Men qazaqpyn, myng ólip, myng tirilgen,

Jórgegimde tanysqam múng tilimen...

                                    Júban Moldaghaliyev

Búdan bir ghasyr búryn alash kósemderi últ taghdyryn oilap «Oyan qazaq!»dep  úran tastaghan eken. Biraq qaranghy qazaq oyana qoymaghan (oyanbauy jaqsylyqqa aparmaghany da mәlim...).  Al, aragha ghasyr salyp Elbasynyng «Ruhany janghyrugha» shaqyruy da soghan ýndes, halyqtyn  kókeyindegisi: Búl joly da selt etpes pe  ekenbiz degen oy mazalaydy keyde... Shýkir, әiteuir, jer-jerde serpilis bar.

Tayauda Qaraghandy ónirinde bolghanymyzda Elbasynyng «Ruhany janghyrugha» shaqyrghan  bastamasyna sәikes, ataqty Búqar Jyraudyn, Qaz dauysty Qazybek biydin, abyz-jyrau Shortanbay Qanayúlynyng mereytoylary siyaqty el ensesin tikter nebir iygi is-sharalardyng kuәsi bolyp, bir marqayyp qalghan edik.

Al, tarih qaltarysynda qalyp bara jatqan taghy bir aituly túlgha - Qarqabat ana turaly osy jyldyng sәuir aiynda jergilikti «Ortalyq Qazaqstan» gazetinde Yntaly top atynan  jariyalanghan zertteu maqalamyz da kópshilikti beyjay qaldyrmaghan eken. Oghan dәlel biyl múnda Qarqabat ana esimin úlyqtau jóninde elimizding bir top belgili  ghalymdary, jazushylary men  qogham qayratkerlerining (olar jóninde sәl keyinirek toqtalamyz) oblys әkimi E.J. Qoshanovtyng atyna jazghan Ashyq  haty Ákimdik tarapynan, basqa da jergilikti biylikter men ziyaly qauym tarapynan keng qoldau tauyp, izin suytpay «Qarqabat ana» tarihi-etnografiyalyq  qoghamdyq birlestigi (qor emes) qúryla bastaghany.

Búl sony bastamanyng algha qoyghan maqsaty da basqa.  Ol - tek Qarqabat ana esimin este qaldyru sharalarymen shektelip qalmay, eng bastysy, dәl qazirgi tanda asa ózekti - analar taqyrybyn kóteru. Sol úly analarymyzdyng ruhany bolmysyn tanugha, qyzdarymyzdy olardyng talbesik tәrbiyesinen tәlim alugha shaqyru atqarylar isterding týpqazaghy bolmaq. «El bolam deseng besigindi týze!» degenge sayady.

IYә, qazaqta el basyna týsken nebir qiyn-qystau  kezenderde aqyl-parasytymen últty úiytyp, býkil ru men úlys ónege-ýlgi tútqan abzal analar az bolmaghany  tarihtan mәlim. Zerttep qaraghanymyzda,osy ónirlerden shyqqan Júban ana, Núrpaya ana, Beleng ana, Ayghanym hanym, Aqtolys ana, Aypara ana jәne t.b. kóptegen әigili analar shoghyrynda dara túrghan Qarqabat ana esimi qazaqtyng úly jýzi rularynyng qalyptasuyna úiytqy bolghan Domalaq ana tәrizdi  erekshe qúrmetteuge layyq úly túlgha deuge әbden negiz bar ekenine kóz jetkizemiz.

Soghan qysqa ghana  tarihy derek-ayghaqtar. Án men jyr dýldili Birjan sal Qojaghúlúly (1834-1897) aqyn Saramen aitysqanda: «Qarqabat, Qaraqoja - ata-babam,Osynday eregiste  qoldaytúghyn!...» demey me?! Yaghni, býkil Arghynnyng atasy sanalatyn Qaraqojamen qatar atauynyng ózi-aq, Qarqabat ananyng qazaqtyng últ bolyp úiysuyna qosqan zor ýlesin, tarihy alar ornyn aiqyn anghartar dәlel bolmaq.

Al, Qaraqoja ómirde bolghan adam. Alashtyng bilgiri Mәshhýr Jýsip  Kópeyúly: «Arghyn atasy Qaraqoja - Tashkentting arjaghynda. «Meyram kóli»  atanghan jer» dep jazghany mәlim (shygharmalary 8-tom. Pavlodar:«Eko» GhÓF, 2006. – 261 b.).

Búdan bir ghasyr búryn Qazaqtyng birtuar  azamaty, Alash kósemi Álihan Bókeyhanov «Qarqaraly uezi» kitabynyng 32-33-betterinde sol kezdegi Qarqaraly ónirining belgili aqsaqaly, shejireshisi Maqat Aqayúly  Qarakesek jәne Qarqabat ana turaly ózine aitqan  kólemdi shejire-anyzdy keltiredi (Mәtinning tolyq núsqasy qolymyzda.-B.J.).

Al «Qazaq ensiklopediyasy» osy aitylghan derekterdi tolyqtyra jәne   týgeldey derlik rastay týsedi (QSE,7-tom,  11-bet)

Meyramsopydan taraytyn bes úl: Quandyq, Sýiindik, Begendik, Shegendik, Qarakesek (Bolatqoja) «Bes Meyram» dep atalatyny mәlim. Qarqabat Ana ózinen tughan Bolatqojamen birge Meyramnyng birinshi әieli Núrpayamen birge elinen ere kelgen jengesining úly Qambardy (Balqoja),  keyinirek tughan Shúbyrtpaly (Temirqoja) men Jalyqpasty da (songhy ekeui Meyramnyng óz kindiginen) óz qamqorlyghyna alyp, qosa tәrbiyelep ósirgen ana! Olardyng bәibishe balalarymen tatu boluyna, irgeleri sógilmeuine ghúmyr boyy kýsh salghany el ishinde әli de anyz bop aitylady. Tipti, bәibisheden tughan Sýiindikting de emshek berip ósirgen, sýt anasy bolghan. Búl jerde onyng bәrin aityp jetkizu mýmkin emes, әriyne. Tek qosarymyz, Qarqabat ana tәrbiyelegen atalghan tórt atanyng («Tórt Qarakesektin») túqymynyng ózi  qazirgi kýnde qaulap ósip, Saryarqa boyyn en jaylap, qalyng qazaq elining shanyraghyn kóterisken, irgesin bekemdesken qabyrghaly ru Qarakesek atanyp  býginge jetip otyr. Demek, Qarqabat anamyz demograf-ghalym Maqash Tәtimovting deregi boyynsha úzyn sany býginde millionnan asyp otyrghan barsha  Qarakesek ruynyng arghy  úly anasy!

Akademiyk-jazushy Gh.Mýsirepovting aituynsha, anasynyng esimin úran ghyp shaqyratyn qazaqtyng ýsh ruynyng biri osy Qarakesek. Kókbóri qarkesek sarbazdary atajaumen aiqasqa shyqqanda «Qarqabat! Qarqabat!» dep anasy esimine syiynyp shapqan!

Ardaqty Anamyzdyng shyqqan tegi jóninde de týrli aghat әngimeler kóp. Búl jóninde men osy Qaraghandy ónirinin  Shet-Búghyly tónireginen  shyqqan Sazanbay batyr turaly jazghan «Dala dastany» atty tarihiy-derekti  kitabymda (2016 j.)   jәne osy jyldyng sәuir aiynda gazette jariyalanghan maqalamda tolyghyraq jazghandyqtan búl jerde tek myna bir derekke ghana toqtalayyn. Qazaqtyng «ormanday qalyn» Orta jýzi ishindegi irgeli ru Qarakesek atauynyng qalay shyghuy turaly tarihy bayandar, anyz-әngimeler, jyr-shejireler birqatar. Ólenmen jazylghan sonday eki kólemdi jyr-shejire qolymyzda túr. Búlarda Qarqabat anamyzdyng ómirbayandyq derekteri, analyq, danalyq beynesi anyq kórinis tapqan.

 «...Keng dalada birlikting otyn kósep,

Irgeli el bolypty Qarakesek,

Solardy er jetkizgen Qarqabatty,

Baq daryghan kiyeli ana desed.

Qasiyetti Shadiyar Ály eken,

Qarqabat anamyzdyng arghy tegi..»-  dep keledi úzaq jyr.

Úly anamyzdyng tekti jerden ekenin  osy Shet ónirinde ghúmyr keshken ataqty abyzkeude jyrau Shortanbay Qanayúlynyng (1818-1881) jyr-shejiresi de dәleldey týsedi: «.Syr kyzyn Meyramsopy alghan eken. Jengesi shygharyp sap  barghan eken. Emshekte jengesining bar balasy. Ýsh adam kelgen edi ainalasy. Bireui Arystanbab túqymynan, Birge ósken bay qyzynyng jan joldasy..».. Mine osy joldardaghy  «Arystanbab túqymynan» dep otyrghany Qarqabat anamyz.

Qarqabat  er adamgha  bergisiz asa qayratty, óte ajarly, aqylyna kórki say ana boluymen birge, otbasyna erekshe meyirimdi jan eken. Ásirese, kýieuin erekshe qúrmettegen. Meyramsopynyng etine suyq su, tabanyna syz tiygizbegen. Dәret alatyn  qúmanyn týnde qoyynyna alyp jatady. Osyny bayqay jýrip, әbden riza bolghan Meyram: - Órkening óssin! - dep bata beredi eken. Qarqabattyng arty jaqsy bolyp, órkeni óskeni, ruly elge esimi úran bolyp, әruaq daryghany osydan, - deydi eken  keshegi kónekóz aqylmandar. Meyramnyng bәibishesi de qút daryghan qasiyetti kisi eken. Qarqabattyng meyrimdiligi men analyq qasiyetterine әbden riza bolghan Núrpaya onyng balalaryna: «Kórpeng keng bolsyn, túqymyng qalyng el bolsyn!», - dep bata beripti.  Búl qazaqtyng jazba shejiresining ghúlamasy ataqty MәshHýr Jýsip Kópeyúly keltirgen derekterding bir parasy ghana.

Zerdelep qaraghanymyzda, Qarqabat ana turaly bizding jogharydaghy keltirgen derekterimizdi tolyqtyra týsetin onnan astam derekkóz kitaptardan naqty maghlúmattar kezdestirdik. Al, keshegi kenestik kezenning ózinde "Elim-aylap" jýrip el tarihyn terendete jazghan Sofy Smataev aghamyzgha Almatygha arnayy baryp jolyqqanymyzda, ol ózining 2010 j. jeke kitap bolyp shyqqan «Meyramsopy-Qarqabat» dastanyn jazu barysynda «Arystanbab» kesenesine baryp ziyarat ete jýrip, ondaghy kónekózderden Qarqabat anamyzdyng shyqqan tegi, tórkin júrty jónindegi qúndy derekterdi tapqanyn aityp bizdi bir serpiltip tastady.

- Arnayy ekspedisiya jasaqtap, Anamyzdyng tughan, qaytys bolghan jerleri anyqtalsa, tezdetip  kitaptar shygharudy qolgha alsaq, - deydi jazushy aghamyz.

Jergilikti avtor Amanolla Shәibekovting siyrek kezdesetin derekter  keltire otyryp, qúndy tanymdyq-zertteu maqalasy jariyalanuy biz kýtpegen quanyshty janalyq boldy. Ári el arasynda ózge de zerttelmegen tyng dýniyeler, baghaly tarihy derekter mol saqtaluy arada ghasyrlar ótse de el qamyn jegen asyldar esimi ólmeytinin, mәngi halyq jadynda ekenin kósetip otyr. Qazir ardaqty anamyz turaly el arasyndaghy anyz-әngimeler, jyr-shejireler, ghylymiy-zertteu enbekter jinastyrylu isi bastalyp ta ketti.

Auylda asyq oinap jýrgen kezimizde ýlkenderden: «Analardyng anasy-Qarqabat ana» degen sózdi jiyirek estiytin edik. Onyng sebebi, el basyna kýn tughan qily kezenderde aqylymen de, qayratymen de auyldy, aghayyndy, qala berdi tútastay rudy auzyna qaratqan, aghayyn irgesi sógilmeuin, tatulyghyn oilaghan Ana-arulardy ónege etip otyratyn. Osy joldardyng avtory men ózim «Súrshaqyz» әnining shyghu tarihy, osy ónirde bolghan «Arap-Kýnbópe» oqighasyn zerttey jýrip, oiyma sol Qarqabat ana  beynesi jii orala bergen edi. Súrshaqyzdy (shyn aty - Kýnbópe) osy arghy Úly anasymen oisha salystyrumen boldym. Atalghan kitapta (193-197 better) mynaday derekter keltirume sebepker bolghan da sol: «...qarshaday qyzdyn  (Kýnbópe Bódeqyzynyn) ýiirli qasqyrdyng apanyna týskendey kýy keship, әigili «Ándir Jaqyp» bastaghan anau qyzyl kórgen qúzghynday ýimelegen qyzylkóz tóreler ordasynan,... shynjyr balaq, shúbar tós Músa-Shorman túqymynan abroyyn ayaqqa bastyrmay aman qútyluy, qútylyp qana qoymay, ójettikpen dýiim júrtty moyyndatyp basyna bostandyq alyp, ózi qalaghan adamgha túrmysqa shyghuy búryn qazaq qyzy jasamaghan erlik!  Mýmkin, sol kezdegi Orys imperiyasynyng zanymen bostandyq alghan túnghysh qazaq qyzy da osy Kýnbópe bolar-au! Ruly elge úran bolghan arghy úly anasy - Qarqabat aruaghyn taghy bir eske salar ónege!» dey kele, bylaysha týiindegen edik:

«Biraq qalay desek te, Qarqabat eng aldymen, qazaqty qazaq qylghan oshaqtyng ýsh bútynday anau ataqy ýsh biyding biri - Qaz dauysty Qazybekting arghy úly anasy. Yaghni, Qazybekting arghy atasy Qarakesekti  (Bolatqojany) dýniyege әkelgen ana!  Al osynday úlysty úiystyrghan, rugha úran bolghan úlaghatty anany eske salar bir belgi - eskertkish bar ma, osynau úlanghayyr Úly Dala jerinde!?.. Tappaysyz! Úrpaq aldynda úyalar jan bolsa qanekiy?! Ókinishti... » - dep jazylghan edi sol kitapta.

Sirә, ziyaly qauymnyng kópten kókeyinde jýrgen aitar ortaq ataly sózi de osy bolar. Qarqabat ana turaly alghashqy maqala jariyalansymen-aq, birden jer-jerden kóptegen azamattar, sonyng ishinde QR ÚGhA akademikteri Seyit Qasqabasov pen Diqan Qamzabekúly, elge tanymal jazushy Halyqaralyq «Alash» syilyghynyng laureaty Sofy Smataev, belgili qogham qayratkeri әri kәsipker Amangeldi Ermegiyaev, filolog-ghalym, QR enbek sinirgen qayratkeri Serik Negimov, shejireshi-ghalym Maqsat Alpysbes, aqyn, «Almaty oblysynyng qúrmetti azamaty» Baqytjan Tobayaqov, qazaqtyng últjandy birtuar azamaty, gharyshker Toqtar Áubәkirov bastaghan birqatar ziyaly qauym ókilderi qoldau bildirip, tipti Yntaly top qúrugha yntaly bolghanyn rizashylyqpen jetkize ketuding de artyqtyghy bolmas.

Maqalamyzdy  aqyn Júban aghamyzdyn:  «Men qazaqpyn, myng ólip, myng tirilgen» dep keletin әigili óleng joldarymen bastauyz da tegin emes. Últ taghdyry san mәrte qyl ýstinde qaltyrap, talay jer betinen joyylyp ketu qaupi tóngen qiyn-qystau tústarda erlermen birge atqa qonghan qaharman qyzdarymyz, aqyl-parasatymen úlytty úiytyp, úruly elge sózi jýrgen abzal Analarymyz úlanbaytaq qazaq dalasynyng әr ónirinde de az bolmaghan.

Ózge týrki halyqtarynda,tipti kýlli shyghys halyqtarynda deuge de bolar, dәl qazaq qyzdarynday jauynger-batyr qyzdar, әlgindey iri tarihy túlghagha ainalghan analar az.Tipti joq dese de bolady. Átten...solardy ýlken ekrandardan әli kórsete almauymyz, qazirgi jas óskinderge ýlgi-ónege etip aita almauyzdyng ózi boydaghy bodandyq, totalitarlyq, qúldyq sanadan aryla almauymyzdan, demeske amalymyz joq...

Ásirese, qyzdarymyzdyng әlumettik jelilerden «qazaq qyzy» deuge auyz barmaytyn әbes qylyqtary әbden asqynghan, últ qamyn syryp qoyyp, kóringen «kók attynyn» etegine jarmasyp, shet el asuy (sanyn aitudyng ózi shoshyrlyq) tym shekten shyqqan qazirgi tústa Analar taqyryby qay kezdegiden de ózekti. Ruhany qajettilik ekeni dausyz!

IYә, ghasyrlar ótse de el qamyn jegen asyldar ólmeydi. Qarqabat ana esimin mәngi este qaldyru sharalaryn jýzege asyrugha (eskertkish ornatu, eldi mekenderge atyn beru, kitaptar shygharu jәne t.b.) jergilikti biylik ókilderi, barsha ziyaly qauym, kәsipker azamattar belsene  at salyssa, Elbasynyng «Ruhany janghyru» bastamasyn jýzege asyrugha qosylghan layyqty ýles, al, oblys júrtshylyghy, qala berdi qazaq ziyaly qauymy ýshin erekshe ghibratty is bolar edi dep senemiz.

Bolat Jәmkenov, Qazaqstannyn qúrmetti jurnaliysi,  N.Tóreqúlov  atyndaghy Diplomatiyalyq syilyqtyn, «Qúrmet» ordenining iyegeri, QR Mәdeniyet qayratkeri

Abai.kz