Júma, 29 Nauryz 2024
Shipager 8683 8 pikir 14 Mausym, 2018 saghat 13:43

Arghynbek Qabylbekúly. Qazaqstanda shipagerge degen kózqaras dúrys emes

Ótkende «talqy.kz» aqparattyq portalynda shipager Arghynbek Qabylbekúlynyng súhbaty jariya boldy. Qazaq halyqtyq medisinasynyng mamany óz súhbatynda Qazaqstandaghy halyqtyq medisinagha degen júrttyng kózqarasy hәm Qytay, Tiybet, Úighyr halyqtyq medisinasynda úzaq jyldan beri qoldanylyp kele jatqan dәrilik ónimderdi qazaq medisinasynda de erteden qoldanylghany jayly aitady.

Arghynbek Qabylbekúly Qytayda tughan. Qazaq shipagerliginen tamyr ústau arqyly dәri jasau boyynsha bilim alghan.

Ósimdikting 1740 týrinen, jәndikterding 200-den astam týrinen, týsti metaldyng 12 týrinen dәri-dәrmek jasaydy.


– Shipagerlik degendi qalay týsinemiz? Onyng biz biletin medisinadan qanday aiyrmashylyghy bar? 

– Shipagerlik jalpy medisidadan bólik-jaryp qaraytyn dýnie emes.

Atameken Qazaqstanda birjola kóship kelgen son, bayqaghanym búl jaqta halyq shipagerligi, halyq emshiligi degenge kózqaras ong emes eken. Búlay boluy da zandy shyghar. Sebebi, halyq emshiligine teris pikirding qalyptasuy – osy jolmen halyqty emdeytin adamdardyng bilimining tómendiginen jәne annan-múnnan estigen dýniyesin em retinde aita beretindigen bolsa kerek. Búl qate! Adamnyng ómirmen oinaugha bolmaydy. Jalpy men ózim qazaq shipagerliginen tamyr ústau arqyly dәri jasau boyynsha bilim aldym. Qytayda arnayy osy ispen kóp shúghyldandym. Elge kelgen song da, osy isimmen ainalysyp jýrmin. Biz ósimdikterding 1740 astam týrinen, 200-den astam jәndikterden jәne 12 týrli týsti metaldardan dәri-dәrmek jasaymyz.  Shópten dәri jasau barysynda olardy 4 raygha, 5 dәmge bólip alamyz. Qazaq shipagerligimen qatar úighyr, tiybet medisinasynda 4 raydy jiktep 5 ray retinde qarastyryp ta jýr.

– Dәm týsinikti. Raydy qalay týsinemiz?– 

– Mәselen, «Qarghaldaq» degen shóp bar. Ádette ony shópting patshasy dep jatady. Taudyng basynda óte suyq jerde ósedi. Sonda gýldeydi, tamyr jayady. Sol shópten jasalghan dәri denedegi suyq tiygennen, revmatizm, buyn aurulary, suyq tiyip bala kótere almay jýrgen әielderge jәne bosanghannan keyin bala joldasy týspey qalghan kezinde Qarghaldaqtan jasalghan dәri em bolady. Yaghni, suyq jerde ósken ósimdikter men shópterden jasalghan dәriler tobyn suyq rayly dep ataymyz.

– Dәri jasau barysynda olardy birinshi raygha bólesizder me, әlde dәmine qaray jikteysizder me?

– Dәri jasauda búl qaghida óte manyzdy. Sebebi, әlginde aitqan 1740-dan astam shóp týrining ishinde ózara janaspaytyn 16 týrli shóp birin-birimen kezdesse, uly әser tudyratyn, adam ishken kezde ulanyp, nemese qan tamyrlarynda tospa jasap, qandy shamadan tys qoylatyp jiberetin shópter bar. Jeke qoldanghanda dәrilik әseri mol, al birin-birimen qosqanda emdik sәulesin joyyp alatyn 19 týrli shópter de bolady. Údayy, әmbebap jaghdayda emdikke qoldaugha bolatyn 300 astam shóp týrleri bolady. Olardy kýndelikti qoldanyp, týrli aurulardyng aldyn alugha nemese profilaktikalyq emdeluding ornyna qoldansa da bolady.

Osy tústa jәndikter turaly aityp óteyin. Saryshayan degen jәndikti bәrimiz bilemiz. Shaqsa adam ólui mýmkin deydi, al shyn mәninde olay emes. Qazaq jerindegi 3-4 ary ketkende 5 bunaqty saryshayan shaqqannan adam ólmeydi. Azdap, 2-3 kýnnen keyin qandaghy saryshayannyng uy tarqaghan son, densaulyghy retteledi. Qytayda jerindegi saryshayandar 7-8 bunaqty, ol shaqsa adam ólimine әkeledi. Endi sol saryshayandy tәuliktep taza sugha salyp, sudy 2-3 ret auystyrghannan keyin әlgi saryshayan appaq quday agharady. Aqyrynda ystyq sugha salsa óledi. Ony jýrek, my qantamyrlarynyng tospalaryn ashugha qoldanugha bolady.

Osyghan úqsas taghy bir әdis. Jauyn qúrt (shylaushan, shúbalshyn). Ony jinap, taza sugha salsanyz, alghashynda su laylanyp ketedi. Sudy 7-8 ret auystyrghannan keyin su laylanbaydy. Yaghni, shylaushan tazardy degen sóz. Sony ystyq sugha malyp alyp keptirip úntaghyn jese, qanqysymyn retteuge taptyrmas em.

Sonymen qatar, metaldardan da dәri jasaymyz. Adam balasynyng eng aldymen qanynyng búzylmaghany abzal. Aurudyng bәri qannyng búzyluynan bolady. Kishkentay balalardyng sharshamauy, әrdayym jýgirip, sekirip jýrui olardyng qan ainalysynyng dúrystyghy men tazalyghynda. Eseye kele qan qúmarynda holesterinmen maydyng kólemi shamadan artyp, adam tez sharshaghysh boldy.

– Keyde adamdar belgili bir jyl mezgilderin únatpay jatady? Búl da qan qúramynyng ózgeruimen baylanysty ma?

 – Jaqsy oy qozghadynyz. Jyl mezgilderining adam balasyna týrli әser etui qan qúramyndaghy beyindik zattardyng mólsherine baylanysty. Key mausymnyng ózin adamnyng emdeluine qolayly bolady. Keyde qanshama em  alsa da, em qonbay jatady, búl qan qúramynyng sol mausymdaghy ózgeristerimen baylanysty. Qarapayym mysal. Qazaqtar ertede saumaldy kez kelgen mausymda ishpegen. Negizgi ishetin uaqyty – kóktem. Qys boyy sýr jep ishek joldary túzdy, qaqtalghan etpen masaurap qalghan asqazandy tazartu ýshin saumaly ishken. Saumaly ishken jaqsy alayda, naq uaqytynda ishuding jan-jaqty paydasyn bar. Qazir qarap túrsanyz saumaly ishu modagha ainalyp ketkendey…

– Kóp adamda este saqtau qabiletin nashar bolyp, sol ýshin de ómirde mol sybaghasynan aiyrylyp jatady? Este saqtau qabiletin jaqsartugha bola ma?

– Áriyne bolady. Aldymen adam ne ýshin úmytshaq bolady? Bir sәtte qalt etip, manyzdy nәrseni esinen shygharyp alady. Osyghan týsinik bereyik. Búl da qan tazalyghy men qan qúmarynyng sapalyghyna baylanysty. My qantamyr jýiesi taza, qanyqqan qannan nәr almaghannan keyin tolyq әreket ete almaydy. Adam boyyndaghy qan mólsheri qalypty normadan az bolsa, my bólikterinde qan ainalysy qalypty bolmauynyng әserinen midyng júmys isteui de dúrys bolmaydy. Tipti, osy ýderisting әserinen samay shashtaryning agharuy men shashtyng týsui de bayqalady. Eng qyzyghy mynada. Migha tolyq qan jetpese de ol toqtamay júmys istep túra beredi. Biraq, paydaly oy men sheshim shygharuda bayau әreket etedi de adam qiyaldaugha beyim keledi. Sebebi, my ýnemi jana oy tudyryp otyrady.

Adamnyng tez ashulanuy men jýike jýiesining tez sharshauy midyng qan arqyly tolyq nәr almauynan. Aytqandarymdy ashyqtap, aitar bolsaq, keybir oqyrmandardy jalyqtyryp alatyn bolghandyqtan osylay qysqa qayyrdym.

– Sizderding dәri jasau әdisteriniz ben onyng әseri turaly aita otyrsanyz.

– Jetildirgen bilimimning arqasynda 17 týrli dәri jasay alamyn. Dәri jasau barysynda mynau bolyp qalar, myna shópting emdik qasiyeti joghary dep kez kelgen dәri jasaugha qoldana bermeymiz. Dәri jasauda eshqanday da sezimge, boljamgha erik beruge bolmaydy. Bәri dәrigerlik kózqarasta úzaq zertteu men qalyptasqan ghylymy tújyrymdargha baylanysty bolady.

– Dәriger men emshining aiyrmashylyghy nede? Siz ózinizdi emshi yaky dәrigerding qataryna qosasyz ba?

– Shipagerding de dәrigerding de negizgi kәsiby maqsaty men ústanghan qaghidalary birdey. Adam janyn emdeu. Shipager de dәriger de nauqastyng densaulyghyn emdeude sonyna deyin, qolynan kelgen bar amaldy jasaydy.

Degenmen, Qazaqstanda shipagerge degen kózqaras dúrys emes eken. Sebebi, Shipager dese, kekirip, júrtqa týsiniksiz maqammen ynyldap ejelgi baqsynyng keypindegi adam elesteytindey. Shyn mәninde shipager de, baqsy da emdeushi adamdar. Áriyne búrynghy uaqyttyng emdeushileri, olar jayly әngime bólek. Adamdar aqsha tabu ýshin, tәuip, baqshy, emshi, domshy, t.s.s halyq ruhaniyatymen ruhtas adamnyng «rólinde oinap», olargha únamsyz týr qalyptastyrghan. Sonyng әserinen halyq shipagerligi turaly pikirde san aluan…

– Teris pikirding aldaghy uaqytta dúrystaluy mýmkin be?

– Álbette dúrystalady. Sebebi, qazir adamdar auruhanagha ya bolmasa  med. ortalyqtargha em izdep emes, syn izdep baratynday. Qanshama adammen júmys jasau barysynda shyn auyryp túrghan adamnyng súraqtary men ótinishterining ózi basqasha bolady. Al keybir adamdar emdeluge emes, senen emtihan alugha kelgendey bolady. Sәikesinshe, dәriger de oghan ashyla qoymaydy. Jazylmaytyn auru joq. Bәrin de emdeuge bolady. Bizding jasap otyrghan dәrilerimiz qazaq janymen ruhtas. Onyng ýstine, shópten jasalghan dәri men emdik maqsatta qoldanylatyn basqa da zattar әlde qashan ózining paydasyn dәleldegen. Qytay, Tiybet, Úighyr halyqtyq medisinasynda úzaq jyldan beri qoldanylyp kele jatqan dәrilik ónimderdi qazaq medisinasynda de erteden qoldanylghan. Ayyrmashylyghy – atauynda ghana.

Ángimenizge raqmet!

Súhbattasqan Erkinbek Serikbayúly

Abai.kz

8 pikir

Ýzdik materialdar

Alghys aitu kýni

Alghys aitu kýni jәne onyng shyghu tarihy

Jomartbek Núrman 1567
Alashorda

Qojanov mejeleu nauqanynda (Jalghasy)

Beybit Qoyshybaev 2260
Ghibyrat

Qaysar ruhty ghaziz jan

Múhtar Qúl-Múhammed 3541