Júma, 29 Nauryz 2024
Biylik 10130 28 pikir 14 Qarasha, 2017 saghat 08:40

Elbasy elding jýregine Úly qorghan ornatty

Shiyrek ghasyrdan astam uaqyt ishinde elimiz memleket qúru men naryqqa ótudi qatar alyp jýrdi. Qoynauy qazba baylyqqa toly, úlan-ghayyr territoriyasy bar jas respublika әlemning nazaryn audaryp qana qoymay, әlemdik jana tәrtipting ornyghuy ýshin talay mýddeler men qayshylyqtardyng toghysatyn jeri bolyp qaldy.

Osy barysta biz Elbasynyng sarabdal sayasaty men orta tehnikumnan joghary bilimi bar tózimdi de qajyrly, meyirimdi halqymyzdyng arqasynda barlyq qiynshylyqtardy enserip, algha jyljydyq. Jetistigimizge dos sýiindi, dúshpan kýiindi.

Elbasy biyl jyl basynda halyqqa joldauynda Qazaqstannyng ýshinshi janghyru kezeni bastalghanyn jariyalady. Sodan keyin ile-shala «Bolashaqqa baghdar: Ruhany janghyru» maqalasynda «Álem bizdi qara altynmen nemese syrtqy sayasattaghy iri bastamalarymyzben ghana emes, mәdeny jetistikterimizben de tanuy kerek» - dep atap ótti.

Oydan oy tuady degendey biz ruhany janghyrudyng qyr-syryna ýnilip, bolashaqqa baghdar jasaghanymyzda búl strategiyalyq baghdarlamalardyng týp qaynary Elbasy 2013 jyly halyqqa joldauynda ortagha qoyyp, 2014 jyly taghy da tolyqtyra týsken damyghan 30 elding qataryna qosylu – mәngilik Qazaqstan jobasynan bastau alatynyn, sonymen birge odan búrynghy basqa da jobalarmen ýndesip jatatynyn bayqaymyz.

Armansyz adam qanatsyz qúspen teng degendey әrqanday elding qiyndyqtan alyp shyghyp biyikterge bastaytyn armany, yaghny strategiyalyq baghdarlamasy bolady. Naryqqa ótip, jekemenshik qalyptasqan, zayyrly memleketting barlyq prinsipteri men instituttary ornygha bastaghan, bayyrghy saq, ghúndar men Kók Týrkilerdin, Altyn Ordanyn, Aq Ordanyng múrageri, Qazaq Handyghymen, Alashordanyng ruhymen sugharylghan bizding jas respublikamyzdyng armany – mәngilik el.

Mәngilik el armany qu taqyrda payda bolghan joq. Biz shiyrek ghasyr ishinde ótkenge saraptama jasap, tórtkýl dýniyege óz kózimizben qaray bastadyq. Qaghanattardyng mereyine shomsaq, taypalardyng berekesizdigin týsindik, dәstýr men dinning ozyghy men tozyghyn payymdadyq, otarlyq tanbanyng etten ótip, sýiekke tayaghanyn sezindik, qyrghy qabaq soghys ayaqtalyp, iydeologiyalyq qayshylyq bәsendegenimen, din men din, mәdeniyet pen mәdeniyet, órkeniyet pen órkeniyet arasyndaghy jana teketiresterding bastalghanyna, ghylym men tehnikanyng qaryshtap damuy jahandyq globalizasiyanyng jana bir órleuin dýniyege әkelgenine kuә boldyq.

Biz ghibrat alatyn, ýlgi tútatyn әlemdik tәjiriybeler de joq emes. Dýniyejýzilik birinshi soghystan keyin әlemdik daghdarys bastalyp, býkil Europa, Amerika qiyndyq qyspaghynda qalghanda amerikalyq jazushy Djeyms Truslou Adams «Amerika armany» degen roman jazyp, Amerika armany degen úghymdy halyq sanasyna sinirdi. Mine búl qazirge deyin dýniyejýzine erekshe yqpal etken, ekinshi dýniyejýzilik soghystan keyin AQSh-ty әlemdik eki ýlken derjavanyng birine ainaldyrghan úly arman edi. Kitaptyng ózekti iydeyasy mynaday: «Barlyq jiktegi azamattardy búdan da baqytty, bayashatty ómirge bastap baratyn arman bar, ol – Amerika armany. Mine búl әlimsaqtan beri adamzattyng aqyl-oy qambasymen zattyq qajetine qosqan úly ýlesimiz». Búl arman qyryq temirding qúrauynan qúralghan barlyq úlystar men últtardy bir taudyng astyna jiystyryp, kisilik qúqyq, demokratiya saltanat qúrghan, jeke túlghanyng jarqyrap kórinuine barlyq jaghday jasalghan alyp memleketti dýniyege әkeldi. Álemde jana tәrtip ornady. Memleketter arasynda «júmsaq kýshtin» róli nemese mәdeniyetting yqpaly basym oryngha shyqty. Amerikanyng mәdeniyet salasyna bólgen qarjysy әskery ónerkәsipten keyin ekinshi oryngha shyghyp, el budjetining 25 payyzyn qúrady. Búl kýnde Soros qory, Karneg qory, Amerika Mәdeniyet Almasu qoghamy dýniyening barlyq jerinde jemisti júmys jasasa, «fast fud», «koka kola» degen úghymdar býkil jastardyng sanasyn jaulap aldy. Gollivud kino óndirisi әlemdik kinonyng alty da jeti payyzyn ústasa, qoyylym jaghynan dýniyejýzining teng jartysyn qamtidy. Mine osydan-aq Elbasynyng ne ýshin ghylym men mәdeniyetke airyqsha kónil bólip otyrghanyn týsinemiz. Ashalap aitsaq, Amerika armany halyqtyng dinge degen senimin, zattyq mәdeniyetke degen qajetin tolyqtay qanaghattandyryp, jeke túlghanyng әrqanday obektiv sebepting kedergisine úshyramay maqsat-múratyn iske asyruyna jol ashty.

Amerikadan keyin aldyna ýlken maqsat qoyyp, strategiyalyq baghdarlama belgilegen el shyghystaghy alyp kórshimiz Qytay Halyq Respublikasy. Búl elding songhy 30 jylda qol jetkizgen ekonomikalyq tabysyna býkil el tanday qaghyp otyr. Basqasyn aitpaghanda, Qytaydyng alghashqy airyqsha ekonomikalyq aimaghy bolghan, tenizge tiyip túrghan ólkesi Guandunnyng jalpy ishki ónimi Reseyding býkil ishki ónimine para-par bolghan. Qytay bizding qúdayy kórshimiz әri strategiyalyq әriptesimiz, taularymyz tútasyp, shekaramyz qiylysyp qana jatqan joq, taghdyrymyz ben mýddemiz de tútasyp jatyr. Elimizding múnay-gaz salasynda Qytaydyng ýlesi 20 payyzgha jetti. Aramyzdy eki temirjol liniyasy jalghasa, Batys Qytay-Batys Europany tútastyratyn avtojol salynuda. Búdan syrt tau-ken, baylanys, auyl sharuashylyghy, qúrylys salasynda qytay investorlary kóptep kelude. Moynaq elektrstansiyasyn salugha, Shymkent, Aqtóbe múnay óndeu zauyttaryn qaytadan janalaugha qytaylyqtar qatynasty. Sonymen birge Qytayda 2 milliongha tayau qandastarymyz túrady, olardyng taghdyry bizdi bey-jay qaldyra almaydy. Osy alyp elding әrbir qimyly bizdi ghana emes býkil әlemdi oilandyryp otyr. Qytay armany Qytaydyng 5-shi úrpaq basshysy biylikke kelgen song kóterildi. Naqtylap aitsaq, Qytay armany Qytay baspasózinde 2012 jyly 29 qarashada resmy ainalysqa týsip, 2013 jyly 18 partiya qúryltayynda bas sekretar bolyp saylanghan Sy Szin Pinning auzymen әlemge jariya etildi. Eki ghasyrlyq nysana yaghny Qytay Kommunistik partiyasynyng jýz jyldyq mereytoyy men (1927-2027) Qytay Halyq Respublikasynyng qúrylghanyna 100 jyl tolatyn mereytoyy (1949-2049) osy eki arnauly data aralyghynda Qytay últyn túlgha etken kópúltty Junhua últtarynyng úly qayta kórkeyine qol jetkizu. Búl maqsattyng basty beynesi memleketting kýshengi, últtyng órkendeui, halyqtyng bay-baqytty boluy jaghynan kórinis tabady. Qytay armany dinge emes tarihy jetistikterge arqa sýiep, sodan quat alady әri jekening emes kópting kýshine, bereke-birligine mәn beredi.

Qytay iydeologtarynyng payymdauynsha 1-shi úrpaq basshy Mao Szedun alghashqy 30 jylda Qytay Halyq Respublikasyn qúryp, ayaghynan túrghyzdy, 2-shi úrpaq basshy Den Syaopin 30 jyl reforma, ashyq esik sayasatyn qoldanyp, Qytay elin bayytty. Endi mine 5-shi úrpaq basshy Sy Szin Pin 30 jyl merzimde nemese 2050 jylgha deyin Qytaydy qúdiretti elge ainaldyrady.

Álemdik tәrtipti qadaghalap otyrghan eki elding maqsat-múraty men mýddeleri key jerde týiisse, key jerde alshaqtap ketedi. Sonyng kesirinen otqa oranyp, tynyshtyghy ketken elder qanshama?

Bizding armanymyz mәngilik el. Armannyng ýlken-kishisi, erte-keshi bolmaytyn shyghar. Tarihy shart jaghday pisip-jetilgende, ómirlik súranysy artqanda ghana dýniyege kelip, óz arnasyna týsip aghysymen aghady.

Biz osy jyldar ishinde ishki sayasatta әri-sәri bolmastan naryq jolyna týsip, halyqtyng әl-auqatyn jaqsarttyq. Tarihy sebepterge baylanysty kóp últty elge ainalghan elimizdegi barlyq últtardyng ortaq mýddesin saqtap, bereke-birligin arttyrdyq. Kóptegen últar óz ana tilinde bilim alyp, dәstýrin saqtap, tól mәdeniyetin damytugha mýmkindik alyp otyr. Qazaqstan Halyqtar Assambleyasy adamzattyng sayasy ómirine alyp kelgen bizding elding eng ýlken jasampazdyghy desek te bolady. Tәuelsizdik jyldary 14 milliongha qúldyrap ketken jan sanymyz qaytadan 18 milliongha jetti. Unitarly memleketti qúraushy basty últtyng jan sany 42 payyzdan 70 payyzgha kóterildi. Álemde shashyrap jýrgen milliongha tayau qandastarymyz atamekenge oralyp, irge teuip, biznes pen ghylymnyng kórigin qyzdyra týsti. Oralghan bauyrlarymyzdyng enbekke qabilettiligi 70 payyzdan assa, elimizding ortasha jasy 25 jas bolyp, bolashaghy núrly elderding qataryna óttik.

Shyt jana Astana salyndy. Almaty Orta Aziyadaghy eng ýlken qarjy, biznes ortalyghyna ainaldy. Elbasynyng bastamasymen eki ret ótkizilgen qarjy men jyljymaytyn mýlikti zandastyru, eki retki biznesti qorghaugha arnalghan moratoriy elimizde shaghyn, orta kәsipting tynysyn ashyp, adymyn jedeldetti. Osynyng nәtiyjesinde múnay-gazy, qazba baylyghy joq Almaty qalasynyng ishki ónimi Qyrghyzstannyng 5 esesine para-par boldy.

Syrtqy sayasatta shekaramyz qiylysatyn barlyq kórshilerimizben qyzyl syzyqty aiqyndap aldyq. Europa Qauipsizdik Úiymyna tóraghalyq etip, Islam Konferensiyasyna qatynasyp, Shanhay Yntymaqtastyq úiymyn qúrushylardyng biri boldyq. Álemdik dinder sezin, mediaforumdar ótkizip, BÚÚ Qauipsizdik Kenesining 2017-2018 jyldar aralyghyndaghy túraqty emes mýshesi bolyp saylandyq. Qysqy Aziada, әlemdik Uniyversiada jәne EKSPO-ny abyroymen ótkizip, ekonomikalyq, sporttyq kýsh-quatymyzdy әigiledik.

Elimiz Halyqaralyq jaghdayda kóp vektorly sayasat jýrgizip qana qoymay, ónirlik sayasatta týbi bir tuysqan týrki elderimen qatynasqa basym baghyttar berildi. Atatýrik pen Maghjandar armandaghan, Mústafa Shoqay bar ghúmyryn arnaghan sara jol ol týrik halyqtarynyng birigui, kýshengi edi. Jan sany 200 milliongha tayaytyn dәstýri, tili, dini, dili bir tuysqan halyqtar qanshama ghasyr bólip alyp biyleuding qúrbany bolyp, tili shúbarlanyp, jazuy ústaghannyng qolynda, tistegenning auzynda ketti.

Elbasymyz osy baghyt jolynda elimiz qúryla sala armay-talmay, aighay-attangha ermey, sabyrly, saliqaly júmys jasap keledi. Qasiyetti qalamyz Týrkistanda Q.A.Yasauy atyndaghy HQTU, Astanadaghy Týrik Akademiyasy, Almatydaghy S.Demiyreli atyndaghy Uniyversiytet, mine, osynyng dәleli. Jalpyhalyqtyq talqylaudan keyin Elbasy latyn әlipbiyine kóshuding ekinshi jobasyn bekitti, endi ashylghan aramyz jaqynday týsedi. Týrki júrtyn biriktiretin bolashaqtyng kerueni maqsatyna qaray bet týzedi. Onyng iygiligin kórer kýnder әli alda degen sóz.

Elbasy biylghy qantarda memlekettik biylik tarmaqtary arasyndaghy ókilettilikterdi qayta bólu mindetin kýn tәrtibine shyghardy.Ýkimet pen Parlamentting ókilettiligin keneytip, jauapkershiligin arttyrugha, jergilikti ózin-ózi basqaru isin uaqyt talabyna say jetildiruge baghyttalghan búl reformany halyq qyzu qoldady. Sonday-aq qoghamdyq úiymdardyng júmysy qanat jayyp, azamattyq qoghamnyng damyghan elder qoldanghan prinsipteri ómirimizge ene bastady, kóppartiyaly saylaudyng qyr-syryn halqymyz eptep sezinude, jekemenshik qalyptasyp, últtyq burjuaziya ómirimizding bir bólshegine ainaldy. Qazba baylyqtyng paydasyn әrbir qazaqstandyq sezinu ýshin qarjy kózin joghary tehnologiya men turizmdi damytugha búru, qyzmet óteu salasyndaghy bir tereze týzimin barynsha jalpylastyru, keden, salyq jýiesine zaman talabyna say jalghasty reforma jasau basty baghytymyz bolmaq.

Saralap kórsek mәngilik elge bastar joldyng taghany qalanyp, bes qaruy saylanyp keledi eken. Bizding múrat-әlemge әmir jýrgizip, óz tәrtibimizdi ornatu emes, joghymyzdy týgendep, barymyzdy marqaytu eken. Onyng aiqyn dәleli yadrolyq qarudan óz erkimizben bas tartuymyz bolyp tabylady. Bizding arman-úiyghan berekemiz búzylmay, halqymyzdyng әl-auqatynyng artuy, zamana kóshinen qalmay mәdeny qúndylyqtar jaratu, taryday shashyraghan alashtyng bir shanyraq astynda bas qosuy, keregesi aghash, tuyrlyghy kiyiz týbi bir týrikting emen-jarqyn qol ústasyp,әlemdik órkeniyetting biyiginen óz ornyn tabuy bolyp tabylady.

Taghy da tariyhqa jýginsek, 1644 jyly manchjurlardyng saylauyt atty әskerleri әigili Qytay Úly qorghanynyng shyghys qaqpasyn búzyp kirip, 3 ghasyrgha tayaghan kóshpelilerding alyp memleketin qúrdy әri Qytaydyng qazirgi territoriyasynyng negizin qalady. Qytaydyng pәlen ghasyrgha qalyptasqan dәstýri boyynsha soghys órti sóngen song imperatorlar soghysta býlingen Úly qorghandy qaytadan jóndep, qalpyna keltiretin. Imperator Syanilungha uәzirleri jәne qolbasshylary jaghynan kóptep úsynys hattar týsedi. Astanada túryp mazasy ketken imperator ortalyqtan 200 shaqyrym qashyqtyqtaghy patshanyng demalys aimaghyna baryp, úzaq oilargha shomady. «Osy Úly qorghan salynghaly qanshama handyq auysyp, qanshama qaghandar tarih sahnasyna shyqty. Sonyng qanshasyna pana boldy? Keshe ghana atalarymyzdyng atty әskeri búzyp ótti emes pe? Úly qorghandy shekaragha, ótkel, asulargha emes halyqtyng jýregine salu kerek, sonda ghana eshbir jau ala almaydy. Onyng joly-alman salyqty azaytyp, halyqtyng jaghdayyn jaqsartu, el bastaghan serkelerding yqylasyna bólenu». Sonymen alman-salyq azayady, jer iyesin tabady. Konfusiyding ilimi dәriptelip, elding birden bir iydeologiyasyna ainalady. Soghysta qaza bolghan Min patshalyghynyng qolbasylary men uәzirlerine eskertkish ornatylyp, opalylar kitabyna engiziledi. 12 jastan jogharghy Manchjur әuletining erkek kindiktileri jyl sayyn bes qaruyn asynyp, 2-3 aigha sozylghan ang aulau mausymyna qatysady. Búl joryqtardy imperator ózi bastap, eshbir әiel zatyn qastaryna ertpeydi. Osynday qadamdargha barghan súnghyla imperator halyq jýregine myzghymas úly qorghan ornatyp, ishki-syrtqy jaularyn tәubesine týsirdi.

Jogharyda biz saralap ótken jaghdaylar Elbasynyng el jýregine ornatqan úly qorghany dep bilemiz. Endigi maqsatymyz úzaqqa kóz salghanda syrtqy sayasatta qazirgi qalyptasqan tepe-tendikti saqtay otyryp, Europa Odaghyna qaray jylju. Jalpy Batystyng ozyq tehnikasy, synnan ótken el basqaru ýrdisin elimizge jalpylastyru basty baghyt bolmaq. Áriyne, ishek-qarnymyz aralasyp ketken Reseymen barynsha jaqyn qarym-qatynas jasau, olardyng qorghanystaghy әleuetin óz mýddemizge paydalanu biz ýshin әli de manyzdy orynda túrady. Gruziyanyn, Ukrainanyng qateligin qaytalamau ýshin bizge qanshalyq sabyr men sheberlik kerek ekenin týsingenimiz abzal.

Resey esimizge auyq-auyq salyp túratyn Qytay qaupi búl kýnde Parlamentten bastap, bazarda zaty ótpey, ishi pysyp otyrghan әielderge deyin kýnine birneshe ret qaytalaytyn jarapazangha ainalyp ketti. Kezinde Napaleon Bonopart úiqysynan oyanbasyn dep tilegen arystan búl kýnde qol-ayaghyn jazyp, silkinude. Energetikalyq resursqa, ekologiyalyq taza azyq-týlikke degen yqylasy, súranysy kýn sanap artuda. Biz óz zandarymyzdy әsirese migrasiya turaly zandarymyzdy kemeldendirip, ishki bereke, birligimizdi kýsheytsek, eksportty kóbeytip, últtyq ishki ónimdi eselep arttyratyn tamasha oray aldymyzdan kýtip túr. Ol jaqta jasap jatqan 2 milliongha tayau qandastarymyz eki elding arasyna altyn kópir rólin atqarary sózsiz.

Resey óndiriste, tehnika janalauda kenjelep otyr. Halyqty jaylaghan maskýnemdik, nashaqorlyq, jogharghy biylik esholonyn kemirgen korrupsiya, sheshen, tatar, bashqúrt siyaqty halyqtardyng tәuelsizdikke degen talpynysy, Qyrym oqighasynan keyingi Batystyng qatang sanksiyasy osy qiyndyqtar qabattasyp kelgende baytal týgil, bas qayghy zaman bolyp Orta Aziya elderi erkin tynystap qalady.

Al Qytaydyng da ishki-syrtqy qiynshylyghy jetip artylady. Tenizben shekaralasqan eldermen kýnnen-kýnge kýsheygen shekara dauy, әsirese, ejelgi dúshpandary Japoniya, Vietnam, Ýndistan búl ýsh el de qalpaqpen úryp alatyn el emes. Azuyn aigha bilegen әrqanday astam elding qolyn matap, ayaghyn túsaydy. Ishki jaqta Tiybet, Úighyr, jalpy músylmandar mәselesi, baylyqtyng әdiletsiz bólinip, ónirlik, әleumettik paryqtyng úlghangy, bay men kedeyding arasynda jikting ashyluy, partiya bedelining qúldyrap, korrupsiyagha qarsy kýres klandar arasyndaghy esep aiyrysugha ainalyp ketui, mine, múnyng bәri de juyqta sheshile qoymas kýrmeui qiyn týiinshekke ainalyp barady. Onyng ýstine Qytay jan sanynyng ósui sayabyrlap, toqtau aldynda túr. Sarapshylardyng mejesine qaraghanda 2100 jyldary Qytay jan sany 600 milliongha týsip qaluy mýmkin.

Aynalagha qazaqtyng kózimen qarap ýirensek biraz nәrsege qanyghamyz. «Óz óltirmeydi, jat jarylqamaydy» degendey tuysqan týrki halyqtarynyng ózara sayasi, ekonomikalyq, mәdeny baylanystaryn jaqsartu mәngilik elding keleshegin kórkeytip, bolashaghyn núrlandyratyn birden bir tóte jol. Latyn jazuy aramyzdy jaqyndatyp, ruhany әlemimizdi janghyrtsa, bolashaq ekonomikalyq odaq kýshimizdi eseleydi. Týrksoydyng júmysy әli de jandanuy kerek. Týrik Akademiyasy, Yasauy atyndaghy Uniyversiytetke, S.Demiyreli atyndaghy Uniyversiytetke memlekettik grantty kóbeytip, barlyq elderdegi týrik halyqtarynyng jastaryn, әsirese, tatar, bashqúrt jastaryn kópten tartuymyz kerek. Olar ýshin oqu, qyzmet isteu, nekege túru, azamattyq aluy jenildetilgen tәrtippen jýrgizilse núr ýstine núr bolar edi.

Mine búl ghúndardyng qayqy qylyshymen әlemdi jalt qaratqan, týrikter mәngilik balbal tastargha oiyp amanattaghan, Shynghyshannyng Jasaq zanynda kórinis tapqan, Altyn Ordanyng túlparynyng túyaghynda ýmit bolyp janghan, Esim hannyng Eski joly, Qasym hannyng Qasqa jolynda arman bolyp qalghan mәngilik elding mәngilik múraty. Búl arman eles bolyp Túran dalasyn kezip jýr. Ýkilegen ýmitimiz, asqaq armanymyz bәri-bәri de osynyng ayasyna syiyp ketedi.

Omarәli Ádilbekúly

Abai.kz

 

28 pikir

Ýzdik materialdar

Alghys aitu kýni

Alghys aitu kýni jәne onyng shyghu tarihy

Jomartbek Núrman 1569
Alashorda

Qojanov mejeleu nauqanynda (Jalghasy)

Beybit Qoyshybaev 2265
Ghibyrat

Qaysar ruhty ghaziz jan

Múhtar Qúl-Múhammed 3563