Senbi, 20 Sәuir 2024
Bú ne mazaq? 12616 72 pikir 8 Qazan, 2018 saghat 07:03

Sergey Masaulov. Qazaqtyng asharshylyq turasyndaghy janayqayy jay ghana miyf...

HH ghasyrda halqymyz ýshin janyndy múzdatar jauyzdyqtar az bolghan joq. Patshalyq Resey bastap, qyzyl iymeriya qostap qazaq halqynyng qanyna jerik boldy. Ótken ghasyrda eki mәrte qoldan jasalghan asharshylyq kezinde halqymyzdyng milliondap qyrylghanyna aqbas tarih kuә. Eng ókinishtisi, osy zúlmattyng Kenes ókimeti qoldan úiymdastyrghan «genosiyd» ekenin әli eshkimge moyyndata almadyq. Moynadatqandy qoyyp, tәuelsizdik alghanymyzgha shiyrek ghasyrdan assa da halqymyzgha jasalghan qiyanatty dәleldep, tarihy baghasyn beruge talpynghan da joqpyz.

Eger endi qimyldamasaq halqymyzdyng teng jartysynan astamyn jalmaghan zúlmat jyldar zaman óte el esinen kóterilip ketui mýmkin. Onda ata-baba әruaqtarynyng qabyrghandy qayystyrar qandy sherin óz qolymyzben juyp-shayghan bolamyz. Mýmkin arqagha ayazday batar azapty jyldar úrpaq sanasynan óshe qoymas. Biraq últ taghdyryna qasaqana jasalghan qastandyqty halqaralyq dengeyde dәleldey almasaq, qazaq halqyn qoysha qyrghan qylmyskerler ózderin aqtap alatyn bolady.

Búlay deuimizding sebebi, biz sóz etip otyrghan Kenes ókimetining zandy múrageri Resey elinde osy nәubetti joqqa shygharghysy keletinder kóbeyip keledi. Jaqynda ghana sol elding informasiyalyq-analitikalyq ortalyghynyng saytynda 30-jyldardaghy ashtyqty joqqa shygharudy maqsat etken maqala jariyalandy. Atalghan maqala avtory Sergey Masaulov degen jazghysh mas adamnyng sózin sóilep otyr. Onyng aituynsha, halqyna jasalghan qiyanatty aityp, jazyp jýrgen qazaqtyng janayqayy jay ghana mif eken. Demek, babasy jasaghan jauyzdyqty balasy moyyndamay otyr degen sóz.

Osy jerde taghy bir aita keterligi, kýni keshe AQSh senaty Ukrainadaghy 1930 jyldardyng basynda Kenes biyligi úiymdastyrghan jappay asharshylyq — Golodomordy genosid dep tanu turaly qarar qabyldady. Qararda Iosif Stalin men onyng biyligi 1932-1933 jyldary Ukrainada jappay ashtyq úiymdastyryp, ukrain halqyna qarsy genosid jasaghany aitylady. Osylaysha Ukrainadaghy Kenes ókimeti jasaghan asharshylyq halyqaralyq dәrejede «ukrain halqyna qarsy jasalghan genosiyd» bolyp moyyndaldy.

Ukrainalyq basylymdardyng aqparatyna sýiensek, 1932-1933 jyldary ashtyqtyng qúrbany bolghan ukraindar sany 3 million kóleminde eken. Al osy jyldary qazaq dalasynyng 4 millionnan astam perezenti bir ýzim nangha zar bolyp, ajal apanyna qúlaghan kórinedi. Bizge qaraghanda últjandylyghy basym ukraindar tәuelsizdik ala sala atqa qondy. Úzaq uaqyt jýrgizgen tabandy kýresting arqasynda Kenes ókimetining ker sayasatyn últqa jasalghan genosid dep әlemge moyyndatyp aldy.

Al bizding el búnday jýris jasaugha asyghar emes. Asharshylyq qúrbandaryn eske alugha el biyligining qúlyqsyzdyq tanytyp otyrghanynyng dәleli retinde aitayyq, 1992 jyly asharshylyq qúrbandaryna eskertkish qoyylady dep Almaty qalasynda Qabanbay batyr men Nauryzbay batyr kóshelerining qiylysyndaghy «Qaraghayly» sayabaghyna ýlken tas ornatylghan. Eng masqarasy osy aitylghan eskertkish aragha tura shiyrek ghasyr salyp 2017 jyly 31 mamyrda ghana qoyyldy. Últymyzdyng 60%-dan astamyn jalmaghan nәubet jyldardy eske salatyn eskertkish ornatugha osynsha sarandyq tanytqan qazaq biyligi búl qandy oqighany halqaralyq dengeyde genosid dep dәleldeuge bilek sybana kirisedi dep ýmittenuding ózi artyq.

Statistika boyynsha, 1911 jyly qazaq halqynyng sany 8 million bolsa, 1939 jyly 2,5 mln ghana bolghan. Demek, halyqtyng tabighy ósimin esepke almaghan kýnning ózinde adam sany 5,5 milliongha kemigen. Basta aitqanymyzday búnyng 4 milliony 1932-33 jylyghy asharshylyq kezinde kóz júmghan. Al qalghany birinshi dýniyejýzilik soghys kezinde kýshtep maydangha әketken 500 myng qazaq azamaty jәne 1921-22 jyldardaghy asharshylyqtyng qúrbandary. Taghy bir mәlimet keltire keteyik, 1929 jyly qazaqtyng qolynda 40 mln mal basy bola, 1933 jyly odan qalghany 2,15 mln ghana bolghan. Demek, Búl qiyamet shyghyndar kollektivtendiru degen jeleumen qasaqana qoldan jasaldy.

Aynalasy on jylgha tolmaytyn uaqyt ishinde halyqtyng jarymynan astamyn joyyp jibergen taghylyqtyng tasasynda qalayda bir qúpiya qylmystyn, jasyryn syrdyn, tarihy mindetting bolghanyn joqqa shygharugha sharasyzbyz. Búny bir últtyng tamyryna balta shabu dep baghalaugha bolady. Halyqtyng ziyalysyn zyndangha saldy, aqyldysyn atyp, bilimdisining basyn aldy. Al qarapayym halyqtyng qolyndaghy malyn tartyp alyp tamúq dalagha taghyday tentiretip qoya berdi. Búny sol kezdegi jýiening qateligi nemese sayasattaghy asyra silteushilik dep aqtaudyng esh jóni joq. Búl jauyzdyqtyng astarynda alpauyttardyng ailasy jatqany sózsiz.

Demek, dәl osy últqa jasalghan qastandyqqa shynayy bagha beru býgingi qazaq biyligi men halqynyng boryshy. Sol ýshin bizde ukraindarsha últymyzgha jasalghan qiyanatty genosid dep jariyalauymyz kerek. Mýmkin, dәl qazir AQSh pen Batys Reseyding janashyry bolyp otyrghan Qazaqstannyng soyylyn sogha qoymas. AQSh senatynyng Ukrainadaghy asharshylyqty «ukrain halqyna qarsy jasalghan genosiyd» dep moyyndauynyng basty sebebi Mәskeuding mysyn basu ekeni taghy bar. Biraq, biz ýshin birinshi qadam aldymen ózimiz búl nәubetti últqa qarsy jasalghan genosid dep tanuymyz kerek.

Quanysh Qappas

Abai.kz

72 pikir