pikir

Ýzdik materialdar

Alghys aitu kýni

Alghys aitu kýni jәne onyng shyghu tarihy

Jomartbek Núrman 1581
Alashorda

Qojanov mejeleu nauqanynda (Jalghasy)

Beybit Qoyshybaev 2281
Ghibyrat

Qaysar ruhty ghaziz jan

Múhtar Qúl-Múhammed 3610