Qisyq qonaqta otyrghanda ýy iyesi Kóbik qart «Ipoteka, Ipotekany  shaqyryp jiberindershi»,- dep aiqay saldy.

- Ipoteka joq,- dedi arjaqtaghy dauys.

- Endeshe Gulyay qayda, bolmasa, Kushaydy shaqyryp jiberinder.

- Olardyng bәri qydyryp ketken.

- Aqsaqal, -  dedi Qisyq, - týkke týsinbedim. Ipotekanyz ne, Gulyayynyz ne, Kushayynyz ne?

- Oi, oghan týsinbeytin eshtene joq. Balalardyng attary ghoy. Auyldan qalagha kóship kelip, pәterden pәter jaldap, «gulyayttap» jýrgenimizde  kishi nemerem dýniyege keldi. Ýide qúdamyz jatyr edi. Sol balanyng atyn men qoyayyn dep jata jarmasty. Sosyn «Osy sizder ýiding kezeginde úzaq jyl túrsyzdar ghoy. Osy balanyng atyn Ipoteka qoyamyn. Áp-sәtte pәterge ie bolasyzdar» - dedi. «Ras pa» desem, «ras» deydi. Sóitip, balanyng esimi Ipoteka bolyp shygha keldi ghoy. Qúdaydyng qúdireti, әlgi qúdamnyng auzy dualy boldy ma, joq әlde kezekting reti kelip qaldy ma, kóp úzamay pәterge ie boldyq.

- Ghajap eken, -  dedi Qisyq, - qazaqta búryn-sondy bolmaghan esim ghoy. Ghajap eken!

- Oghan tandanatyn ne bar, - dedi Kóbik, - qazaq qanday at qoymay jatyr. Sonau bir jyly elimizde qatelespesem, OBSE-ning sammiyti ótkizilip edi ghoy. Sol jyly qazaqta Sammit degen  attar payda bolghan joq pa? Ótken 2017- jyly elimizde EKSPO kórmesining ótkiziluine baylanysty  EKSPO degen esimder dýniyege keldi. Búghan tandanatyn ne bar? Búl elimizde ótken ýlken oqighalardy qazaqtyng ýlken quanyshpen, jan-jýregimen qabyldauynyng belgisi ghoy. Erteng elimizde erekshe taghy bir ýlken oqigha bolatyn bolsa, taghy da osynday jana esimder payda bolady. Oghan tandanatyn eshtene joq.

- Jaraydy, solay-aq bolsyn, - dedi Qisyq. - Al endi Gulyay, Kushay degenderinizdi qalay týsinuge bolady?

- Olardy qújat bergende solay jazyp jibergen ghoy.

- Sonda Gulyaydyng búrynghysy qalay? Týbiri qanday sóz?

- Týbiri deysiz be? Qay týbirin aityp otyrsyz? Arghy jaghyndaghysy ma, joq әlde bergng jaghyndaghysy ma?

- Apyr- ai, ne dep túrsyz? Arghy jaghy  bergi jaghy degen nemene? Týbir bireu bolmay ma?

- Joq,ә.  Týbirding eki týri bolady. Arghy jaghy jәne bergi jaghy. Mәselen, janaghy Gulyaydyng bergi jaghyndaghy týbiri  Kýlәi. Kýlәy degende búl oghan «әi, kýl» degen sóz emes. Múnyng ne sóz ekenin anyqtau ýshin arghy týbirdi izdeymiz. Arghy týbirining ne ekenin bilesiz be?

- Joq, ә.

- Vot, mine, mektepte dúrys oqytpaghan.  Múnyng arghy týbiri  Gýlay bolady. Búl eki sózden túrady. Gýl jәne ai. Yaghni, balagha at qoyghanda gýldey nәzik, aiday súlu bolsyn dep qoyghan ghoy. Biraq bizde qújat bergen jәne beretin jerlerde kileng qazaqsha qaqpaytyndar otyrdy ghoy. Áli de otyr. Olar qazaqtyng aty-jónderin jazghanda qazaq tilining emes, orys tilining dybys ýndestigi zany boyynsha әdemi  esimning «auzyn qisaytyp», sýikey salady. Sonyng saldarynan Gýlayymyz Gulyay bolyp shygha kelgen. Al Kushaydyng bergi týbiri -  Qoshan, arghy týbiri - Qosjan. Biraq  qújat bergen kezde Qoshan degen sózdi kushay dep estidi me, solay sýikey salypty ghoy. Búl sóz eshqanday maghyna bermeydi. Sondyqtan onyng arghy týbirining ne ekenin «ghylymy túrghyda» týp-tamyryn qopara izdep kórsek, Qosjan eken ghoy. Biraq júrt ony bayaghy «shiyki» kezinde-aq arghy týbirimen emes, bergi týbirimen Qoshan atap ketken. Al endi sol Qoshandy qújat beretin jerdegiler «balanyng qarny ashyp qalmasyn» dep oilady ma eken,  Kushay dep «sýikey» salypty ghoy.

- Apyr ai, ә! Sýikey salypty deniz. Sonda balanyzdy bәriniz «Kushay, Kushay» dep shaqyrasyzdar ma? Úyat emes pe?

- Endi qaytemiz. Onyng nesi úyat. Qoshan dep aiqaylamaq túrmaq, aqyryp- baqyrsaq ta kelmek túrmaq, qaramaydy da. «Kushay» desek, jetip keledi. Gulyay da solay. Óitkeni, atymyzdy qújat boyynsha aityndar deydi.

- Apyr-ay, búl qazaq ne bolyp barady,-  dedi Qisyq. Televizordan sóilegen qazaqtardyng aty-jónderine qarap otyryp, shoshisyn. Men solardyng birazyn jazyp aldym. Jýsipovymyz - Dusipov, Sәttibaevymyz - Satibaev, Shybynbaevymyz - Chebanbaev, Beysenbaevymyz - Bishimbaev bolyp kete beredi. Al endi osy Dusipovymyzdy gazetke Jýsipov dep, Bishimbaevty Beysenbaev dep dúrystap jazyp kórinizshi, qyp-qyzyl shataqtyng astynda qalasyz. "Men Jýsipov emes, Dusipovpyn, Beysenbaev emes, Bishimbaevpyn" dep betbaqtyrmaydy. Qújatta solay jazylghan eken, kaziytinizge de solay jazynyz dep qiqulaydy.Qújatty jazghandar búlardy mәngýrt qylyp, dualap tastaghan siyaqty. Qanday mekemege barsanyz da qyzmet kórsetip otyrghan qazaq qyzmetkerlerding aty-jónderi «oryssha» jazuly túrady. Gýlmira Sәduaqasovanyz - Gulimira Sadvakasova, Ómirbay Qoyshybaevynyz - Umerbay Kuychibaev siyaqty kete beredi. Tipti zirattaghy ata-babalaryna qoyylghan eskertkish tastarda da tap solay jazylghan. Búl ne masqara! «Ol» jaryqtyqtar da aty-jónimizdi qújat boyynsha jazyndar dep talap etip pe eken? Osy biz qashan óz aty-jónimizge ózimiz ie bolamyz?

- Sizding aityp otyrghanynyz «bayaghy» zamanda jazylghan esimder ghoy, - dedi Kóbik. Qazir qazaqsha dúrystap jazyp jatqan joq pa?

- Qazir qalay jazyp jatqanyn qaydam, - dedi Qisyq. Biraq «auzy qisayyp ketken» esimder kóp-au, kóp. Televizordy qarap otyryp, eki qazaqtyng aty- jónine aqylym jetpedi. Biri - Glaudinov, ekinshisi - Butalay. Glaudinovtyng bergi týbiri - Qalaudiyn, al arghy týbiri  siqyrly sham iyesi Alladin emes pe eken dep jobalaymyn. Al Butalaydyng týbirin izdeymin dep aljasyp kete jazdadym.

- Sizding arghy týbir, bergi týbir dep otyrghanynyz - aityluy men jazyluy eki bólek «dýniye»  ghoy. Butalaygha aqyl jetpeytin týk joq. Búl Budalay degen sóz emes pe? Álgi kinoda oinaytyn syghannyng esimi ghoy. Sony qújatqa jazghanda bir әripten «mýlt» ketip, Budalayymyz Butalay bolyp shygha kelgen ghoy.

- Mәssaghan! Rasynda da solay eken ghoy. Qalay oiyma kelmegen. Búl qazaqqa syghannyng aty da tansyq bolghan eken ghoy.

- Búl tansyqtyqtyng emes, bauyrmaldyqtyng belgisi,-  dedi Kóbik. Qazaq o bastan bauyrmal bolyp jaratylghan halyq qoy. Jer betinde qazaqtay bauyrmal halyq joq. Qazaq syghannyng da, kәristing de, nemisting de, orystyng da atyn jatsynbaydy. Qayta bórki qazanday bolyp, mәz bolady. Sondyqtan da Svetlana, Irina, Galina, Sergey, Boriys, Kim bolyp jýrgen qazaqtar az emes. Búlar ózderining ghana emes, әkelerining de qazaqsha attaryn orysshagha ainaldyryp alghan. Mәselen, әlgi Svetlana atanyp ketken Sәulening әkesi Serik bolghan bolsa - Svetlana Sergeevna Kuchikbaev, al Nikolay atanyp ketken Naghashybaydyng әkesi Núrjan bolghan bolsa - Nikolay Nikolaevich Tuchkanbaev bolyp shygha keledi.

- Búl sonda nening belgisi, - dedi Qisyq. Álgi Sibirding óz aty-jónderin joghaltyp alghan yakut, chukcha halyqtary siyaqty orystanudyng belgisi emes pe? Nege tegin de  birjola orysshagha ainaldyryp almaghan?

- Jo...joq, - dedi Kóbik, búl orystanudyng emes, búl naghyz internasionalizmning belgisi. Kenes zamanynda orystan ne nemisten qatyn alsang «mineki, búl naghyz internasionalist otbasy» dep gazet bitken maqtap-madaqtap,ulatyp-shulatyp jazatyn edi ghoy. Sol siyaqty aty-jónindi de jartylay oryssha, jartylay qazaqsha qylyp, «budandastyrsan, naghyz internasionalist bolyp shygha kelesin. Al endi sen aitqanday aty-jónin tegimen qosa tútastay orysshagha ainaldyryp jiberse, onda onyng qazaq ekenin, internasionalist ekenin eshkim bilmeydi ghoy.

- Bir sózben aitqanda «Jasasyn, Dudalay, jasasyn internasionalizm»!- dep aiqaylasaq bolady ghoy, - dedi Qisyq,

- Bolghanda qanday, - dedi Kóbik. Al, qaneki, hormen aiqaylap jibereyikshi. «Jasasyn, Dudalay! Jasasyn, internasionalizm»! Pa, shirkin, keremet emes pe!  Qashanghy Qalpaqbay bolyp jýremiz. Au, Ipoteka keldi me? Shaqyryp jiberindershi...

Damir Ábishev

Abai.kz