Senbi, 20 Sәuir 2024
«Soqyr» Femida 9829 41 pikir 8 Qantar, 2019 saghat 09:53

Ashuly aghayyndy arandatudan abay bolayyq!

Qaraghandydaghy qayghyly jaghdaydan keyingi jalpyhalyqtyq narazylyqty әleumettik jelilerden estip-bilip otyr, júrt. Resmy aqparat 200-den asady deydi. Beyresmy aqparat myndaghan adam deydi. Áyteuir, 2-qantardan beri Qaraghandy halqy kisi qolynan qaytqan azamatynan joqtap, kinәlilerdi tauyp, jazalaudy biylikten talap etip keledi.

Kýni keshe ghana Qaraghandy oblysynyng әkimi Erlan Jaqanúly Qoshanovtyng ózi bastap, keshegi jiylghan júrtqa basu aita bardy. «Kinәliler jazadan qútylmaydy», dep sendirdi, sol júrtty.  Qandy qaqtyghysqa qatystylardyng 9-yn anyqtap, 8-in tútqyndaghanyn, 1-euin halyqaralyq izdeuge bergenin de resmy aqparat aitty. Qaytalap jatpayyq.

1-qantardyng týninde bolghan sol oqighadan keyin-aq, júrt qandyqol qaskóilerdi jazalaudy talap etti dedik jogharyda. Júrt jiylghan son, bizding qúzyrly organdaghylar da oyandy. Oyanghanda da aqparattyng auzyn bua bastady. «Meyli», dedik taghy. «Arandatushy aqparattan aulaq boluymyzdy. Resmy mәlimetti taratuymyzdy» talap qyldy. Áytpegende, 174-baptyng baryn aityp, qylmystyq jauapkershilikke tartyluymyz mýmkin ekenin de esimizge saldy.

Dúrys ta shyghar. Arandatushylyqtyng aldyn alu da kerek-aq. Sondyqtan, kóndik. Aytqanyna sendik. Biz, ashuly aghayyndy arandatudan abay bolayyq, oibay, otqa aidap salmayyq, dep sanymyzdy sipap, sabyrshylap otyrghanda, arandatudyng kókesi boldy. Mine, sol turaly jazamyz endi.

«Armenianreport.com» deytin sayt bar eken. Búryn sondy iytim bilip pe?! Janaghy arandatudyng kókesin osy sayt jasaghan. Qaraghandydaghy jaghdaygha qatysty ondaghan maqala jariyalapty. Bәrin aitpasaq ta, myna bireuining aqparyn qazaqshagha qotaryp bergendi jón kórdik.

«Obychnyy kazahskiy nasionalizm: v Kazahstane trebuit krovy armyan» dep atalatyn maqala jariyalanghan. Taqyrybynyng ózi menmúndalap túr. Qazaq últshyldary armyan qanyn qalap otyr deydi. Onysy jәne  «Bizding saraptama» (Nasha analitika) deytin aidarmen jariyalanghan.

Maqalanyng avtory  sol «Armenianreport.com» deytin sayttyng ókili – Tevos Arshakyan deytin bireu eken. Sayt, búl maqalanyng býlik shaqyru ýshin jazylghanyn bilgendikten de bolar, «maqala avtorynyng pikiri redaksiyanyng pikiri emes» degendi qosa jazypty. Sóitipti de, maqalagha «ArmenianReport ýndeui» dep jelbireytip aidar taghypty.

Jә, Arshakyan deytin arandatushy turaly keyinirek jaza jatarmyz, maqalagha oralayyq... Maqalany tolyq audaryp jatpadyq. Ondaghy resmy aqparatty onsyz da estidinizder. Tek, myna bir shylghy ótirik pen túp-tura soghys shaqyratyn soraqy sóilemderdi qazaqshagha qotardyq, bile jýriniz...

«Qazaqtardyng tabighatyn tany túra jәne qapqazdyq týriktermen (әzirbayjandardy aityp otyr) tuystyghyn bile túra, Qazaqstanda armyan qanqasaby (nemese qyrghyny) boluy әbden mýmkin» (Uchityvaya sushnosti kazahov y krovnoe rodstvo s zakavkazskimy turkami, armyanskie pogromy v Kazahstane vpolne mogut stati realinostiu) deydi әlgi Arshakyan.

Búl sol maqalasymaq shimay-shatpaqtyng alghashqy abzasy. Ári qaray, osy bir oiqy-shoyqy oidy jalghaydy... Jalghaydy da:

«Qazaqstannyng Qaraghandy qalasynda bolghan jaghday, sonau 1988 jyldyng aqpanynda әzirbayjannyng Sumgait qalasynda qankózdengen qapqazdyq týrikter jasaghan armyan qyrghynyn esimizge týsiredi. Arada mine, 31 jyl ótti degende, sol armyan qyrghyny Kaspiyding bergi jaghasyndaghy qapqazdyq týrikterding tuysy – qazaqtar jaghynda qaytalanuy mýmkin. Búl ókinishke oray, jәy dabyra qaghu emes,  búl sol qaladaghy jәne jalpy Qazaqstandaghy bas kótergen naghyz fashizm men dala jabayylarynyng armyanofobiyasynyn eskergendegi boljam» (Situasiya v kazahstanskom gorode Karaganda vse bolishe nachinaet napominati tragicheskie sobytiya v azerbaydjanskom gorode Sumgait v fevrale 1988 goda, gde ozverevshie zakavkazskie turky ustroily armyanskie pogromy. Spustya pochty 31 god pogromy armyan mogut povtoritisya uje po tu storonu Kaspiya so storony sobratiev zakavkazskih turok – kazahov. Y eto, uvy, ne panicheskiy prognoz, a konstatasiya proishodyashego v etom gorode y v selom, po vsemu Kazahstanu, gde podnyal golovu samyy nastoyashiy fashizm, podogrevaemye ogolteloy armyanofobiey stepnyh dikarey), deydi.

Arshakyan deytin arandatushy maqalasymaghynyng ýshinshi abzasyn tolyq resmy aqparatqa arnapty. Kimder ústaldy, qanday jaza qoldanylady, ne boldy, ne qoydy degen súraqtargha jauap bergen. Sóitip, búl jaghdaydy «túrmystyq kiykiljinge» balaydy. Qaraghandydaghy 23 armyannyng esh sebepsiz elden quylghanyna qapalanady. Qayghyrghanda qan qúsyp, eniregende etegi jasqa tolady. «Qaytsem, qazaqtan ósh alam» degen Arshakyannyng aram oiy miynyng qyrtys-qyrtysyn aralap jýrip, aqyry arandatushy maqala jazugha iytermelese kerek.

Ári qaray: «Antiarmyandyq kózqaras qazaq qoghamynda basylmaq týgili, qayta ýdep, radikaldy sipatqa ie boldy. Mine, osymen neshinshi ret, Qazaqstandaghy armyandan qazaqtardyng asa qatty pantýrkilik kózqarasyn sezinip keledi. Bәrimizding esimizde, osydan birneshe jyl búryn últshyldyqtyng shegine shyqqan qazaqtar Qazaq SSR Kompartiyasy OH 1-hatshysy Mirzoyannyng atyndaghy kósheni auystyrudy talap etti. Olardyng Qazaqstannyng respublika bolyp qalyptasuyna orasan zor ýles qosqan, ótken ghasyrdyng 30-jyldary mәdeniyetten júrday bolghan, sauatsyz qazaqtargha mәdeniyetti ýiretken Mirzoyannyng enbegine týkirgeni bar. Qazaqtar dәl osy Mirzoyannyng túsynda Qazaqstan jazushylarynyng birinshi siezi әzirlenip, ótkizilgenin, Qazaq muzykalyq teatrynyn, Qazaq memfilarmoniyasynyn, Qazaqstan ghylym Akademiyasy bazasynyng ashylghanyn, qazaq aqyny Abaydyng aqtalghanyn úmytqan. Jәne eng bastysy Mirzoyannyng túsynda 1936 jyly Qazaq ASSR odaqtyq memleket bolghanyn, al 1937 jyly Mirzoyannyng basqaruymen Qazaqstannyng Konstitusiyasy әzirlengenin úmytqan. Mirzoyan atyndaghy kósheni auystyrudy talap etumen qatar, Qazaqstan qoghamynda respublikanyng damuyna orasan zor ýles qosqan  armyandardy qudalau bastaldy» (No antiarmyanskie nastroeniya v kazahskom obshestve ne utihait. Bolee togo, priobretait vse bolee radikalinyy harakter. Y uje v kotoryy raz projivaishie v Kazahstane armyane pochuvstvovaly na sebe dikiy panturkizm kazahov. Vse my pomniym, kak neskoliko let nazad kazahy v nasionalisticheskom ugare trebovaly pereiymenovaniya uliys, nosivshih imya byvshego 1-go sekretarya SK Kompartiy Kazahskoy SSR Levona Mirzoyana. Im bylo plevati na ogromnye zaslugy Mirzoyana v dele stanovleniya Kazahstana kak respubliki, vnesshego ogromnyy vklad v okuliturivanie po bolishey chasty bezgramotnyh y beskuliturnyh k 30-m godam proshlogo veka kazahov. Kazahy zabyli, chto iymenno pry Mirzoyane byl podgotovlen y provedyon pervyy sezd pisateley Kazahstana, sozdan Kazahskiy muzykalinyy teatr, Kazahskaya gosfilarmoniya, Kazahstanskaya baza Akademiy nauk, byl reabilitirovan kazahskiy poet Abay. No, samoe glavnoe, pry Mirzoyane v 1936 godu Kazahskaya ASSR byla preobrazovana v soiznui respubliku, a v 1937 byla prinyata razrabotannaya pod rukovodstvom Mirzoyana Konstitusiya Kazahstana. Net, vse eto bylo zabylo. Parallelino s trebovaniyamy o pereiymenovaniy uliys, nosivshih imya Mirzoyana, v kazahstanskom obshestve nachalisi goneniya na armyan, vnesshih ogromnyy vklad v razvitie respublikiy), dep jazady әlgi arandatqysh Arshakyan.

Sóitedi de, «endi qazaqtar bolmashy túrmystyq kiykiljinge bola armyan qanyn talap etip otyr» dep jazady. Sóitip, búl iske Pashinyan ýkimeti aralasyp, Qazaqstan biyliginen Qazaqstandaghy armyan diasporasyn qorghaudy súrauy kerek degendi aitady.

«Biraq, Sumgaittegi soyqan qaytalanbauy ýshin, әueli bizding SIM birinshi kezekte Qazaqstannyng Armaniyadaghy elshisin shaqyruy kerek. Sodan, nelikten ózining jabayy ýiirlesteri tarapynan býgingi tanda Qazaqstandaghy armyan birlestigi fizikalyq týrde jayylyp ketu qauipining aldynda túrghanyn súrau kerek. Qazaqstandaghy jaghday basqarudan shyghyp barady. Jәne ony Erevannyng toqtatuy jýzdegen, myndaghan adamnyng qany tógiluine alyp keledi» (No dlya nachala, daby predotvratiti vozmojnoe povtorenie sumgaitskih sobytiy, nash MID prosto obyazan vsypati po pervoe chislo poslu Kazahstana v Armenii. Nujno strogo sprositi s nego za to, chto segodnya armyanskaya obshina Kazahstana okazalasi pered ugrozoy fizicheskogo unichtojeniya so storony ego dikih sorodichey. Situasiya v Kazahstane uje stanovitsya neupravlyaemoy y promedlenie tut so storony Erevana mojet stoiti jizny sotnyam y daje tysyacham predstaviytelyam Spurka v Kazahstane), dep týiindeydi.

Kórgeninizdey, ashyq soghysqa ýndeydi. Erevan aralassa, jýzdegen, tipti myndaghan qazaqtyng qany tógiledi degendi búqpantaylamay, ashyqtan-ashyq aitady. Qazaqstannyng resmy organdary últaralyq arazdyqtyng aldyn alumen әlektenip jatqanda, әlig Arshakyan memleketaralyq janjaldyng shoghyn ýrlep otyr.

Qúday atqyr, myna Arshakyan deytin arandatqyshtyng aqylynyng jetkeni osy ma edi?

Qandy oqigha bolghan, qazaq jigiti kisi qolynan qaza tapqan sol 1-qantardan bastap, kýni býginge deyin atynóshkir Mirzoyandy auzyna alghan, tiline tiyek etken tiri jan bar ma? Qay aqparat jazdy? Álde Arshakyan aljyghan adam ba?

Áytpese, 1904 jyly qaytys bolghan qazaqtyng bas aqyny Abaydy Qazaqstan biyligine 1933 jyly kelgen Mirzoyan repressiyadan aqtap aldy degendi aqyldy adam jaza ma? Tilegeni soghys bolghan Tevos Arshakyan jalpy repressiyanyng qashan bastalyp, kimderding repressiyalanghanyn bile me eken?.. Áy, qaydam...

Mirzoyannyng qazaqqa jasaghan jauyzdyghyn Arshakyan bilmese, biz aitayyq...

Mirzoyan Qazaqstangha 1933 jyldyng qantarynda kelgen. Ol sayasy qughan-sýrginning naghyz kóseushisi edi. Tarihshy Beybit Qoyshybaevtyng dereginshe, 1937 jyldyng 5-jeltoqsanyna deyin qazaq dalasynda 2500 adam atylyp, 5000 adam týrmege toghytyluy kerek bolghan. Repressiya 15-16 ay boyy jýrgizilgen. Osy kezende №00447 búiryqpen belgilengen kvota (odaq bo­yynsha 268 095 adamdy repressiyalap, onyng ishinen 75 095 adamdy atu) birneshe ese ósirip oryndaldy. 1 mln. 770 mynday jan repressiyalanyp, onyng 390 myny atyldy.

Qazaqstanda búl kezende 118 myng adam   repressiyalanyp, onyng 25 myndayy atyldy. Yaghni, NKVD-ning qasiretti № 00447 búiryghynda kózdelgen 7500 adamdy jazalau jospary Qazaqstanda 15 eseden de asyryp artyghymen oryndalghan. Búiryqta 2,5 myng adamdy atugha tapsyrma beril­se, oryndaushylar ony on ese ósirip jýzege asyrghan.

L.IY.Mirzoyannyng «halyq jau­laryn» jazalau ýshin qo­symsha limit súrap, 1937 jyly Stalinge qúpiya jedelhat joldaghany, ótinishining tez arada qanaghattandyrylghany júrtshylyqqa mәlim boldy.

Shynyn aitqanda, Qazaqstan Kompartiyasy Ortalyq Komiy­tetining respublika boyynsha repressiyalanugha tiyis adamdardyng sanyn 1-kategoriya bo­yynsha – 600, 2-kategoriya bo­yynsha 1000 adamgha kóbeytu jóninde úsynys bergeni anyq kórsetilgen.

Óte qúpiya jedelhat Almatydan 1937 jylghy 1 jeltoqsan kýni keshki saghat alty jarymda joldanghan. Osynau qúpiya jedelhatqa Levon Isaúly «Qazaqstan K(b)P OK hatshysy Mirzoyan» dep qol qoyypty.

Jә, tipti әngime Arshakyan deytin doly kónil dónmúrynnyng Mirzoyandy oilap, mazasynyng ketkeninde de emes. Mirzoyannyng jazasyn óz «qúdayy» bergen... Bizding aitpaghymyz mynau edi...

Arshakyannyng «qazaqtar armyandardy qyryp jatyr. Pashinyan aralaspasa bolmaydy» dep dybyra qaghuynyn, Tәuelsiz Qazaqstannyng ózi ishindegi jaghdaygha aralasuynyn, onyng azamattaryn «mәdeniyetsiz, sauatsyz jabayylar» dep tildeuinin, Onyng Preziydentin «kәri-qútan» dep kemsituining ózi naghyz arandatushylyq emes pe?

Búl azday, әlgi Arshakyan júmys isteytin «Armenianreport.com» deytin sayttyng Qaraghandydaghy jaghdaygha qatysty ondaghan negativti, arandatushylyq pighyldaghy materialdardy jariyalauyny Qazaqstannyng qúzyrly organdary kóz júma qaraghany qaytkeni?

Janaghy Arshakyannyng aqylyn tyndady ma, Armaniya deputaty Edmon Marukyan deytin bireu Qazaqstannyng Armeniyadaghy elshisin shaqyrtyp, týsinikteme alu kerek depti.

Myna qyzyqty qaranyz, janaghy Arshakyan «kәnigi túrmystyq kiykiljin» dep otyrghan Qaraghandydaghy jaghdaygha qatysty býkil Armeniya biyligi búlqan bolghan kórinedi. «Armenianreport.com» deytin sayt solay dep sipattaydy. Qaranyz:

  1. Edmon Marukyan deytin Armeniya deputaty Qazaqstan elshisinen jauap alu kerek deydi.
  2. Premier-ministr mindetin atqarushy Nikol Pashinyan: «Qaraghandydaghy jaghday últaralyq sipat almaydy» dep pikir aitady.
  3. Armeniya polisiyasynyng basshysy Valeriy Osipyan QR IIM Qalmúhambet Qasymovpen telefon arqyly sóilesipti.
  4. Armeniya SIM mindetin atqarushy Zograb Mnasakanyan QR SIM Beybit Atamqúlovpen telefon arqyly sóilesken.

Týiin. Eki elding arasyna soghys otyn tútatudy ashyq nasihattap otyrghan sayt qazir Qazaqstannyng aqparat kenistiginde erkin tarauda. Qit etse qazaqstandyq aqparattyng auzyn búghugha beyim bizding ÚQK, IIM, SIM basshylary nege shara qoldanbaydy?

Qazir keybir derekter boyynsha Qazaqstanda 30 mynnan astam armyan diasporasy bar. Myna bir beysauat maqala onsyz da ashudyng buynda otyrghan júrtty arandatatyny sózsiz...

Núrgeldi Ábdighaniyúly

Abai.kz

41 pikir