Júma, 29 Nauryz 2024
Alasapyran 5960 13 pikir 11 Mausym, 2018 saghat 09:45

Putinge "Dostyq" ordeni nege berildi?

2018 jyldyng 8 mausymynda Qytaydyng “Sosialistik osyzamandandyru qúrylysy, Qytay men shetelderding barys-kelisi men yntymaqtastyghyna dem bergeni, dýniyening beybitshiligin qorghau ýshin aituly ýles qosqan shetel azamattaryna beriledi” dep taghayyndalghan "Dostyq" ordenining túnghysh danasy Qytaygha memlekettik dengeyde saparlap, ShYÚ-nyng kezekti sammiytine qatysugha barghan Resey preziydenti Putinge syilandy.

Neshe myng jyldyq órkeniyet tarihy bar elde búryn-sondy bolmaghan múnday “Memlekettik eng joghary ataqty”  ayshyqtaytyn ordenning Putinning moynyna ilinui jәne erte de emes, kesh te emes, dәl osy samitting shaqyryluyna oraylas “ýlgerilui” tipti de tegin emes-ti. Osy ordendi taghayyndau jayly resmy týsiniktemede onyng maqsaty - "Qytay men shet elder arasyndaghy dostyq ýlgisin kórsetu arqyly dýniyege dostyq pen beybitshilik, tendik pen әdildik syndy basty múrattardy nasihattau, әlemning Qytaygha degen kózqarasyn jaqsartu” dep kórsetilgen eken. Hosh delik.

Qaramaqqa, “dýniyening beybitshiligine qosqan aituly ýlesi ýshin” Putindi ónege etip dýniyege beybitshilik, tendik, әdildik múrattaryn nasihattau sayqymazaqtyq emes pe? Basa aitylghan adamzattyq múrattarda Putin qay týrimen ónege bolady? Búl arada әngime orden úsynushy men qabyldaushynyng “әpekeme jezdem saylyghynda” bolyp túr. Álemdegi ekinshi iri ekonomikagha ainalghaly beri Qytaydyng әlemdi jana túrpatty halyqaralyq qatynastar jýiesin jasaqtaugha ýndep jәne oghan bel sheshe kirisip jatqany belgili. “Batystyq osyzamandanudy adamzattyng birden-bir sәtti de dúrys damu logikasy dep qaraudyng jansaq ekenine”,  qayta, “damu modelining kileng batystanuynyn, batystyq qúndylyqtardyng auajayyluynyn, adamzat órkeniyetining biregeylenip bara jatuy synarjaqtylyghymen dýniyeni tyghyryqqa tireytindigine bek senetin Qytay biyligi, ózining 40 jyldyq reforma tarihymen “adamzat damuynyng bayyrghy kapitalizmnen basqa da joly bar ekendin (Qytaylyq ózgeshelikke ie sosializm), batystyq erkindik pen demokratiyanyng bәrine birdey sәikese bermeytinin, batystyq qúndylyqtardyng jalpygha birdey múrat bola almaytynyn” dәleldegenin jii jariyalaytyn boldy. Onyng osy ústanymy men ýgitine Putin shynymen de, taptyrmas “ónege”! Erkindik, tendik, demokratiya, kisilik qúq siyaqty qúndylyqtargha kózqaras jәne osy qúndylyqtardy syilau men tútynu túrghysynan Putinning Sy Szinpinimen bir úyanyng bóltirigi ekeni o bastan mәlim. Endeshe, alghashqy atalmysh ordenning Putinge taghyluy zandy da. Búl izdesip tabysqan ekeuding eng әueli kýlli әlemge batyssyz da (AQSh-syz da) kýn shyghatynyn eskertu ýshin kerek-ti.

Juyqtan beri onsyz da mәz bolyp kórmegen Vashington men Beyjin arasy mýldem qojyray bastaghan. “Amerika mýddesi birinshi orynda” úranymen biylikke kelgen Tramp, sol AQSh mýddesin basshylyqqa ala otyryp, osy jyly sәuirde Qytaydan importtalatyn qúny 50 mlrd$ ónimge 10-25% kedendik baj salyghyn engizetinin mәlimdeui sol eken, Qytay da onyng eksport tauarlaryna baj salyghyn kóteretinin jariyalap, jauyrynyn kýjireytken. Ózara dónaybat shegisken qos tarap keyinnen edәuir iytis-tartyspen ymyragha kelgenimen, búl týbegeyli bitim deuge bolmaytyn jaghdayat-tyn. Búl teketiresting Qytaygha bergeni sol, Tramptyng qolgha túrmaytyn qighylyqty minezi men qisyngha qúlyqsyz mәmilesine senip, arqany kenge salugha bolmaytynyn eskertumen bir uaqytta, Qytaydyng Amerikamen tәjikelesuge shamasynyn, әsirese, joghary tehnologiyaly jәne innovasiyaly salalarda shanaqty ekenin kórsetip berdi. TRR-dan shyghyp, ónirlik odaqtardan auasha boludy qalaghan Tramp, byltyrdan beri osy taktikadan tayqyp, búrynghy Tynyq múhit әskery okrugin Ýndi-Tynyq múhity qolbasshylyq shtaby dep ózgertuimen, geosayasy alanda búl ónirden bas tartpaytynyn, Qytaydy týstik teniz tarapynan qyspaqqa alatynyn týsindirdi. Osynday ekonomikalyq, geosayasy jaysyzdyqtar Qytaydy Reseymen ong qabaqpen mәmilelesuge iytermeledi nemese mәjbýrledi.

Aqýige Tramp kelgeli Reseyge de “sanksiyalar sheruin” tópeletkeni belgili. Búl kezeginde Kenes Odaghy ydyraghannan bergi merzimde  naqtyly qúrylymdyq ózgertuler jasalyp, jýieli janghyrtylmaghan Resey ekonomikasyna auyr soqqany ayan. Batystyng qyspaqqa aluynan keyin shiykizatyn satar naryq jәne soghan shyghar jolgha zәruligi artqan Resey de tal qarmaghanday kepte edi. Osy tústa múnay men gazdyng qomaghay naryghy, investisiya men nesiyening yqtimal kózi - Qytaydyng ong isharasy oghan izdegenge súraghanday әser etti. Aylas qatyn múndas degendey ózara mýddelestik taraptardy jaqyndastyra týsti. “Bir birining ózekti mýddesi men kókeytesti qalauyna yjdaghattyq tanytyp kelgen qos tarap qatynasynyng tarihtaghy eng joghary dengeyge jetip, qazirgi әlemdegi memleketter ara baylanystyng ýlgisine ainalghanyn” bildirgen Putinge, kezeginde Sy Szinpini de “Qytay men Reseyding qay-qaysysynyng da qarsy jaqtyng ózekti mýddelerin tabandylyqpen qorghap kelgenin, jersharyn mengeruge birlese de belsene qatysyp, jana túrpatty halyqaralyq qatynastar jýiesi men adamzattyng taghdyrlastyghy qauymdastyghyn qalyptastyrudyng myzghymas dingekterine ainalghanyn” jetkizdi. Eki alyp eldi bir birin jana kórgendey tabystyryp otyrghan da, Putindi “Dostyq" ordenimen qauyshtyryp otyrghan da eki basshynyng janaghyday basa dәripteulerindegi “ózekti mýddeler” dep aitsa bolady.

Al, atalmysh ordenning tura ShYÚ sammiyti túsynda berilui de kezdeysoq emes. ShYÚ týptep kelgende, osy Qytay men Reseyding jetekshiligimen, sonday-aq, AQSh-nyng Aziya-Tynyq múhit aimaghynda ayaghyn andyp basqyzu ýshin qúrylghan úiym. Ári ekeui de osy úiymdy nyghaytu men keneytuge baryn salyp keledi. Jayshylyqta bastary bir dastarhangha birikpeytin Ýndistan men Pәkistannyng búl úiymgha kiyligise kiruleri de osy ekeuining yqpalymen iske asqan sharua. Atalghan ordenning dýnie jýzi jan sanynyng  jartysyna juyghynyng basyn qosyp otyrghan úiymnyng sammiyti qarsanynda tabystaluy, óte-móte Tramptyng Euroodaq pen Kanada syndy dәstýrli odaqtastaryna da kedensalyghyn kóterem dep, olardyng jappay narazylyghyna qalyp, “ýlken jetiliktin” qarjy ministrleri" basqosuynyng osyghan bola yryn-jyryng bolyp jatqan tústa tabystaluy, ózderine qyryn kózqarasty Amerika men batysty múqatu, halyqaralyq úpay jinau ýshin de taptyrmas oray bolghany shýbәsiz

Qúrmet Qabylghazyúly

Abai.kz

 

13 pikir

Ýzdik materialdar

Alghys aitu kýni

Alghys aitu kýni jәne onyng shyghu tarihy

Jomartbek Núrman 1582
Alashorda

Qojanov mejeleu nauqanynda (Jalghasy)

Beybit Qoyshybaev 2281
Ghibyrat

Qaysar ruhty ghaziz jan

Múhtar Qúl-Múhammed 3616