Seysenbi, 23 Sәuir 2024
Átten... 33079 80 pikir 12 Qantar, 2018 saghat 11:53

Qytaydaghy qazaqtardan «qútyldyn», Qazaqstan!

Qytaymen aradaghy tong qabaq, tomsarysqan jýzdi jylytqan sayasatker Nazarbaev boldy. Núrekeng qazaq biyligi qolyna erkin tiymey túrghan kezding ózinde-aq qyr astyndaghy kórshi elmen endigi qarym-qatynastyng kóshin týzeuge kirisip ketkeni esimizde.

Al Tәuelsizdigimizdi tórtkýl dýniyening júrty tegis tanyp, moyyndap bastaghan tústa Nazarbaev QHR-dyng sol kezdegi tóraghasy Jang Zymynmen dostyq rәuishte birneshe ret kezdesip, shekara mәselesin sheshudi batyl qolgha alghan bolatyn. Jarty әlemdi jalynan ústaghan KSRO ózining otty, oshaqty ornyna kýrmeui kýshti, týiini qatty týrli-týrli kelensizdikterdi qaldyryp ketkeni belgili. Sonyng biri, biri ghana emes, biregeyi – kórshi elder arasyndaghy shekara syzyghyn belgilep alu edi. Tәuba, Qazaqstan RF-men de, sonyng ishinde QHR-men de aragha alabaghandar túrghyzyp, alys-beris pen barys-kelisting shegin naqtylaghan jayy bar. Shekaramen birge danghayyr úly dalasy bar Qazaqstan ýshin sol kezde syrttaghy qazaqtardy Atajúrtyna oralatyp, jan sanyn arttyru da kýn tәrtibine qoyylghan edi. Onyng da reti tabylghan. Júmysshy, enbekshi kýshin elge tartu degen jeleumen Qazaqstan Mongholiyadaghy bauyrlaryn shaqyrdy.

Nesin aitasyz, toqsanynshy jyldardaghy zamananyng qiyndyghy men kýrdeliligine qaramastan Bayanólgey, Qobda betinen beri qaray qúiylghan kóshting saryny uaghynda bar qazaqqa jetti. Jang Zymyn tóraghamen bek syilastyghy men adal dostyghyn paydalanyp Nýrekeng Qytaydaghy qazaqtardyng da elge oraluyna mýmkindik jasap berdi. Jang Zymyn tóraghadan keyingi bas hatshylar da Nazarbaevpen jyly qauyshyp, qazaq kóshining aldyn tosyp, kóldeneng kedergi jasaghan emes. Ókinishke qaray, kedergini Qazaqstan Ýkimeti, Qazaqstannyng Kóshi-qongha qatysty zandary jasap baqty. Sonyng eng soraqysy – Sottylyq turaly anyqtama boldy.

Naqtylay aitsaq, Qazaqstangha kóship kelip, birjola qonystanugha bel bughan etnikalyq qazaq ózi tuyp ósken elden (mysaly, Ózbekstannan, Mongholiyadan, Reseyden, QHR-dan, t.b.) sottalmaghany turaly, zang búzyp, búzaqy, sodyr atanbaghany turaly anyqtama әkeluge mindetteldi. Álgindey talap Ózbekstan men Reseyden, Mongholiyadan keletin qazaqtargha kóp qiyndyq tudyrmaghan siyaqty, al, Iran men QHR-da ómir sýrgen qandasymyz qara jerge qarady da qaldy. Nege deseniz, Iran jaghy onday anyqtamany týsine almady, QHR sottalghan adamyn syrtqa jibere almaytyndyghyn aityp bet baqtyrmady.

Sóitip qolynda QHR-dyng qyzyl tólqújaty bar (tólqújat Qytayda zang búzbaghan adamdargha ghana beriledi), alayda Sottalmaghany turaly anyqtamany esh mekemeden ala almaytyn bauyrlarymyzdyng Babaqonysqa betbúrghan kóshi birden irkildi. Osy jaytty aityp qazaq ziyalysy, «Abai.kz» portaly bastaghan últ isine janashyr qazaq baspasózi kýnde kýnirendi.  Tiyisti mekemelerding jetesine jetui tiyis sózdi jetkizip túryp jazdy, kórsetti. Biraq, mәlin týstes boyaugha múrtyn malyp alghan Ýkimet miyghynan kýldi de otyrdy. Qala berdi Janaózen oqighasyn әkelip oralamandargha japty. Sonymen qay taraptan bolsa da kósh mýldem toqtay bastaghan tar kezende biylikting búl pәrmenine quanyp, «qútty bolsyn» aitqan bir qariyamyz: «Naymandar, sender sol túryp jatqan jerding iyesisinder. Túghyryl hannyng úrpaghy sender bolasyndar. Kóshpender, otyra berinder sol otyrghan jerlerinde!» - dep úran tastady. Alayda, «úranqay» qosynda otyryp alyp úran tastaghan qariyamyzdyng bәtuasy jyl ainalmay byt-shyt boldy. Byt-shyt bolatyn sebebi: Resey Ukrainanyng shyghys aimaghyna basyp kirdi de, ózining imperiyalyq azuyndaghy bar tisin aqsityp túryp kórsetti. Ol azudyng oidaq-soydaq tisinde qazaq jerining bir púshpaghyn tistey ketsem degen tilek baryn «abyz» shaldan basqamyz týgel bayqadyq ta, baybaylap qazaqty, qazaq kóshin izdey jóneldik. Zanymyzdy da týzep, jenildikterdi kóbeyttik. Taghy da týzeu ýstindemiz. Endi...búndayda qazaq kóshi qúiylghannyng ýstine qúiylyp berui kerek edi ghoy! Joq, ýnsizdik! Óitkeni, «abyzymyzdyn» degeni bolyp, Qytay biyligi qytaydaghy qazaqtardyng eteginen ústap, «jalbarynyp» jibermey jatyr. Osy kýni әleumettik jeliler men erkin aqparat kózderinen QHR-dyng batys aimaghy – Shynjang Úighyr Avtonomiyaly audanynan ústalyp, qamalyp jatqan qazaqtar turasyndaghy aqparatty kýndelikti kezdestiremiz.

Ústalyp jatyr, qamalyp jatyr, qytay sherikterining qolynan qaza tauyp jatyr, Qazaqstannan alghan tólqújatyn Qytay biyligi tartyp alyp jatyr... qysqasy alatopalan. Maonyng zamanyndaghy Mәdeny tónkeristen bir kem emes. Qazaqstan Ýkimeti, әriyne, búl súmdyqty Qytaydyng ishki isi dep ýndemeydi, Syrtyq Ister ministrligi qopandady da qoydy. Dәrmensiz. Dýniyejýzi qazaqtarynyng 5 qúryltayynda Shynjandaghy qazaqtardyng basyndaghy ahualdy estigen Elbasy da tyghyryqqa tirelip qalghan siyaqty.

Qalghan ýmit – halyqaralyq bedeldi úiymdarda. Sol taraptan bir qozghalys bolmasa, Qytaydaghy qazaqtardyng kýni qaran.

Qytay ókimeti bәrin qoyyp, qazaq balasynyng últyn «hanzu» dep jazdyrugha pәrmen qylyp jatqanyn estiymiz. Ras bolar. Qytay qúrsauyndaghy qazaqtar qazir kýnde tanarten, keshke hanzu tilinde sayasy әnder aityp, sabaq aluda. Ýiindegi, meken-jayyndaghy últtyq órnekterden ada boluda. Sy szinipindi «әkem» dep sóileytin belsendi qazaq әielderi tóbe kórsete bastaghan. Eki jýzdi satqyndar kóbeygen. Qazaq birining ýstinen biri aryz aidap, tynshylyq jasaugha kirisken. Sóitip, amal kem, bir jarym million qazaq qor bolyp, qorlyqta ketip barady. Qysaqasy, «qytay», «qytay» dep bózek qylyp, jaqtyrmaushy edin, endi saghan Qytaydan keletin qazaq joq, Qazaqstan! Qútyldyng «pәlelerden»! Búnday jaghdayda basqa ne deuge bolady?..

Abai.kz  

80 pikir