Senbi, 20 Sәuir 2024
Alashorda 4938 3 pikir 9 Qazan, 2018 saghat 09:09

"Alashiya" atty riysәlә-epopeya turaly...

«Ruh BG» baspasy jazushy Beybit Qoyshybaevtyng qazaq azattyq qozghalysynyng tuuy, damu barysy jәne qol jetkizgen nәtiyjesi turaly derekti, kórkem, tarihiy-tanymdy tuyndysy – ýsh tomdyq «Alashiya» riysәlәsin  jaryqqa shyghardy. Qazaq elining Resey imperiyasy otary ahualyndaghy jay-kýii, halyqty jer-sudan, últtyq ruhany sanadan aiyru sayasaty dәuirlegen kezendegi sayasiy-әleumettik tynys-tirshiligi, jalpyrevolusiyalyq qozghalys tolqynynda ózge últtarmen qatar oyanuy, imperiya bodandyghynda ómir sýrip jatqan týrki-músylman halyqtarynyng qozghalysymen bite qaynasqan Alash qozghalysy turaly, sonday-aq últtyq qozghalys tútanghan bette monarhiyalyq elde jana órkeniyetke say demokratiyalyq ózgerister jasau ýshin jýrgizilgen kýres jәne onyng bastapqy nәtiyjeleri men jenisti shyny jayyndaghy әngimeler on dәpterge týzilgen. Osy on dәpter imperiyada oryn alghan revolusiyalyq, últ-azattyq qozghalystyn, sonyng ishinde qazaq qozghalysynyng ózindik dәuirnamasy ispetti. Oqyrman nazaryna sol dәuirdi suretteytin, auqymy ken, mazmúny airyqsha  kórkem-tanymdy tarihy shygharma úsynylyp otyr. 

Bizding algha qaryshtap basqan jana zamanymyzda kólemdi tuyndylardyng kýni ótken dep qaraytyn kózqaras bary jәne ony kópshilikting dúrys kóretini de belgili. Osynday ahualda shyghyp otyrghan kólemi 85 baspa tabaq atalmysh tarihy riysәlә  jahandanudyng jana standartyna jappay beyimdelu ruhynda algha tartylghan uaqyt talabyna, qazirgi oqyrmannyng ýlken kitap oqugha zauqy joqtyghyna qarsylyq bildirudi, zamana tughyzghan jana әdetpen kelispeudi, ony teristeudi mindetine alghan  tәrizdenedi. Búl ýshtomdyq osy mindet ýdesinen kóriner,  oily oqyrman kónilinen shyghar degen senim bar. Sebebi onda patshalyq túsyndaghy últ-azattyq qozghalys kezenderin sipattaytyn ghylymy derekter tarihy túlghalardyng jandy әreketterimen astastyrylghan kórkemdik qúraldar men tәsilder arqyly  tanytqyshtyghy eresen әserli kórinisterge ainalghan. Orys-qazaq qatynastarynyng kýrdeli kezenderi, qorghansyz auyldargha jasalghan әskery joryqtar qúrbandarynyng taghdyry, jer-suy tarylyp jatqan qazaqtardyng otarlaushylar ashqan ónerkәsip oryndarynda arzan júmys kýshine ainaluy, qyrdyng sauda kapitalymen shyrmaluy, solarmen birge jasalyp jatqan týrli ruhany qyspaqtar saldarynan jana túrpatty qarsylyq, azattyq ansaghan qozghalys dýniyege keldi. Sodan Reseydegi ýsh revolusiya ruhymen shyndalghan qazaq qozghalysy aqyry jenisti shynyna shyqty: últtyq avtonomiya qúryp, Alashtyng Ordasyn – ýkimetin saylap aldy. Riysәlә betterinen osylar jayyndaghy shyndyqty oqugha bolady.

Riysәlәning alghashqy tomyna engen ýsh dәpter qazaq dalasynyng jana sayasy kýres jolyna týsui, jalpy týrki әlemimen múndastyghyn aiqyndap, kýres joldaryn belgileui, eldikti janghyrtugha tyrysqan úmtylystarynda bolashaq sayasy qúrylym nobaylaryn týzui jayynan syr shertedi. Kelesi tomdaghy tórt dәpter  halyq ókilderining alghashqy revolusiya dýmpuimen ashylghan imperiyadaghy zang shygharushy mekemege kózqarasy, artqan ýmiti,  qazaq múnynyng Birinshi Memlekettik duma minberinen kóterilui, últ ýshin ózekti mәselelerding Ekinshi Dumada qaraluy, aqyrynda, Ýshinshi Dumada qazaq qayratkerleri jýrgizgen parlamenttik kýresting toqyrauy turaly әngimeleydi. Qozghalystyng qorytyndy kezeni ispetti songhy tomdaghy ýsh dәpterge el mýddesin kózdegen ziyalylardyng on altynshy jyl kóterilisine baylanysty imperiyanyng biyik oryndaryndaghy, Tórtinshi Dumadaghy kýresteri, patshanyng taqtan týsuine baylanysty ashylghan jana sayasy mýmkindikterdi  paydalanu orayynda jýrgizilgen is-әreketter, jalpyqazaq qúryltaylary, kozghalystyng kvintessensiyasy sekildengen Alash-Ordanyng dýniyege kelui arqau bolghan.

Orys otaryna ainalghan týrki halyqtarynyng ozyq ókilderi orys mýddesine adal qyzmet ete jýrip, qanalghan júrtynyng mún-múqtajyn tereng sezindi, tiyisinshe, últtyq qozghalystyng órkeniyetke say órbuine  eleuli qosty. Solardyng qatarynda imperiyanyng orys emes halyqtaryn basqaru isine, Memdumagha otar halyqtardan ókilder saylaudyng zannamada qarastyryluyna qatysy bolghan general Ghúbaydolla Shynghyshan, til, dil, din jәne iste birlik boluyn kózdeytin aghartu baghytynda óte eleuli júmystar atqarghan Ysmayyl Gasprinskiy bar. Riysәlә solar men olardyng serikteri jәne revolusiyashyl orys, týrk (qyrymly, tatar, bashqúrt, әzirbayjan, ózbek, qazaq), basqa da músylman qayratkerleri jýrgizgen ister jayynda tanymdy oy qozghaydy. Alash qozghalysynyng әr kezeninde el ishindegi týrli tiptik beynelermen birge әreket etetin tarihy túlghalar qatarynan oqyrman Álihan Bókeyhanov, Baqytjan Qarataev, Serәli Lapiyn, Jaqyp Aqbaev, Ismail Gasprinskiy, Álimardan Topchibashev, Ábdirәshit Ibragimov, Shahmardan Qosshyghúlov, Ghúbaydolla Jәngirhanúly, Sәlimgerey Jantóriyn, Qútlúqay Tevkelev, Shahaydar Syrtlanov, Timofey Sedelinikov, Ahmet Birimjanov, Iliyas Boraganskiy, Rashid Ibragimov, Mústafa Shoqaev,  Jahansha Dosmúhamedov, Ghayaz Ishakov, Zәky Validov, Ahmed Salikov, sonday-aq Resey imperiyasynyng II Nikolay, Petr Stolypiyn, Mihail Rodzyanko, Aleksandr Kerenskiy sekildi memleket jәne qogham qayratkerlerin kóredi. Riysәlәgha solar jәne san týrli sayasy partiyalardyng qayratkerleri, ózge de tarihy adamdar qatysqan oqighalar arqau bolghan.

Riysәlәning jekelegen dәpterlerining bastapqy núsqalary men ýzindileri әr kezde qaghaz jәne elektrondy BAQ betterinde, әrtýrli kitaptarda jariyalanghan.  Tolyq núsqasy túnghysh ret baspa betin kórip otyrghan búl riysәlә-epopeya qazaqtyng últtyq memlekettiligin joghaltyp, otarlyq qamytpen imperiya qúrylymyna kirgizilgen shaghynan otarlaushylar ozbyrlyghyna kórsetken qarsylyghy, eldigin, azattyghyn kókseu barysynda óristetken Alash qozghalysy tarihymen әuestenetin kópshilikke, jastargha arnalghan. «Alashiya» ýshtomdyghyn satyp alugha yqylas bildiretin azamattar (8 727) 374 8342, 8 701 746 3301 telefondaryna habarlasa alady.

Baljan Habdina

Abai.kz

3 pikir