Júma, 29 Nauryz 2024
Janalyqtar 5204 0 pikir 2 Qarasha, 2010 saghat 19:44

[ÚLY JÝZ QAZAQTARYN BASQARU TURALY]

Aynalamyzda, imperiyanyng qiyr shetindegi halyqtar úiqydan oyana bastady, olardy jýzdegen jyldar boyy basqan qara týnek joghala bastady*1. Qytaydaghy ishki tolqular osy kezge deyin tynysh jatqan alpauyt eldin  aqyl-oyynyng oyanuyna týrtki bolyp, búl qandayda bir tabighy jolmen bolatyn tónkeris arqyly sheshilui tiyis. Basqa jaghynan alghanda, Búharadaghy Orta Aziyanyng músylman handyqtarynda týrik súltanynyng aragha ot salatyn firmandary payda bolypty, ony Búhara әmiri músylmandar arasyna óz emissarlary arqyly taratpaq, úzynqúlaqqa qaraghanda aghylshyn altyny men Stambuldan adamdar payda bolghan; orys tauarlary ortaziyalyq bazarlarda bәsekesiz birinshilikke ie bop túrghan, jaqyn uaqytta aghylshyn tauarlary men europalyq jetilgen myltyqtardyng da payda bolary kýmәnsiz. Múnyng barlyghy saqtyq sharalaryn qabyldaudy talap etedi. Týsinikti bolu ýshin bizding ortaziyalyq shekaranyng jaghdayyn qysqasha bayandaudy artyq dep sanamaymyz.
Syrdariyadaghy fort Perovskiydi  alyp, Ile ólkesine Vernyy bekinisi salynghan song Resey Orta Aziyanyng qaqpasyna imperiya iyeligin ontýstikte jatqan handyqtardan bólu ýshin shek qoyylyp, baghanalar ornatyp, shekarany bóldi.
Búl shekara әli kýnge deyin tolyq anyqtalmaghan jәne az tanymal. Ol shartty týrde Shu ózeni boyymen dep sanalady, biraq búl belgi de halyq auzynda orys, qaysaq jәne qoqandyqtar arasyndaghy shekara belgi dep esepteledi.

Aynalamyzda, imperiyanyng qiyr shetindegi halyqtar úiqydan oyana bastady, olardy jýzdegen jyldar boyy basqan qara týnek joghala bastady*1. Qytaydaghy ishki tolqular osy kezge deyin tynysh jatqan alpauyt eldin  aqyl-oyynyng oyanuyna týrtki bolyp, búl qandayda bir tabighy jolmen bolatyn tónkeris arqyly sheshilui tiyis. Basqa jaghynan alghanda, Búharadaghy Orta Aziyanyng músylman handyqtarynda týrik súltanynyng aragha ot salatyn firmandary payda bolypty, ony Búhara әmiri músylmandar arasyna óz emissarlary arqyly taratpaq, úzynqúlaqqa qaraghanda aghylshyn altyny men Stambuldan adamdar payda bolghan; orys tauarlary ortaziyalyq bazarlarda bәsekesiz birinshilikke ie bop túrghan, jaqyn uaqytta aghylshyn tauarlary men europalyq jetilgen myltyqtardyng da payda bolary kýmәnsiz. Múnyng barlyghy saqtyq sharalaryn qabyldaudy talap etedi. Týsinikti bolu ýshin bizding ortaziyalyq shekaranyng jaghdayyn qysqasha bayandaudy artyq dep sanamaymyz.
Syrdariyadaghy fort Perovskiydi  alyp, Ile ólkesine Vernyy bekinisi salynghan song Resey Orta Aziyanyng qaqpasyna imperiya iyeligin ontýstikte jatqan handyqtardan bólu ýshin shek qoyylyp, baghanalar ornatyp, shekarany bóldi.
Búl shekara әli kýnge deyin tolyq anyqtalmaghan jәne az tanymal. Ol shartty týrde Shu ózeni boyymen dep sanalady, biraq búl belgi de halyq auzynda orys, qaysaq jәne qoqandyqtar arasyndaghy shekara belgi dep esepteledi.
Ortaziyalyq jerlermen týiisken Sibir vedomostvasyndaghy qaysaqtardyng jeri Batys Sibirding barlyq ontýstik bóligin qamtyp,
1 000 000 sharshy shaqyrymnan astam jerdi alyp jatyr. Ontýstiginde eshqanday naqty shekarasy joq, ol jaqtan ótuge qiyn, bos, Shól dala dep atalatyn jazyq aimaqpen, batystan shyghysqa Orynbor qaysaqtarynyng shekarasynan Balqash kóline deyin 700 shaqyrym, al ol jerden shyghysqa qaray taghy da 600 shaqyrym – sol kólmen, Ile ózeni jәne Ile alqabyndaghy Vernyy bekinisimen shekteledi.
Sibir vedomstvasy dalasynan ontýstikke qaray Úlytau stanisasy men Aqtau bekinisi ornalasqan. Tek týie keruenderi ghana shóldi, qúmdy jәne qúnarsyz daladan ózderine qorek jәne bir-birinen óte qashyq ornalasqan suy az qúdyqtardan nәr tabady.
Dalanyng qazirgi Semey oblysyn qúraytyn sol jaq qaptal  ontýstikten shyghysqa qaray qar basqan Alatau taulary jotamen qorshalyp, ótken ghasyrda imperator Syani-Luni biylik jýrgizgen kezde qytaylyqtar jaulap alghan búrynghy Jonghariya men Kishi Búharagha qaraydy. Búl qaptaldyng ontýstik sheti Qoqan iyeligimen shektesip kelgenimen, ortalyghyna Tashkent, Qúlja, Qashghargha ketetin negizgi joldardyng toghysynda jatqan Vernyy bekinisin salyp, Resey Ile alqabyna taban tiregendikten, keme jýruge bolatyn Ile ózeni men qyrghyz taularynyng arasynda ornalasqan búl shep eger Reseyding bodandyghyna búryn qoqandyqtar ezgisindegi barlyq qara qyrghyzdar kirse, әriyne olar ýshin eng paydalysy, Reseyding qol astynda bolu.
Ontýstik shekarany qorshap, ony Orynborlyq Syrdariyagha qospay bir-birimen baylanysqan erekshe liniyamen Shól dalanyng soltýstik jaghynda, tómengi aghysynda, birde-bir bekinis joq Shu ózenining tómengi aghysyn da qorshau mýmkin emes. Búghan qosa, Shu ózenining osy bóliginde Shól dala otyn, jayylym jәne sudan maqúrym (Sarysu ózeninen basqasy) qalghandyqtan, bekinisti qamtamasyz etip otyru qiyn. Shu ózenining jogharghy jaghy ghana qyrghyz taularynan shyqqan túsynan Balqash kóline jaqyndaytyn jerge deyin otyryqshylyqqa qolayly jәne [búl jerdi meken etu] Ile bekinisi Vernyy men Qapaldan tasymal jasau arqyly mýmkin bolumen qatar, Shu ózeninen jýz shaqyrym jerde, ontýstikke qaray ornalasqan Balqash kóli arqyly da uaqyt óte kele mýmkin bolady.
Shu ózenining jogharghy aghysynan liniyanyng eng jaqsy baghyty Shumen qatarlasa jýretin Syrdariya ózenine deyingi Áziret nemese Týrkistan qalasyna jaqyn ornalasqan Kýngey Alatauy men onyng soltýstik silemi bolar edi. Shu ózenining jogharghy jaghynan Tashkentke deyingi joldyng jartysyn Úly jýzding jalayyr jәne dulat ruynyng qaysaqtary ústap túrghanyn jәne qoqandyqtardyng búl qazaqtardy azghantay bekinistermen baghyndyryp túrghanyn jәne olardan sol beketterden shyqqan qaruly jasaqpen zeket jinaytynyn eskersek, búl jerden qoqandyqtardy quu arqyly qazaqtardyng kóshi-qony men kóshpendi saltyna ziyan tiygizbey, olardan qoldau tabamyz dep ýmittenuge bolady.
Sibir vedomstvosy osy bir qaysaqtyng keng dalasyndaghy kóshpendi halyqtyng paydasy men qajetine jarap, ol arqyly salt-daghdysyna núsqan keltirmeytindey dúrys biylik jýrgizudi bekitu – bizding jogharghy biylikting ýnemi basty nazarynda túrghan mәsele.
1854 jyly biylik basyndaghy Senatqa sol jyldyng 19 mamyrynda berilgen jogharghy jarlyq negizinde qaysaq dalasy eki bólikke bólindi: onyng biri dalanyng ong jaq bóligin qúrap, 5 syrtqy okrugten túrdy, olardy Sibir qyrghyzdarynyng oblysy  dep atap, búrynghy basqaru әdisi qaldyryldy, al soltýstik bólikte ornalasqan jәne Ertis ózenining ong jaghyndaghy Kóktóbe jәne Ayagóz okrugterinen qúralyp, qaysaqtardyng ishki okruginen, Qapal әskery okruginen, Semey jәne Óskemen qalalary men Búqtyrma bekinisinen túratyn bólikten Jogharghy qauly negizinde erekshe Semey oblysy qúryldy.
Sibir vedomstvasyndaghy qaysaq dalasyn ekige bólip, sol jaq bólikten erekshe basqaru ortalyghyn jasaugha basty sebep bolghan jaghdaylar: birinshiden, Sibir vedomstvasyndaghy ken-baytaq dalany alyp jatqan qaysaqtardyng ýlken tobyn bólu jәne jogharyda atalghan eki bólikting damuyn ýkimetting paydasyna jәne jer jaghdayyna ynghaylap jýrgizu jәne ong jaq bóliginde basym qaysaqtardyng mal ósiru kәsibin saqtap, sol jaqta eginshilik pen otyryqshylyqty kýsheytu; ekinshiden, sayasi, әskery jәne qarjylyq túrghydan óte tiyimdi sol jaq bólikting azamattyghy men óndirisin damytudy tezdetu. Búl shepting shyghys jaghy, qazirgi Semey oblysy qytay shekarasyna tireledi, al ontýstigi – Tashkent pen Qoqanmen shektesedi; tabighattyng barlyq syiyn alghan búl ólkening sayasy jәne sauda manyzynyng jogharylyghy jaqsylap baqylau men otyryqshylyqty nyghaytudy talap etedi.
1853 jylghy Jogharghy jarlyq boyynsha Ile alqaby Qapaldan shyghysqa qaray 400 shaqyrym jer basyp alyndy, al 1854 jyly sol arada Vernyy bekinisin túrghyzu, qytay shekarasymen shektesken Ile alqaby men Lepsi ózenining jogharghy aghysy jәne Ýrjar manynda kazak qonystaryn salu bastaldy. Búl qonystardyng orny tandaldy jәne belgilendi. Kóship kelushilerding jartysy ótken 1855 jyly keldi, al qalghandary biyl 1856 jyly ornyqty.
Ile alqaby Alatau okrugindegi asa manyzdy bólik. Búl alqaptyng keme jýre alatyn Ile ózeni jaryp ótetin jәne ontýstik-shyghysynda qar basqan taularmen qorshalghan qúnarly jeri, shýigin ósimdikteri men tamasha aua rayy jәne túnyq móldir suynyng moldyghy ony Batys Sibirding eng jaqsy ólkesi etedi. Sayasi, әskery jәne sauda baylanysy túrghysynan alghanda Ile ólkesi ýlken manyzgha iye. Ýsh iri memleket pen Tashkent, Qúlja jәne Qashghargha aparatyn joldardyng toghysynda túrghan ol qoqandyqtar men qytaylardyng shabuylyna toytarys beretin birinshi tirek, ol jerge ornyghu arqyly Úly jýzde tәrtip pen tynyshtyq ornatu onay bolady. Qoqan jәne Tashkentpen is jýrgizuge ýlken yqpal etuge bolady, osy aragha sauda joldaryn tartu qyrghyzdarmen jaqyndasu arqyly qamtamasyz etiledi, Qashghariya, Yarkent jәne Tiybetpen, Orta Aziyanyng ózge jerlerimen sauda qarym-qatynasyn jasaugha bolady.
Ile alqabyn qosyp alu nәtiyjesinde qyrghyzdardyng yqpaldy rularynyng biri búghu 1855 jyly orys bodandyghyna moyynsúndy, endi onyng artynan ózge qara qyrghyz taypalary búghudan ýlgi alatyny kýmәnsiz. Biraq sonymen qosa ol jerdi qosyp alu ózge kórshi memleketterdin: Qoqan men Tashkentting nazaryn, әsirese, Aqmeshitti alghannan keyin audardy.
Ile ózenining arghy betinen oryn aludyng barlyq manyzyn týsingen qoqandyqtar óz tarapynan Bishkek, Merki, Áulieata shekaralyq bekinisterining qorghanysyn kýsheytip, Resey bodanyndaghy Úly jýz qaysaqtary men qara qyrghyzdardy aidap salyp, ózderi jaqqa shygharyp alugha tyrysuda.
Úly jýz qaysaqtary qazir de әskery shtab-ofiyserlerden bolghan pristavyna erekshe baghynady. Ol qaysaqtardy Syrtqy ister ministrligi jasap, 1848 jyldyng 10-shi qantarynda Jogharghy mәrtebeli bekitken núsqau  negizinde basqarady. Búl núsqau boyynsha, shekten shyqqan, keyinge qaldyrugha kelmeytin, satqyndyq nemese kóterilisting aldyn alu, Reseyge baghynyshty emes taypalardy kýshpen quu, barymtashylar tobyn qudalau siyaqty әreketter bolghan jaghdayda pristavqa Jetisudaghy әskery kýshterdi qoldanugha rúqsat etilgen.
Ile alqabyna ornalasyp, qara qyrghyzdardyng biraz bóligi Resey biyligine ótkennen keyin, Úly jýz qaysaqtaryna qaraytyn pristavtyng manyzy artyp, onyng is-әreketining ayasy keneye týsti. Onyng orny Qapaldan Vernyy bekinisine auystyryldy, sol aradan Úly jýz ben qara qyrghyzdardy jәne Qoqan shekarasynda bolyp jatqan jaghdaydy bayqay alady. Múnday jaghdayda pristavqa qaysaqtardy basqartyp qana qoymay, Ile ólkesindegi bar әskerdi baghyndyru kerek jәne osy ólkeni negizgi bir basshygha qaratyp, osylaysha әskery jәne azamattyq biylikti shoghyrlandyru arqyly jeke bastyqtardyng barlyq әreketin bir basty maqsatqa – Úly jýz qaysaqtary mekendeytin (Qaratal men Shu ózenderi arasyndaghy) ken-baytaq jerdi sanaly basqarugha júmsau kerek. Qazirgi pristavtyng qolyna barlyq әskerdin, ólkening jәne onda ómir sýretin taypalardyng biyligin beru sol ýkimet sheneunigine shyghys halyqtaryna tәn senimmen Úly jýz qaysaqtarynyng kýsh pen biylikti moyyndauyna әkeledi. Múnday jaghdayda ólkedegi biylikti bólu qolaysyz әri ziyandy әreket bolar edi. Kartagha qaray otyryp osy ólkemen shektes jerler men rular jaghdayyn salystyru jetkilikti. Shu ózeninen Kýngey Alataudyng shynyna deyin, Boralday men Qarataudy mekendeytin kóshpendi qaysaqtar, kóbine dulattar men jalayyrlar Qoqan ýkimetine baghynugha yqylassyz ekeni bayqalady. Qoqandyqtar Shu ózenining jogharghy aghysyna Reseyden qorghanudan góri, olardy óz biyligine baghyndyryp ústau ýshin birneshe bekinis ornatty.
Osynday sebepterge baylanysty, Úly jýz qaysaqtaryn baqylaytyn pristavty Ile ólkesinin  basshysy dep ózgertudi úsynar edik jәne jogharyda aitylghanday, oghan qaysaqtarmen qosa Ile ólkesindegi әskerlerdi de, yaghny tútas ólkeni baghyndyrghan jón der edik.
Qaysaqtardy basqarugha baylanysty, Ile ólkesining basshysy Úly jýz pristavyna arnalyp, Jogharghy mәrtebeli bekitken núsqaularyna sýienui kerek, qazirgidey Syrtqy ister ministri men Batys Sibir general-gubernatorynyng vedomstvasynda túruy qajet, al әskerler men ólkeni basqaru ýshin ol Batys Sibir general-gubernatory men jeke Sibir korpusynyng qolbasshysy tarapynan erekshe núsqaumen qamtamasyz etilui qajet. Basshygha janasha mindetter berilip, onyng is-әreketining ayasy kenenine baylanysty, onyng júmysy kóbeyetindikten, oghan qaysaqtardy basqaru jәne azamattyq ister jóninde әskery emes sheneunik jәne túraqty qaysaq deputatyn kómekshi etip taghayyndau qajet. Ol deputat qaysaqtardyng ortaq kelisimimen ýsh jylgha saylanuy kerek. Osy mәsele boyynsha úsynystar Syrtqy ister ministrine osy jyldyng 16 qyrkýiek kýni jasaldy.  

جامع التواريخ*1- tan ÝZINDI

فصل اول در تاريخ))
Birinshi bólim, tariyh

Ángime basy: oghyz taypasy 24 buyngha bólindi, olar onyng balalarynan, tuystary men onymen birge bolghan ózge jaqyndarynan taraghan edi. Taypalar: úighyr1, qypshaq, qanly, qarlúq2 jәne qylysh*2. Búl taypalar پیدا [بولـدی]*3 boldy. Múnyng barlyghy músylman tarihy men evrey halqynyng bes kitabynan مسطور ترور belgili. Núh, oghan Allanyng sәlemi bolsyn, jerdi soltýstik-shyghystan*4 ontýstikke deyin ýsh bólikke قسم bóldi: birinshiden: Hamgha3 (onyng tughan balalary Sudan4 atasy bolatyn اوز اوغلانلاری سودان اتاسی ایردی) nemese Qaralar – Zengiler, onyng úrpaqtary Ýndistan memleketinde; ortalyq bóligin Samgha berdi, ol arab pen parsylardyng atasy nemese ghajamdyqtar men arabtar onyng úrpaghy; ýshinshisi, Yafes – týrikterding atasy, basqasha aitqanda, soltýstik-shyghysta kitaby joq halyqtar5 sonyng úrpaghy. (Solaysha) Yafesti shyghysqa jiberdi. Mongholdar men týrkiler termiynin keyinnen qoldana bastady, óitkeni týrkiler Yafesti Abulja han ابولجه خان dep atay bastady, biraq sol Abulja hannyng Núhtyn, oghan Allanyng sәlemi bolsyn, úly ekenin bilmeydi.
Sol uaqyttan bastap barlyq asnaf-mongholdar*5 jәne dalada otyrghan týrkiler sonyng úrpaqtary. Onyng múnday týsindirmeleri تقریر قلیندی saharada otyrghan Abulja hanصحرادا اولتوروشلق degen týrde keledi. Onyng jaylaulary – Ortau pen Kertau6 dep atalatyn taular óte ýlken, biyik boldy. Sol jerlerde Andja-tam7 dep [atalatyn] qala barاول یرلاردا شهر ترور انجاتام, onyng qystaulary da sol jerde*6 تورور. Jer ataulary: Yursuk8, Qaqtan jәne Qorqúrym  یورسوق، قاقتان وقرقورمkeyinnen Qaraqorym9 dep ataldy. Talas10 jәne Qary Qirm11 qalalary طلاس قاری قرم ulerka yukrak trur*7. Ol qala óte kóne jәne óte ýlken. Ony kórgender كیم ایرسنا qalany basynan ayaghyna ainalyp shyghugha bir kýn ketedi, 40 qaqpasy bar deydi. Qazirgi kezde ol jer músylmandargha toly jәne músylmandargha tiyesili. Búl Abulja hannyng Diyb-Yakuy dep atalatyn úly boldy. Dib degen sózding maghynasy – taqtyng jogharghy túsy, yakuy – (Abulja hannyn) sol úlynyng kýshti jәne baqytty taypasy قوم, әskery qarularyشوكت اسبابی  jәne patshalyq biyligi – barlyghy keremet boldy. Onyng tórt úly boldy: olardyng attary Qara han, Ór han, Kór han jәne Kóz han قراخان، اورخان، كرخان، كزخان.  Jalpy, مجموع sol taypa dinsiz edi, Qara han әkesining júrtynda اتاسی یورتوندا ómir sýrdi. Sol jerde Qara hannyng úly tudy.
Sodan keyin Oghyzdyng tuyluy jәne jar tandauy turaly jalpy jyr qaytalanady. Oghyz 2 súlugha ýilenedi, biraq olardy jyraqta یراق دا ústaydy, sebebi olar aspandaghy bir Qúdaygha sengileri kelmedi jәne jaqsy kórip olardyng ýshinshi sinlisine, ózining baldyzyna ýilendi, onymen aldyn ala ózining mahabbat sharttaryn aityp kelisti, ol bir Qúdaygha senuge jәne syiynugha tiyis boldy. Osy aituly arudy ózen jaghasynda kir juyp jýrgen ózining qyzmetshi kýnderimen qydyryp jýrgen jerinde kezdestirdi. Onyng әkesimen soghysy bayandalady Ábilghazy men Shaybany name oqighasyna óte úqsas. Soghys 75 jylgha sozylady, sonynda Oghyz واولوس لشكرنی تمام جامیش قیلدی لار. عافیت الامر اوغوز انلارغه غالب بولدی، انلارننك ولایتلارین تاتلاش صیرم دین بخاراغه دیكاچ الدی، بارچه سی اوغوزغه مسلم بولدی.  Tatlash*8 pen Sayramnan12 Búharagha deyin barlyghyn baghyndyrdy. «Bauyrlary men balalary Oghyzgha bóten باقشه bolghan halyqtar soltýstik-shyghysty*9 meken etti; barlyq mongholdar solardyng úrpaghy». Sol kezde olar (mongholdar) kәpir bolatyn, keyinnen olardyng úrpaghy ýlken taypagha ainaldy. Oghyz ózine halyqty baghyndyryp, taqqa otyrghanda sol jerge altyn [shatyr]*10 tigip, ýlken toy jasady, óz tuysqandaryn, qúrmettilerdi oryndaryna otyrghyzyp, barlyghyna syilyq berdi, barlyq әskerdi ornymen túrghyzyp, barlyq halqy-taypasymen خلق قومی بیلان ong jaqta boldy; úighyrlar Bayat بایات – kýsh baquattylyq dep atap, tamghasy unkun (on kýn) boldy*11.

جامع التواریخ، غازان، 1851 داستان اوروس خان13

Biz aityp ótken zamanda Shynghyshan әskerlerin óz balalaryna bólip, әrqaysysyna tórt mynnan berdi. Joshygha 14 tórt myng әsker berdi. Ol Edil boyynda dýnie saldy, onyng әskerining barlyghy ekinshi úly Batugha15 qaldy, Batu Sayyn han dep ataldy. Sayyn han barlyq batys elderin, Ibir-Sibir, Búlghar بولار, bashqúrt باشغردنی, orys, sherkes, nemis kural نمچ كورال, Qyrym, Deshti Qypshaqtan Temir qaqpa16 dep atalatyn jerge deyin biylik etti. اوزی ózi Edil boyynda ajal tapty. Kóptegen oqighalardan keyin úlys Toqtaghu hangha tiydi. Toqtaghu ol kezde Noghaymen17 (توقتاغه نوقای) tatu bolmady, onymen kóp soghysyp, ayaghynda بالآخر Noghaydy jendi. Auru bolsa da, birneshe كيم إيرسا on jeti әskerimen Noghay bashqúrttargha qashty باشغردغه كلار. Jolda orystar ústap aldy, orystargha men Noghaymyn dedi, orystar ony ústap, Toqtaghugha әkele jatqan jolda ol óldiاوروس توتوب توقتایغه الیب كیلاتور ایردی یولدا اوق اولدی*13. Toqtaghu birneshe jyl Edil boyynda biyleushi boldy, odan song اندين سونك Toqtaghu dýniyeden ótti. اول توقتایغه نچه ییل لار پادیشاه لق قیلدی ایدیل بویونده، اندین سونك توقتایغه اولدی. Onyng túqymynan eshkim qalmady. Bashqúrt Toqbúgha bek onyng túsynda úly әmir bek boldy, باشقر توقبوغا بیكی اولوغ امراء بیك یولدی; men songhy يولدى sózin بولدی boldy dep oqydym. Odan song Horezmy خوارزمی bek boldy. Músa18 men Yamghúrshy19 bir anadan tughan edi. Janbyrshynyng úly Aghysh20 اغیش bek bolyp, úlysty biyledi اولوسنی اول بیلدی, men اولوسنی اول بیلادی dep oqydym. Shidaq شیداق21 Músa bekting úly Hasan22 bekten keyin Alshaghyr myrza23 الچغیر مرزا bek boldy. Keyinnen Sheyh-Mamay24 myrza úlysty biyledi, biraq bek atanbady. Odan keyin Músa bekting úly Yusuf bek25 bek [boldy]. Odan song [taghy da] Músanyng úly Ismaiyl26 bek boldy, búdan keyin osy kýnge deyin onyng túqymynan bek shyqpady, ózgeler qúrmetten ada boldy.

داستان حاجی محمد خان بن بیك قوندور اولان*14

Qadyrberdi han28 قادر بردی Edige bekpen soghysqan kez boldy. Jayyqtan Elek ózeni shyghady,*15 odan ýsh sala taraydy*16 اندین اوچ بورته چیقار. Osy ýsh búlaqtyng ortanghysynda Qadyrberdi han men Edige bek ayausyz soghys سنچش. Qyldy. Ol [kezde] Qajy Múhammed әli úlan bolatyn. Bir halyq ekinshisin jene bastady بر ولایت بر ولایت قه اوتوب بارور ایردی.*17 Úzynbúlaq bahadýr úzyn boyly edi (bylay dep jazylghan اوزن بولاق بهادور یویلوق، سنلیغ ایردی men ony: سنلیغ بویلوق ایردی dep oqydym).
(Onyn) jebesi óte úzyn edi; keyinnen Edige bekke habarlady, ony Edige ózine shaqyryp: «Qaydan kelesing jәne qayda barasyn?» dep súrady. Ol: «Men kural halqyna كورال ولایتی bara jatyrmyn» dep jauap berdi. Edige aitty: «Sen mening qasymda bol, eger Qúday mening isimdi ongha bastyrsa, men seni han etemin». Ol kelisti, osy soghysta Qajy Múhammed úlandy әskerding *18مقدمه sy jasady. Ayausyz qan tógisti. Qadyrberdi handy altyn sadaqpen kese atty قادر بردی خان نی التونلیغ قوللوغین كسا اتتی, men التونلی خان نی قادر بردی قول اوغیمن dep oqydym, osydan keyin Er Kóshe یركوشه de qúlady, ony Núqas Altyn bahadýr óltirdi. Ózbek hannyng úrpaqtary arasynda kelesi әngime bar: Edige bek te ólim qúshty mys, Mansúr29 bek bolyp, al Qajy Múhammed úlandy han qoyghan, bireui han, ekinshisi bek bolyp, sóz boyynsha ózbekter arasynda ómir sýrdi (اصلی اوزبك یا). Mansúr bekti Baraq han30 óltirdi, sodan keyin bir kýni Qajy Múhammedti Baraq han óltirdi (یراق خان; men براق خان dep oqydym); Qajy Múhammed hannyng úly Mahmutek31 محموتك han boldy, onyng úly Qúlyq قولوق han, onyng úly Ibaq32 یباق han, onyng úly Múrtaza33 مرتضی han, onyng balalary: Jan Kerey جان كرای سلطان, Ahmet34 اقمت كرای (men احمد كرای dep oqydym), Kerey súltan men Kóshim han. Qajy Múhammed hannyng úrpaqtary osymen ayaqtalady.

داستان بولخایر خان بن تولوشیق اولان *19

Búlqayyr han35 Tashkent pen Týrkistanda biyleushi boldy. Onyng molasy Syghanaq سیغناقدا qalasynda, onyng úly Shahbútaq súltan شاه بوتاق سلطان. Bulhayyr han Núreddin myrzanyn36 (نور ادین dep jazylghan, نور الدین dep oqu kerek) úly, Oqas bekpen37 ýlken dos boldy, ekeui bireui bir shetinen, ekinshisi ekinshi shetinen  bir tostaghannan [bal ishti]*20 jәne bir zamanda bireui han, ekinshisi bek boldy dep aitylady تیولار (men ایتورلار dep oqydym). Shahbútaq súltannyng úly Shibaq han, onyng úly Temir, onyng úly Kókbóri كوك بوری, odan Kóshim; Sýiinshik pen Ghabdulla han da Bulhayyr hannyng úrpaghy, onyng úly Búrhan برهان han, Jәnibek súltan da Bulhayyr han túqymynan, onyng úly Eskendir han, onyng úly عبد الله Ghabdulla han. Kóshim hannyng balalary عبد اللطیف [Ghabdullatiyf] han, onyng úly ذو النون Zunnun súltan, súltan Seyit han, Jomart han súltan.

Súltan Múhammedhannyng balalary (týpnúsqada: سلطان سید خان جومارت خان سلطان محمد سلطان ترور, men ... محمد سلطاننك اوغلانلری ترور... سلطان ترور قاچوردی شمال طرفیغه اچلیق سوسالیق بولوب یورو ایردی dep oqydym).
Búl joldardy basqasha týsinuge jәne audarugha bolmaydy: súltandar... قاچوب ایردی ashyqty, shóldedi batysqa*21 شمال طرفیغه qashty, ol jerde Tubol bahadýrden توبال بهادور keyin jәne arghyn Qaraqojadan ارغون قرا خواجه keyin Yatym bahadýrdi qarauylgha یتم بهادورنی qoydy. Ózderi birneshe nókermen*22 (qamsyz) jatty*23.
سونك تاپا قراول صالدى يتم بهادورنى اندين وغيرى
Edige Kýshikting úly ایدیكه كوجوك اوغلی Núreddin myrza әskerininمقدمه -sy boldy, ol Yatim bahadýrding qarauylyn tútqiyldan basyp jәne bәrin bәrin (برین برین) óltirdi, han ózi habarsyz boldy, solaysha óltirdi *31كل شئ هالك إلا وجهه له الحكم وإليه ترجعون.
Toqtamys توقتامش hannyng әigili jәne ataqty balalary: 1. Jeleladdin súltan; 2. Kýshik súltan; 3. Japarberdi جفار بردي súltan; 4. Qalymberdi كليم súltan; 5. Qadyrberdi han, al qyzyn Jәnike جانيكه dep atady, ony Edige by ايديكه بي الدى (әieldikke) aldy. Edige-Kýshik (?) Jәnikeni alghanda ايديكه كوجوك جانكه نى الغاندا Qadyrberdi han 3 jasta edi. Jәnike Edige bekten ony súrap alyp, birde bir-ekeumen (adammen) براو ايكاو بيله jasyryn Qyrymgha attandyryp jiberdi. 11 jyldan keyin Qadyrberdi han Qyrym әskerimen Edil ózeninen ótip (اوتالجيب), Edige bekpen shayqasyp, bir soghysta ony óltirdi. Qyrym әskerining qolbasshylary: «Búl jyly jazdy osynda kóship-qonyp ótkizemiz, jylqymyzdy qonyna keltiremiz, sonda soghysugha kýshimiz jetedi (قريم لشكري امراء اولوغ لار بوييل يازغي سين يايلامش قيلاليك (اتيمز سيمور تالنك تا اوروشقه قوت شوكت پیدا بولغای), – dedi».
Búl jer týsiniksiz jәne maghynasy joq, men ony قريم لشكري(ننك) امراء اولوغ لاری ایدی لار بوييل يازغي سين búl jaz يايلاو قيلالنك dep oqydym, اتمز dúrysy اتميز, t. b.
بموضع qysta قشقیسن baramyz, sonda Edilge múz qatady dedi. Búl sózdi jaratpady[اول سوزنی یراتمادی], Edil qatsa, kim ótpeydi, Edige ólse, kim barmaydy*32 مصرع تركی: [ایدیل تونكسه كیم كچمك, ایدیكه اولسه كیم بارماس].*33 Edil jaqynda qatpaydy, Edige juyqta ólmeydi. Osynday sert خروج jasap, alapat soghys bastady, Edige jaralandy, han da jaralandy, eki jaqtyng әskeri birin-biri talqandady مصاف قیلشتی.*34 Eshkili úly ایچكلی اوغلی Hasan38 Edige biyding اخته اتين*35 ústap, Qadyrberdi hangha Edigening osynda ekenin aitty: ol keldi de óltirdi. Qadyrberdi han sonda alghan jarasynan*36 biraz kýnnen keyin ózi de óldi.

Temir Qútlyq داستان تیمر قتلوق خان بن تیمربیك اولان*37

Edil boyynda Qajy Tarhan (Astarhan حاجی ترخاندا memleketi bar, ol jayynda jazbalarda, әr jerde bayandalady. Edige bek pen Temir Qútlyq ekeui bireui han, bireui bek boldy. Biraz uaqyt [ótken son]*38 artyna kóp úrpaq qaldyryp, ana dýniyege ketti. Temir Qútlyqtyng úly Temir han, onyng úly Bolat han, onyng úly Kishik Múhammed han, onyng úly Ahmet han. Ahmet hannyng ýsh әielinen 9 úly boldy. Olar: سلطان حسن مرزاننك قرنداشي بيكاي بيكم دين توغان, súltan Hasan myrzanyng qaryndasy Biykey biykemnen: Múrtaza han, Edige súltan, Husein han, Dәulet súltan tudy; Ber biykemnen بر بكم: Sheyh Ahmet han, Qojaq súltan قوجاق; Janay súltan; Ýisin biykemnen اويشون يكم – Seyit Mahmúd han, Seyit Ahmethan jәne Bahadýr súltan; Úlyq Múhammed hannyng balalary: Mahmutek han, Qazan halqyna attandy, onyng úly Ibragim han, onyng úly Mahmet Amin han, Ghabdullatif han jәne Gauharshad hanym كوهرشاد خانیم;
Kishik Múhammed hannan [taghy da ] Mahmud han, Ahmed han, Yakub súltan, Bahtiyar súltan. Temir-Qútlyqtyng úrpaqtary osymen tәmam.
Qajy Giyrey han39 داستان حاجی كرای خان turaly*39: Duluk Qiyas úlannyng دلوك قیاس, Dәuletqoja úlannyn, Tastemir úlannyn, Temirqoja úlan, Qara Qiyas Kóbejik úlannynقره قیاس كوجابك اولان úly. Qajy Giyrey hannyng aghasy Jan Giyrey súltandy*40 óltirgennen keyin, ol qashyp jýrip, Shaqyrghanbayda جاغـرغان بایغه qyzmette boldy, alauyz bolghan bekter*41 Qajy Giyrey súltandy tauyp, hijranyng 906 jyly, جمادی الاخر*42 aiynda han qyp saylady. Súltan ruynan Aly Qúlshora قل چورا súltannyng úly basshy. Oimas ruynan Baltash bay اویماس ایلی ننك بالتاج بای 10 adammen; qashy ruynan Qoshay ústa 10 adammen كاجی ایل ننك قوچای اوسته; syrda ruynan Qúl Álibay 10 adammen سردا ایلی ننك قلی علی بای; shyjyq ruynan Janbyrshy men Qyzyl Qúrt چیجیق ایلی ننك یمغورجی بیله قزیل قورت 10 adammen; shapshy Jan Shora bek 10 adammenشابشی ایلی جان جورابیك ; uanta núrym ruynan Qúl Úrys pen Alika 10 adammen ونته ایلی بیلان نورمه ایلی ننك قل اوروس داغی علیكه; sheyh-zade ruynan Qolúsh myrza قولوش 10 adammen; taghy 10 adam aqshora ruynan; tórt ýili qibaq-shermistinتورت اویلی كیباك جرمس; taqly تكلی ruynan Múhammed bek 10 adammen; Eski júrttan Jәdiger bay, Qasym Seyit bay 10 adammen جاد كار; qara dәulet ruynan Qunaq ústa قوناق اوسته 10 adammenخیربی ایلی ننك بخشنده حافظ، كشی بروان*43; qaraghayshydan Tushanaq توشاناك 10 adammen;
temirshi ruynan Noghay ústanyng úly 10 adammen keldi. Qajy Giyrey handy әkep, han saylaghandar osylar. Sony تمام.
...*44 ataldy. Búl terme – بو ترمه (?) Edil Jayyqta*45 [payda boldy]*46. Onyng úly Qazyshy قزیجی*47, ol Edil Jayyqta, onyng úly Islam-Qiya اسلام قیا, ol da Edil Jayyqta, onyng úly Qadyr Qiya قادر قیا, ol da Edil-Jayyqta, onyng úly Qútly Qiya قوتلو قیا, ol Qúmkentte قم كنت, onyng úly Edige bi, olargha Allanyng raqymy bolsyn! رحمت الله علیهم اجمعین. [Ol] Qútly Qiyany Orys han اوروس خان sheyit etti. Biraq اما Baba Tuklastyng بابا توكلاس [taghy] 4 úly boldy. Onyng biri Qaghbada*48 padishah پاد شاه boldy, ekinshisi Qaghba manynda jatyr, ýshinshisi (taghy bireui) Hiuada اوركانچ jatyr, tórtinshisi – Qyrymda, Ýsh Ýtlikte قریم دا اوچ اوتـلوكدا. Kelesi bir riuayat روایت boyynsha, Baba Týklastyng (en) ataqty úldary ýsheu bolghan: birining aty Abbas عباس, Qaghbanyng ong jaghynda, kelesisi – Ghabdul Rahman qoja خواجه, ol da Qaghbada jatyr, taghy bireui, onyng aty Terme ترمه, ol Edil Jayyqta [payda boldy]*49. Seyd Naqibke سید ناقب, payghambardyng صلی الله عليه و سلم (oghan Allanyng salauaty men sәlemi bolsyn!) beyitinen ayan kelgen; ekinshisi Álem Múrtaza Seyitعلم مرتضی سید, ýshinshisi – asqan keremet عزیز كرمت Baba Tuklastyng әkesi. Ózbek اوزبیك músylman bolghan kezde qasiyetti Qaghbagha Úzaq Sharany attandyrdy, osy ýsh adamdy әkelgende olar músylman boldy.
Edige bek بيك Toqtamys hannyng úlysyn basqardy, onyng is-әreketi حكایت týrli jerlerde, onyng dastandarynda, kitaptarda boluy kerek. Týpnúsqada:اننك حكایت لاری اوز استانیدا هر یردا شرح كا تیلاسا كیلور; men استانیدا ornyna داستاندا dep oqydym, jәne بموضع Edil boyynda ایدیل بویندا qaytys boldy. Onyng [úrpaqtary] Tagayatqa deyin úly ru bolyp qaytty. Bizding [zamanymyzda] odan Ýki Shyraq اوكو شراك shyraq shyqty. Edige bek 63 jasynda Qadyrberdi han[men] bolghan soghystan alghan jaraqatynan qaza tapty... [Olar] әigili مشهور balalar edi, kóp uaqyt [úlyqtyq etip], ana dýniyege ketti.
Orys hannyng úly Qúiyrshyq40 han, onyng úly Baraq han, onyng úly Jәnibek han, onyng úly Jәdek han, onyng úly Shyghay han, onyng úly Ondan súltan41, onyng úly Oraz Múhammed han turaly dastan.
Ol zaman kimning esinde bolsa,*50 Oraz Múhammed hannyng ata babalary ابا واجداد barlyq tuma tuysymen اوروغ قرینداش bir uaqytta ataghy shyqty,  داستاندا قلم دا [کیلدی] óitkeni نچوك كيم, Orys hannan Jәnibekke deyin tórt buyn بطن. Sol kezde ان زمان (jogharyda) aityldy, taghy da aitamyz, onyng (Jәnibektin) balalarynan nemerelerine deyin kóptegen úrpaq auysty, qazirge تا [ta] deyin kóbi tanymal (jәne kýshti), معلوم مذكور (búl sózderding maghynasy bir – belgili, tanymal). Olardyng әrqaysysy birneshe ata برار اوروغ بولوب bolyp, óz úlystarynda ولايت biylik qúryp, baqytty bolyp ómirden ótti (پادشاهلیق بيليب ornyna men پادشاه لیق قيلوب نامدار بولوب اوتتى dep oqydym). Olardyng نام*51 jariya etildi jәne ayaqtaldy. [Jәnibekting balalary] birinshisi – Qasym han قاسم خان Jaghanbiykemnen جغان بیكم tughan, әkesining úlysynda biraz uaqyt biylik etip, jan jaghyndaghy halyqty ózine qaratty. Onyng is әreketteri әr jerde belgili bolyp*52 kóp aitylady*53. Aqyrynda Sarayshyqta dýnie saldy. Búl kýnde onyng (بو كون انینك, men بو كوندا انینك dep oqydym) mazary Sarayshyqta [ornalasqan]. Onyng úly Aqnazar hanحق نظر Hanyq súltan خانق سلطان خانم hanshadan tudy, onyng jasaghan enbegi kóp jәne belgili Aqnazar han alauyzdyqtan qaza tapty, onyng úrpaqtarynan býginde padishahtyq taydyاننك اوغلان لارین پادشاه لیق بوكون تایدی.
Qambar súltan barlyq jaghdaylarda هرحالدا Qasym hanmen birge bolyp, әsker qolbasshysy مقدمه لشكر boldy. Onyng nәsiline نسلی گی padishahtyq tiymedi پادشاه لیق تیكمادی.
Úsaq han اوساك خان. Onyng úly Bolat súltan, olargha da padishahtyq tiymedi پادشاه لیق تیكمادی; ayaghynda Bolat súltan balalarymen noghay soghysynda نوغای اوروشیندا qaza tapty.
Qasym hannyng zamandasy Jәdek han جادیك خان Shaghym myrzamen42 soghysta Jylandy tauynda یـیلانلی توبادا bir nemese eki بربر اوغلی برلان úlymen sheyit boldy. Onyng molasy Hiuada, Baqyrghanatada túr [ترور] بقیرغان اتادا, onda دفن قلدیلار jerlendi.
Jәdek hannyng әielderi men kýnderi kóp boldy, balalary da kóp boldy, eng belgili de ataqty balalary: نامدار مشهور kelesiler: Tugum han توغوم خان, Bókey súltan بوكای, Shyghay han شیغای, Mәlik súltan. [Songhy] eki balanyng anasy Abayqan hansha edi. Tugum hannyng balalary toghyz sary توقوز ساری dep atalady (týpnúsqada:توغوم خان، انینك اوغلانلاری توغوز ساری تیب ایتورلار, yaghni, Tugum han, onyng balalary toghyz sary dep atalady); Mәlikting úly Bashiyken*54 súltanmen toghyz sary úlymen Jaghat manynda qaza boldy جغات حدیندا; Utuzty اوتوزتی súltan معلوم مشهور ataqty da tanymal. Bókey súltannan úrpaq qalmady. Bauysh Búidash hannyng باوش بویداش úly Adik súltan ادیك boldy, onyng balasy Búidash han. Adik súltannyng úrpaqtary Besúghyl – bes úl degen ataumen belgili. Búidash han jәne Besghúldyng barlyq úrpaqtary – 24 súltan Baraq hannyng úly Dәruishpen shayqasta qaza tapty.  اما بویداش خان براق اوغلی درویش خان  توقوشیندا تمامی بیش اوغول نسلی یكرمی تورت سلطان اندا شهید بولدیلار. Bes úlgha biylik qúru mýmkindigi tiymedi, اما biraq sol úlysta اول ولایت دا [olardyn] birazy azghana uaqyt handyq qúrdy, biraq eshqaysysy әigili de, tanymal da emes اما برانجه اول ولایت دا كلته حانلار بولدیلار، نام معلوم مشهور بولمادی.*55 Búryndyq han بوروندوق خان, onyng úrpaghy ataqtan airyldy بوروندوق خان ترور، انینك نسلی مرتبه دین توشدی. Ahmed han احمد خان, Ózbek keyde Ahmed han dep atalady, ol da biraz uaqyt han boldy Shidaq bekpen soghysta sheyit boldy, Oraq myrzanyng اوراق مرزا qolynan qaza tapty*56. Shyghay hannyng شیغای خاننك erlik isteri men batyrlyghy halyqqa keng taralghan. Sonynda بر بولوب*57 qaza tapty. Onyng beyiti qazir Kýmiskentte كموش كنت Ály Atanyng janyna jerlengen علی اتانینك پناهندا دفن قلدیلار. Shyghay hannyng әielderi kóp boldy, onyng ataqty ýsh ordasy*58 boldy, olardan kelesi balalar tudy: Altyn hanym Bayym biykemnen التون خانم بایم بیكم Seydiqúl súltan سید قل, Ondan súltan اوندان [tuyldy]; Túqay han توكای خان, Esim súltan ایشیم, súltan Sabyrbek صابر بیك hansha*59 búl ýsheuding anasy Jaghatty Jaqsy biyke. اناسی بوروندوق خاننك قزی دادم خانمدین توغان ایردی Ály súltan, Súlym súltan صولوم, Ibragim súltan, Shahim شاهیم súltan búlardyng anasy Búryndyq hannyng qyzy*60 Dadam hanym. Onan*61 súltannyng isteri әr...*62 eger qalasanyz تیلاسا bolady, [ol] óte batyr adam بسیار اعظم بهادر boldy*63. [Árqashan], әr jaghdayda, [kez-kelgen] sadaq tartuda da [ol] óte myqty bolatyn*64. Shyghay hannyng túsynda ol әskerbasy boldy. Onyng is-әreketteri حكايات halyqqa әigili. Aqyr sonynda ony qalmaqtar sheyit etti, 30 jasynda qaza tapty. Onyng qabiri [Týrkistanda], Qoja Ahmet Yasaui, oghan Alla raqym etsin, janynda [sonda] jerlengen*65. Onyng әielderi men kýnderi kóp boldy. Ár týrli halyqty baghyndyryp, óz arasynan da aldy اوز ارالاریندان هم الیب ایردی. Onyng tanymal ordasy*66 ekeu boldy. Olardan tughan balalar:  Úsaq hannyng úly Bolat súltannyng qyzy Altyn hanym, odan islamnyng biyleushisi [Tәuekel han], Oraz-Múhammed han, Tatly hanym تاتلی خانم; Búryndyq hannyng úly Kimsen súltannyng كيمسين سلطان qyzy Shýiim hanymnan چویوم خانم Kýshik súltan کوجـك, ol Tәuekel hannyng túsynda әsker basy boldy. Ol qazir de sol úlysta tiri.*67
Oraz-Múhammed han segiz jasynda ózining úly atasy Shyghay hannan ózara qaqtyghys kesirinen aiyryldy, taghy تقى 13 jasynda әkesi اوز باباسي Ondan súltan ólip, odan qaldy, taghy biraz uaqyt ótkennen keyin*68 baqytsyzdyqtan تارلیق بیلان Seyitbek biyding سید بك بی aldynda kiriptarlyq kórdi گرفتارلیق چكتی. On alty jasynda barlyq hristiandardyng biyleushisi*69 Boris Fedorovichtin43 qyzmetine keldiاون التی یاشیندا جملة الكرستان پادشاه باریص فیدراویچ نینك قوللوغینه حاضر بولدی لار.. Sol uaqyttan bastap, osy kezge deyin patsha aghzam Boris Fedorovichting qyzmetinde boldy, patsha aghzam tariyh*70 boyynsha mynynshy, donyz jylynyng sonynda qúlyna rahym etti. Tyshqan jyly bolatyn44, júldyzdarبرج  túsynda, qasiyetti ramazan aiynda, 15 kýni, býkil Reseyding biyleushisi Boris Fedorovichting qalauymen, ong jaq, sol jaghyndaghy qarashylar*71 men saltanatty bekter túrdy. Oghan Kasimov45 iyeligin berip, syilyq jasap, peyil kórsettiپاد شاه حضرتلاری سهور غال لار انعام لار بخش قیلدی، كرمان شهرین سهور غال قیلیب بردی. Oraz Múhammedting Kasimovqa tilmash alpauytpen46 keluin, onyng 1000, yaghny tyshqan jyly, baqyt qonghan zulhijja aiynyng 10 kýni, beysenbide بنجشنبه, Oraz Múhammed 20 jasqa tolghanda han saylanuyn jan jaqty sipattaydy*72 (qaranyz: 166 jәne 167 bb.).
جامع التواريخ (bet 170). Orys hannyng ong jәne sol qoly (qanat) [bylay beynelengen]: میسره (sol),میمنه  (on).
الاج منكی اقوام قوم alash meni – 3 sana (sansyz); اقوام قوم qanly – 2 sana.
Qanlylardyng ishinde osy kýnge deyin ataqtylary bar اولوغ لاری معلوم ایرور. Biraq alash menilerding arasynda taraq tamghaly jalayyr ýlkenderi bolu kerek بولغاي. Shynghys han dәuirinen bastap әrtýrli dәrejeler مرتبه مرتبه بيلان (mәrtebe) [aldymen] Tebre bekke, odan Sheyh sopy bekke, odan Aytaly bekke, odan Itbaqa bekke, odan Qarash bekke tiydi, odan Qonqa bekke jetti. Osy alash menilerding ishinde ýlkenderi solar bolatyn, [jәne] ózbekterding arasynda tanymal әri qúrmettiبو الاج منكی نینك اغاسی بولا كیلگان بولار ترور، اوزبیك یا اراسندا معلوم مشهور ترور.
168 bet.  جامع التواریخ   
Ortasynda jazu: «Búl taqtyng beynesi», ong jaghynda jazu میمنه, sol jaghynda میسره, yaghny avtordyng týsindirmesi boyynsha: ong jәne sol qol*74 (qaranyz: 170 b.یعنی میمنه اونك قول، میسره سول قول ایرور). Ong jaqta jalayyr Qadyrghaly bek pen Isbay manghyt Samanay bektin47 oryndary kórsetilgen. Al یعنی دست راست pen یعنی دست چب میسره*75? Sol jaqta – arghyn Shish bek pen qypshaq Túqay bekting esimderi. Odan keyin (169 bette) Oraz Múhammed hannyng taqualyghy men جمارتلق jomarttyghy jazylyp, onyng sózimen ayaqtalady:بو سببدین كوندین كونكا پادشاه اسلام ناصر الدین ابو الفتح اوراز محمد خانغه دولت اقبال بیلان ایل اشاب یوز یشاب*76 تا ابد الابد كاجه دولت انكا یار بولسون انشا الله تعالی مین یا رب العالمین سبب اولتورور كم، كم بو تواریخ قه اوراز محمد خان حضرتلاری نینك اتا اناسیدین قوللوق قیله كیلكان جلایر تراق تمغالی ایردی. Búl sózder tamasha: avtor ózi turaly aitady: «búl jylnamany jazushy بو تواریخ قه*77 (sózder jetispeydi) Oraz-Múhammed hannyng ata anasynan oghan qyzmetke kelgen taraq-tamghaly jalayyr». Ary qaray: (qaranyz: 170 b.) «Shynghys-name kitabynan parsy tilinen týrki tiline اوز استنباطندین الله تعالی توفیق بریب تصنیف قلدی Allanyng jәrdemimen, ózining tanymymen audaryp, (tez ótken توز اوتماك) patsha aghzam Boris Fedorovichting әdilettiligin sipattau ýshin qúrastyrdy... Sony». Odan keyin ózining jylnamasynyng mazmúny turaly bayandaydy. [Avtor] ميمنه ong qolda kórsetilgen Qadyrghaly bekting shejiresin tikeley taratady. Itbaqa bekting úly Aytuly bek, onyng úly Qanbar myrza, odan Qúbay, Qarash bekting [bauyry], Adamshaq myrzanyng úly, odan Irandjy bahadýr, Tamdjek bahadýr, odan Hoshym bek, odan Qadyrghaly bek. Shynghystyng túsynda*78 Sartaq noyon boldy, onyng balalary jalayyr Syba سبا, onyng úrpaghy jalayyr Tebre bekتبره بیك , odan Sheyh sopy bek, onyng balasy ataqty da qúrmetti Aytuly bekمشهور دور , Orys hannyng úrpaghynan اولوغ امراء بزرگ úly әmir boldy.

***
جامع التواریخ tili týgel shaghataylyq, qazirgi qyrghyz [qaysaq]  tiline óte jaqyn, degenmen berneshe týsiniksiz sózder men oralymdar kezdesedi. Bayandauy jaghynan kitap maqtaugha túrarlyq. Múnda Ábilghazy men Shaybaniy-namege qaraghanda anyzdar az. Basy nemese Boriske arnaghan sóz týsinikti tilde, óte aishyqty jazylghan, qalay bolghanda da búl tatar panegirikasynyng tamasha eskertkishi. Sózder men sóz tirkesteri keremet, keybir sózder әli kýnge deyin qyrghyzdarda kezdesedi. باب اول ديباجه – از مجلد اول از كتاب جامع التواریخ دور*79. Tatar jylnamasyndaghy jana dýnie – kitaby emes, qyrdaghy taypalardyng tizimi jәne olardyng shyghu tegi men kóshi-qony jayly aityp, olardy týrki mongholdar men monghol týrkiler*80 dep bólgen (qaranyz: 16 b.)*81. فصل اول múnda ol týrki tarihshylaryna qayshy kelip, Yafesti Núhtyng kenje úly deydi jәne búl adamzat atasy balalarynyng jasy Bibliya boyynsha kórsetilgen.  Abulja han جامع التواریخ boyynsha, týrkilerding atasy Yafesting esimi, Dib Bakuy men Bakut onyng úldary. Dib Bakuydan Oghyzgha deyingi kóp adam attary týsip qalghan. Avtor tek Núh Abulja handy soltýstik-shyghysqa jiberedi jәne Qarahan, Ór han, Kór han men Kóz han sol arada odan taraydy بولار اندان پیدا بولدی deydi. Oghyz turaly anyz tolyq berilgen: Oghyzdan bólinip shyghysqa ketken taypalardan mongholdar taralady, al qalghandary men batysqa ketkenderden týrkiler taralady (qaranyz: 13 b.). Qypshaq, qanly jәne qylysh48 taypalarynyng shyghuy turaly.
Shynghys hannyng ata-babalarynyng tarihy men әsirese onyng ómiri, joryqtary barynsha naqty jәne tarihy datalarmen bayandalghan. Shynghys han túsyndaghy әskerlerding ong jәne sol qanatqa, týmenge, myndyqqa bólinui men olardy basqarghan bekter men noyondardyng attary, әsirese, Shynghys hannyng (Yasy) zanynan ýzindi keltirgeni atap ótuge túrarlyq. Sonymen birge, avtordyng Shynghys sózin taldap týsindirui de keremet. نچوك پادشاه لار بارایردی بو اقلیم دا هر بر سی سین كور خان دیب ایتور ایدی؛ انلار سننك قولونكدا مقهور بولدی لار وسننك اتینك بو معنی دین جنككزی ایردی، یعنی پادشاه لار پادشاهی بولدونك*82 jәne t. b. (21 bet).  Boriske arnalghan sóz taza tatar tilinde, arab jәne parsy sózderin qospay jazylghan, qalghan bólimderde ol tilderdegi sózder jii kezdesedi, degenmen, avtor olardy kóp qoldanbaugha tyrysqan. Grammatikalyq túrghydan qalyptasqan ýlgi men ereje mýldem joq, bir sóz әr jerde әrtýrli bolyp jazyla beredi ديب – تیب [diyb, tiyb] 20 bet; بیله – برلا [biylә, birlә] 21 bet; بیله ن [biylen] 20 bet jәne بیلان [biylәn] 24 bet; 21 bette حق قه jalghau 22 bette حق غه [haqgha], 24 bette عجب قه [ghajabqa], برجه [birje], [ بیرچهbirche] 22 bet jәne t. b. Ásirese ilik septigining jalghauy jazyluda týrlishe kezdesedi نینك [niyn], ننك [nin] (22-b.), مونك [mýn]; barys septigining jalghauyn bildiru ýshin kóp jerde sóz aldyna qoyylghan تا (ta) jәne sóz sonynda دیكاچ (digach ekeui de deyin degendi bildiredi) túrady. تا جنوب دین تا شمالغه دیكاج sol [ta] shylauy keyde غه [gha] jalghauyn almastyrady یافث نی كون توغوش تا یباردی*83. Sonymen qosa تپا [tapa] jәne تبا [taba] shylaulary da kezdesedi (23 b).اوغوز تبا اطلاندی كون توغوش تپا مقام ایتی لار*84. Sonday-aq kitapta kóshirmeshining qatesinen49 ketken týsiniksiz tústar kóp. ی [y] jәne ب [b] әripteri jiyi, tipti [ylghi] derlik shatasyp ketken: يراق خان – براق خان (Baraq han – Yaraq han); یراق [yyraqtyn] ornyna یزاق [yyzaq] (21 ,b); دیب باقوی [Dib Bakuy] ornyna دیب یاقوی [Dib Yakuy] jәne t. t.
alqabynda, batpaqty jerde qamys siyaqty, óte jenil әri jinishke ósimdik ósedi dedi olar. Qazaqtar ony qopa dep ataydy jәne ony jenil sal jasaugha paydalanady.
Qorjyn jolgha ústaytyn sómkelerding atauy. Búl arada sol maghynada qoldanylyp túr deuge bolar edi, biraq دریـیا اراسیندین یـیغیب*102 múnday maghynada kelmeytinin bildirip túr.
جبارلیق، سپاهی لیق، بهادرلیق، قوت شوكت لیق، بای لیق، عیش وفراغـت لیق قوی معظم اولوغ پادشاه تیماك بولور (60-b.).*103 Qoldanystan kóringendey*104 برچه حالدا قوی حال ایردی لار*105sózi.
مال [mal] sózi búl kitapta توار قرا [tuar qara] tirkesinsiz qoldanylmaghan, soghan qarap, توار sózi kóne atau, یلقی [jylqy] sózin almastyrushy dep boljaugha bolady. Kóshpendi ómir saltynyng barlyq sózderi men terminderin qazaqtarda jaqsy saqtalyp qalghanyna kýmәn joq. مال sózi arqyly qazaqtar búryn ózderining jalghyz baylyghyn bildirgen, jalpy mal – baylyqtyng belgisi dep týsinedi. Qazir de jalpy baylyq maghynasynda qoldanylady, al bir mal – قرا [qara], al توار قرا jylqy ýiiri, توار sózi یلقی men bir maghynada.
Túrmysqa shyqqan jas qazaq әieli qayyndary men kýieuinen ýlkenderdin, tútas rudaghy kýieuinen ýlken adamdardyng esimderin atay almaydy, sondyqtan qazaq әielderi olargha basqa sózben, alayda sol maghynagha juyq at beredi. اوروس [Úrys] sózining ornyna كسچه [kesshe] nemese چواس [juas] deydi, یلقی بای [Jylqybay] ornyna تواربای [Tuarbay] deydi, t. b.
Búl dәstýrdi ústanushy keybir әielder asyra siltep jiberedi. Atyn ataugha bolmaytyn kisining esiminde kezdesetin dybysty qoldanbay sóileytin de hanymdar bar. Mәselen, tyiym salynghan esim Aybatyr bolsa, ol hanym ýshin *106اي، ایماق، ایدا، ایغر، ایامق، اینالمق jәne t. b. sózder mýlde joq (33-b.).قامچی بویلوغ ایر اوغول نی قویمادی *107 – qamshy boyly tirkesi qazir tolyq qoldanysta, siz qazaqtan سول زماندا من قامچی بویلی بالا ايديم*108 degendi jii estiysiz.
33 bette, 10 jolda ی ornyna qateliktenب  túr: باریب اچیب – اجیب یاریب توزوب كیلماك. Búl ýsh sóz kóshpeli taypalardyng shapqyngha nemese barymtagha úshyrap, kedeylenip qalghanyn bildiredi. Birinshi sóz اچ لق – ashtyqtan tuyndaydy, ekinshisi әdeyi astan shekteuden aryqtap, jýdeudi bildiredi – attardy bәigege dayyndau qazaqtarda جاراو ات، جاراتمق [jarau at, jaratmaq] dep aitylady, osylaysha dayyndalghan óte semiz emes, biraq dalada miniske kerek [jylqynyn] atauy.

ﺟﺎﻤﻊ ﺍﻟﺗﻭﺍﺭﻴﺦ TA KEZDESETIN, QAZIR TATARLARDYNG QOLDANYSYNDA JOQ SÓZDERDING SÓZDIGI

Týrki jәne monghol
اوروغ – tuys, ru, laqap at, esim
قوم – taypa
اوكوس، بسيار اوكوس قوم، كثرتي – [esepsizdik, sansyzdyq, kóptik]
اوتمك – ótu, jylnamalarda ótken nәrseni kórsetu ýshin qoldanylady
اولوغ بولوب اوتتي لار – úlyq bolyp, kýshti bolyp ótti [dýniyeden]
كچمك sózi de sol maghynada – keshu, ótu
اصل، اصلي – shyghu tegi, týp tamyry
ايـري – kýieui, eri
ايـر – er, batyr
نچه – neshe? kóp, qalay, qanshalyqty; ten, solay maghynasynda
مطلـق – mýlde, tolyq, barlyghy
توغان – tughan
توغان اغا يني – tughan agha, ini
تا – deyin, barys septik jalghauyn bildiredi
|| كـيم – [تا كـيم – sol kezge deyin, әzirshe]
پـیـدا – [payda bolu]
نـسـل – túqym, úrpaq
سـونکره، سـونكرتـيـن – sonyra, sonyrtyn
صـحـرادا اولتـورمـاق – dalada otyru
صـحـرادا اولوتـروشلوق قوم – [qyrda túratyn taypalar]
يايلاق – jaylau
قـيـشلاق – qystau
ايـنالاسي – [aynalasy]
قـوت – qút
قوتـلي، قوتـليغ – qútty, odan
قوتـلوغلامق – qúttyqtau
كوچ – kýsh, odan كوچلوك
ارتـوق – artyq, kóp, joghary; salystyrmaly shyray – ارتـوغراق
يورت – júrt, halyq
ايل || يورتي – el, júrt, túraqpen maghynalas. Búl maghynada qazaqtarda da qoldanylady, búl arada osylay qoldanylghan:قراخان اتاسي تورغان يورتوندا ايردي، اول يردا قرا خانينك اوغلي توغدي. [Qarahan әkesi túrghan júrtynda bolghan, ol jerde Qarahannyng úly tuyldy]
اول يردا – sózi men oilaghanday يورت sonday maghyna beredi (جامع التواريخ 20-b.)
ايمماك – emu
Búl jerde basqasha jazylghan ايماك.
تابوﻨمق – qúdaygha tabynu, qazirgi kezde búl etistik tatar músylmandarda pútqa tabynudy bildiredi بوتـقا تاﺒونماق biraq búl jerde bir qúdaygha tabynu maghynasynda aitylghan
بي – búl da بك siyaqty jәne bi; auyspaly maghynada: barlyq sanaly adam بي كشي، بي خاتون odan ﺒﻴﻠﻚ – sot, qanaghattanu jәne biyleu ﻻﻤﻚ بي.
ﺴﺎﻗﻼﻧﻤﻖ – saqtanu; ﺟﺎﻤﻊ ﺍﻟﺗﻭﺍﺭﻴﺦ ta sol maghynada
ﺴﺎﻗﻼﻧﺩﻯ [saqtandy] (20-b.)
ﺩﻭﺴﺕ ﺗﻭﺗﻤﺎﻖ – [dos tútu]
قريغي، دريا قريغي – [ózen jaghalauy]
كر يووماق – kir juu
ﻴﺭﺍﻖ – alys jer, jyraq
يراق تورماق – [auyspaly maghynada jyraq túru] suyq bolu, yqylassyz bolu
ﻨﻴﺎﺰ – [múqtaj]
ﻨﻴﺎﺰﻠﻖ، ﺤﻖ ﻗﻪ ﻨﻴﺎﺰﻠﻖ ﺍﻴﺭﺩﻯ – [Qúdaygha múqtaj boldy]
ﻛﻴﻟﻴﻦ – kelin
ﺍﻴﻐﺎﻖ – [ayghaq]
ﺍﻴﻐﺎﻖ ﭽﻰ – [ayghaqshy]
لشكر تارتماق – әsker tartu
ﻤﻘﺎﻢ – oryn; qazaqtyng ﻤﻜﺎﻦ i siyaqty [túraq]
ﻗﺭﻴﻨﺪﺍﺷﻼﺭ – tuystar, búl jalghaumen ﺍﻭﻠﻭﻏﻼﺭﻴﻦ úly sózi ﺍﻭﻠﻭﻍ myrza degen maghyna beredi.
ﺍﻠﺘﻭﻦ – altyn
ﺍﻠﺘﻭﻨﻠﻰ – altyn jalatylghan, altyn emes, onda ﺍﻠﺘﻭﻦ bolu kerek
ﺘﻭﻱ – toy, meyram: ﻭﭙﺎﺪﺸﺎﻩ ﻠﻴﻖ ﺘﻴﻜﺪﻯ ﺍﻴﺭﺴﺎ ﺍﻭﻞ ﻴﺭﺪﺍ ﺍﻠﺗﻭﻨﻠﻰ ﺧﺭﮔﺎﻩ ﺗﻴﻛﺪﻯ, ﺍﻟﻭﻍ ﺗﻭﻱ ﻗﻟﺪﻯ. ﺟﺎﻤﻊ ﺍﻟﺗﻭﺍﺭﻴﺦ  (24-b.) – [Eger saltanat nemese han kóteru bolsa, ol jerge altyn shatyr tigip, ýlken toy ótkizetin]
ﺍﻭﺭﻭﻦ – oryn; ﺍﻭﻟﺗﻭﺭﺪﻯ ﺍﻭﺭﻨﻐﻪ ﺍﻭﺭﻨﻟﻴﻎ (30-b.) [layyq oryngha otyrdy]
ﻗﺭﺍﻦ ﻛﺎﻤﻛﺎﺭﻟﻴﻖ – [Qúrandy qúrmet tútu]
ﺟﺑﺎﺭﻟﻴﻖ – [úlylyq, danq]
ﺴﭙﺎﻫﻲ ﻟﻴﻖ – [әskery adam]
ﺑﻬﺎﺪﺮﻟﻴﻖ – [erlik, batyrlyq]
ﻧﭼﻪ ﭼﺎﻗﻟﻰ (ﻴﺎﺸﺎﻏﺎﻨﻼﺮ، ﻴﺎﺸﺎﻏﺎﻨﻼﺮ) – [úzaq uaqyt ómir sýrdi]
ﺍﻭﻴﻨﻨﻚ ﺘﻭﻧﻜﻟﻭﻛﻰ – [ýiding týndigi]
ﺍﺮﻭ ﭙﻛﺯﻩ – taza
ﻤﺎﻝ ﻴﻌﻧﻲ ﺘﻭﺍﺮ ﻗﺮﺍ – [baylyq, yaghny jylqy]
ﺠﺎﻴﻤﺎﻖ – key qazaqtarda jay, ilu.
جامع التواريخ ta (32-b.) búl sóz ortografiyalyq formada kezdesedi ﻤﺎﻠﻴﻦ ﺘﻭﺍﺮ ﻗﺮﺍﺴﻴﻦ ﻴﻐﺎﺮ ﺍﻴﺮﺪﻯ
ﻛﻮﻨﻛﻠﻰ ﺗﻨﻣﺎﻖ – kónili tynu
ﺗﻮﻛﺎﻝ – týgel
ﻴﺴﻴﺮ ﺍﻴﺗﻣﺎﻚ – shabylghan rudyng әiel-balasyn qúldyqqa alu (qazaqtarda jәne tatarlarda)
ﻗﺴﺎﺱ ﻗﻠﻣﺎﻖ – kiriptarlyqqa alu, (qysastyq qylu)
ﻮﻂﻦ ﻗﻠﻣﺎﻖ – otan qylu, mekendeu
ﻣﻘﺑﻮﻞ – eng jaqsy, tamasha
قتل قلماق – [óltiru]
كومكول ليك – [erlik] (41-b.)
ﺑﻴﻼﻦ ﺑﻬﺎﺪﺮﻟﻴﻖ
ﺑﻴﻼﻦ ﺑﺴﻴﺎﺭ ﺴﻮﻗﻮﺲ ﻗﻴﻠﺪﻯ ﺑﻴﻼﻦ ﻣﻐﻮﻞ ﻠﻴﻚ ﻛﻮﻨﻛﻮﻞ ﻮ [talay ret mongholdarmen erlikpen shayqasty]
ﻴﻨﺎﺶ – qasynda, manynda
ﺍﻴﺭﺪﻯ ﺴﻴﻮﺭﻜﺎﺭ*109 – qúrmet kórsetu, ýles beru
ﻗﺎﺭﻤﺎﻖ – qartan
ﺍﻴﺭﺪﻯ ﻗﺎﺭﻴﺐ – qart adam edi
ﺍﮔﺎﺭﭼﻪ – eger de
ﺑﻮﻴﻮﺴﻮﻧﻟﻮﻍ – [baghynu, boyúsynu]
ﻛﻴﻧﻛﺎﺶ – kenes
ﺴﻴﻮﺭﻏﺎﻞ – syilyq nemese jaqsy yqylas, niyetti zattay bildiru.ﺍﻨﻰ ﺑﺴﻴﺎﺭ ﺴﻴﻮﺭﻏﺎﺭ ﺍﻴﺭﺪﻯ  (ony shesiz sýier edi) sózinen jәne T[emir] Q[útlyq] jarly[ghy] sózderinen سيورغاب sózinen ﺴﻴﻮﺭﻏﺎﻤﻙ etistigining bar ekeni anyq kórinedi, qazaqtarda ﺴﻴﻮﺭﻛﺎﻤﻙ jәne odan ﺴﻴﻮﺭﻛﺎﺏ etistigining ózgergen týri ﺴﻴﻮﺭﻏﺎﻤﻙ kóz qyryn salu, jaqsy kóru, ayalay sýy jәne joghary túrghan adamnyng raqymy maghynasyn bildiredi
ﺍﻻﺸﺎ – qazaqtarda ﺍﻻﺴﺎ (alasa) dep aitylady
ﭙﺎﻛﺯﻩ – taza, tazalyq. ﺟﺎﻤﻊ ﺍﻟﺗﻭﺍﺭﻴﺦ avtorynyng aituy boyynsha ﺍﻮﺗﺟﻛﻴﻦ otbasynyng kishisi, qazaqtyng ﻛﻨﺟﻪ si siyaqty. Oghan ata anasynyng shanyraghy qaladyﺍﺗﺎ ﺍﻨﺎ ﺴﻴﻨﻨﻙ ﺍﻮﺗﻰ، ﻴﻮﺮﺗﻰ، ﻤﺎﻠﻰ ﺗﻮﺍﺮ ﻗﺎﺮﺴﻰ ﻛﻴﭽﻚ ﺍﻮﻏﻠﻰ ﻏﻪ ﻗﺎﻠﻮﺮ (44-b.)
ﺍﻮﺰﻤﺎﻖ – ozu
ﺍﻴﻜﺎﺮ – er túrman
ﺍﻮﻓﻜﺎ - ﺍﻮﭘﻜﺎ - ﺍﻮﭘﻜﺎﻻﻤﻚ– (ókpe, ókpeleu)
قو، ﻗﻮﻱ – biyik, úly, danqty, tamasha
ﺤﺎﻝ ﻗﻮ – ghajayyp hal
ﺴﻮﻧﻚ ﺍﻨﺪﻴﻦ ﻴﻌﻧﻰ ﺴﻨﻜﻮﻦ – [sodan keyin, son.] (73-b.)*110    Arab jәne parsy
مفصل معلوم ايرماس – [tolyqtay, býge-shigesine deyin]
ﺗﺑﻌﻪ – [qúziretindegiler, qol astyndaghylar]
تفصيل دا معلوم ترور – [bayandauda anyq bolady]
ﻗﺴﻡ – [bólim]
مغول ايرماس ايردى نه – نه – [monghol emes edi]
ﻟﻔﻆ – [dialekt, til, sóz]
ﺑﻮ ﻟﻔﻆ ﺴﻮﻧﻚ ﺰﻤﺎﻨﺪﺍ ﭼﻳﻘﺘﻰ – [búl sóz keyingi uaqytta shyqty]
ﺘﺎﺠﻳﻚ – [tәjik]
ﻋﻧﺎﻳﺖ – [qamqorlyq, kónil bólu]
ﻏﺎﻟﺏ – [jeniske jetushi, jenimpaz]
ﻫﻧﻮﺰ – [endi, әli]
ﺍﻜﺛﺮ – kópshiligi
ﻤﺨﺻﻮﺺ – [erekshe, soghan tәn, qatysty]
ﻤﻮﺟﺏ – tәrtip, retinde
ﺟﺴﻢ ﺍﺷﻬﻞ – [kókkóz adam, kókkóz perishte]
ﻤﻨﺴﻮﺏ – [tuystyq, bireuge qatysty, bir nәrsege qatysty]
ﺤﻛﺎﻴﺕ – [әngime, hikaya]
ﻨﻘﻞ – [aytu, jetkiz]
ﺘﺭﻮﺭ ﻤﺴﻂﻮﺭ – [jazylghan, asty syzylghan]
ﺟﻨﻮﺏ، ﺟﻨﻮﺑﻰ – ontýstik
ﺸﻤﺎﻞ – soltýstik shyghys [tyq] el
ﻤﻤﻠﻜﺖ – [memleket]
ﻤﺤﻘﻖ – [aqiqatty izdeushi]
ﻤﺘﻔﻖ – [kelisen pikirles, odaqtas]
ﺍﺻﻧﺎﻒ – [týr, tek]
تقرير قيليندى – [bayandalghan, aitylghan]
ﻋﻆﻴﻢ – [úly]
ﺪﺮﻭﺍﺰﻩ – qaqpa
ﻤﻘﻴﻢ – [túrghyn]
ﺘﺎﺑﻊ – [bodan, baghynyshty]
ﻤﻧﺼﺐ – [mansap]
ﺸﻭﻜﺖ – [kýsh, qúdirettilik] odan شوكت اسبابي
ﻤﺟﻤﻭﻉ – [jinalghan, qosylghan, birtútas]
ﺘﺰﺮﻴﻊ – 21-b., mysal:
ﻤﺤﺐ – [qúdaydy sýyshi], (حق قه محب بولسانك) [egerde qúdaygha mahabbatpen qarasan]
ﺍﺸﻜﺎﺭﺍ – әshkere
ﺑﻐﺎﻴﺖ – [óte, asa, tym]
ﺠﻤﺎﻞ ﺼﺎﺤﺐ – [súlu] súlulyqtyng tóresi
ﻓﺭﺯﻨﺪ – perzent
|| 20 bet
ﻋﺟﺏ – ghajap
بموجب سوزى رسيده بولدى عاقل غه كيردى اثر ارشاد حق تعالى دين ايردى – [onyng sózining maghynasy oghan jetti; ol ony úghynyp, Haq taghalanyng kórsetui boyynsha jýrdi]
ﺨﻮﺏ ﻏﺎﻴﺖ – [tym, asa, óte jaqsy]
ﻨﺻﻴﺤﺕ – [nasihat]
ﺍﻠﺗﻔﺎﺖ – [iltipat]
ﻤﺤﺑﺖ – [mahabbat]
ﻛﻨﻴﺯﻚ – [kәnizak], kýn
ﻗﻴﻠﻤﻖ ﺼﺤﺑﺖ – [әngimelesu, súhbattasu]
ﺑﻮﻠﻤﺎﻖ ﻤﻂﻴﻊ – bireuge baghynu, pikirimen kelisu
ﻤﻮﺍﻓﻘﺖ – [kelisushilik, jaramdylyq]
ﻤﻌﺭﻛﻪ – [top, qogham], 22-b.
ﺍﻮﻴﻨﺎﺴﺎ ﻴﻮﺭﺴﺎ ﻤﻌﺭﻛﻪ ﺪﺍ ﺍﻮﻞ ﺗﻴﻟﻨﻰ ﺍﻴﺗﻮﺭ ﺍﻴﺭﺪﻴﻼﺭ – [toppen oinasa, jýrse , ol tildi alar edi]
ﻏﻴﺭﺕﻻﻧﻤﺎﻖ – [qayrattanu]
ﻓﺭﺻﺕ – [múrsat, ynghayly jaghday]
ﻋﻆﻴﻢ – [baqytty]
ﻗﻠﻤﺎﻖ ﺍﺗﻔﺎﻖ – bir nәrsege kelisu, oilasu
ﺑﻮﻠﻤﺎﻖ ﻮﻗﻴﻒ – dayyn bolu
ﺍﻠﺤﺎﻞ ﻓﻲ – birden, sol zamatta
ﻤﺴﺨﺭﻗﻴﻠﻤﺎﻖ – baghyndyru
ﺧﺭﮔﺎﻩ – shatyr
ﺧﺭﮔﺎﻩ ﺍﻠﺗﻭﻨﻠﻰ – [altyndanghan shatyr]
ﻮﻻﻴﺎﺖ – [uәlәiat]
ﻠﻴﻖ ﺗﻴﻛﺪﻯ ﭙﺎﺪﺸﺎﻩ – handyq [tiydi]
ﺧﻠﻌﺕ – [syi, syilanghan shapan]
ﺧﻠﻌﺕ ﻻﺭ ﺴﻬﻮﺭ ﻏﺎﻠﻼﺭ ﺑﺭﺪﻯ – [syy shapan tartty]
ﻨﻌﻤﺖ ﺪﻮﻠﺖ – [nyghmet, dәulet]
ﺍﺑﺗﺪﺍﺀ – basy
ﻤﻴﺴﺭ – [jaghday jasaushy, onaylatushy]
ﻗﻭﺖ ﺸﻭﻛﺖ – [úlylyq]
ﻋﻴﺶ – [ómir, quanysh]
ﻓﺭﺍﻏﺖ ﻟﻴﻖ – [demalys, tynyshtyq]
ﺼﺪﻒ – [inju qabyrshyq, marjan]
ﻏﻭﺍﺹ – sugha sýngushi
ﺤﺎﺼﻞ ﺑﻭﻟﻤﺎﻖ – (bolu)
ﺑﻁﻥ ﭙﺎﻚ - ﭙﺸﺖ ﭙﺎﻚ – jan-tәnimen taza niyetti
ﻤﻘﺪﻤﺎﺖ – (búryn, erterek)
ﺗﻘﺭﻴﺭ – (әngime; rastau)
ﺑﻮﻠﻤﺎﻖ ﻤﻮﺠﻮﺪ – (bolu, bar bolu)
ﺍﻳﺷﺎﺭﺖ – [ishara]
ﺤﺎﻤﻠﻪ ﻛﻠﺗﻮﺭﻤﻙ - ﺤﺎﻤﻠﻪ ﺑﻮﻠﻤﺎﻖ – ayaghy auyr bolu
ﻤﻌﺗﺑﺭ ﺑﺯﺭﮒ – [asa qúrmetti]
ﺗﻮﺍﺭﻴﺦ – [jylnama]
ﺑﻮﻠﻤﺎﻖ ﻤﺸﺎﻴﻊ – [shabuyldau]
ﻤﻨﺎﺠﺎﺕ ﻗﻟﻤﺎﻖ – [minәjat etu, jalbarynu]
ﻨﺎﺯﻞ ﺑﻮﻠﻤﺎﻖ – [tómendeu]
ﺭﻮﺍﻴﺕ – anyz
ﻗﻮﭙﻤﺎﻖ – [qozghalu, kóterilu, túru]
ﺍﻮﻴﻘﻮﺪﺍﻦ ﻗﻮﭙﻘﺎﭺ  – [úiqydan oyanu, tósekten túru]
ﺭﻮﻴﻼﺭ – jyrshylar, әngime aitushylar
ﺭﻮﻯ ﺯﻤﻴﻦ – qaratory
ﻋﻬﺪ ﻗﻴﻟﺪﻯ – ósiyet etti
ﺠﺎﻨﺐ – el [tarap]
ﺍﻋﻆﻢ – eng úly
ﻤﻌﺠﺯﺓ – keremet
ﻛﻴﻔﻴﺕ – is
ﻤﻌﺭﻭﻑ ﻭﻤﺷﻬﻭﺭ – belgili jәne ataqty
ﺍﻛﺭﻩ – [jeksúryn, eng súmpayy]
ﺒﻭﻠﺪﻯ ﻤﺴﻠﻢ ﻤﺴﺨﺭ – qolyna tapsyrylyp, berildi

ÝLGI (JOQTAU)*1
كوبچاك ساندی كورانكدی
تابیه غه جراتقان،
قرق سان قرا قلماقتی
جارلغینه قراتقان.
ایبالتاسون التون منان بوولاتقان.
الافاسون ارتتوروب
ارپالاب اتتی قووناتقان.
لاباچی دیكان بر ایلنی
انتی منان اولاتقان،
ایرینچی منان سراندی
توزغونداتوب چوولاتقان.
برستاسون جورت اوستونان دوولاتقان.
اینكساسی بيوك بوز اوردا
سلتانت غه اورناتقان.
بولاتدان چیكا سوقتوروب
چنكاراغون تورلاتقان.
اوشبو یردان بك [دارون]
جاسیل كول كا مصلحت [كا] كیلتوروب
..................................................
مس تاباق غه تولتورغان.
قازغونی قلایی دان قاقتوروب
توقباغن سوم التون نان سوقتوروب
نقرا كموش چاپتوروب،
بولغاری سبا پیچوروب
چنی ایاق مان ایچتوركان.
اورندوغن اویمشداب
اواو نقش سالدورغان.
ساندوغین سارالتونغه مالدورغان.
كوچسه قرقین ارتالماس،
قریق مینك اتان تارتالماس.
قزیل ایاق مال جیب
قالیجه سین الدورغان.
الغین چغین ارقالاب
بتینه بدیر قامقا سالدورغان.
توورلیغینك قرا كیس
تولولو بر تونكلو كین
اوشیغه دان اوستاتقان.
بایتاغینك بایب مال بریب
بایراقتی جر كا قیستاتقان.
عدل لیكین نشر اون عدلكا یتكوركان.
[جومارتلیغین] حاتم تای
جومارتدان اوتكاركان.
كونده مهمان كوزاتیب
كیساكلاب ایت بركان،
ایماندینك ایسینه قاراب بیت بركان،
بر خدایدنك دیدارین
سن كورمسنك كم كورار.
تبانداسقان دوشمن غه
كونیندا قیلیچ شاویب اوتكاركان.*

* * *
Kýpshek sandy kýrendi*1
Tәbiyagha jaratqan.
Qyryq san qara qalmaqty
Jarlyghyna qaratqan.
Aybaltasyn altynmenen bulatqan.
Alafasyn arttyryp,
Arpalap atty qunatqan.
Labashy degen bir eldi,
Antymenen ulatqan.
Erenshi menen Serendi,*2
Tozghyndatyp shulatqan.
Perishtesin júrt ýstinen dulatqan.
Ensesi biyik boz orda,
Saltanatqa ornatqan.
Bolattan shege soqtyryp,
Shanyraghyn torlatqan.
Ýshbu jerden bek [terin],
Jasyl kólge*3 mәslihat[qa] keltirip,
.................................................................
Mys tabaqqa toltyrghan.
Qazyghyn qalayydan qaqtyryp,
Toqpaghyn som altynnan soqtyryp,
Naghyra kýmis shaptyryp,
Bylghary saba pistirip,
Shyny ayaqpen ishtirgen.
Oryndyghyn oimyshtap,
Oi naqysh saldyrghan.
Sandyghyn sary altyngha maldyrghan.
Kóshse qyrqyn arta almas,
Qyryq myng atan tarta almas,
Qyzyl ayaq*4 mal jiyp,
Qaliyjesin aldyrghan,
Alghynshaghyn arqalap,
Betine beder qamqa saldyrghan.
Tuyrlyghyng qara kes,
Tolyly bir týnligin,
Úshyghadan ústatqan,
Baytaghyng bayyp mal berip,
Bayraqty jerge qystatqan,
Ghadildigin Nushirvan*5
Ghadilge jetkergen.
[Jomarttyghyn] Hatymtay*6
Jomarttan ótkergen.
Kýnde meyman kýzetip,
Keskilep et bergen.
Imandynyng isine
Qarap bet bergen.
Bir qúdaydyng didaryn,
Sen kórmesen, kim kórer?!
Tabandasqan dúshpangha,
Kýninde qylysh shauyp ótkergen.

ابلای تورالی جر

من بر جرده*1 جرلاین،
جرلاسام ننه جرلاین؟
ایرتگه اوتكن ابلای
خانییم ده جرلاین.
اونی منان قویماین،
اوننك اتسقان جاون جرلاین.
قوسقان مالن جرلاسن.
منكگنده اتی كرایده
ایسنغول من ایر سادر
قرغزده دانكقه بر چققان ایر ایده
اناو بر سادر اتلاندی،
اتلانده ده بابلانده،
قزاق بر اویغه توسكانده
تنچ اویقتاب جاتماده،
اق سو منان كوك سوده
اتلانه كله سارت ده الده.
قرادا قووس چنكقردان
سمز نایمان چابلده،
سوننك ایچنده
قونكراتنك جمان چابلده.
سایقال ترك توبنده،
موزده بلاق باسنده
سوقاققان قوزه مه ن لاق تابلده
اون بش یاشار یاس بالا
جاوغاچ بر سونده جلایده:
سن سادر غه قلماسام،
كوتنكنان سورگه سالماسام،
ارقاداغی ابلاى غه نييمه بارماسام،
سویتب بر كگم الماسام.
تاغه بر مزگل بولغانده
جاوغاچ بر اتقه منگان كون،
بلنه ساداق سالغان كون،
قاراقانده قولینه
اورتاغه الا قونغان كون.
انكر قوزنه الغانده،
توس اویقغه بارغانده،
چالبار سالده بولغانده
تیب بر جلقی الغان كون.
تورت كشنی باچشی الوب،
بس كشی نی قوچشی الوب
ارقاداغه ابلای خانغه كیلگان كون،
الله یار [دیب] باس اورغان كون.
خان ابلای سورغان كون؟
– جولدار بولسن جاوغاچ جان.
– خان ابلای تقسر خان،
تنكری برسه مول بولسن.
قرادا قووس چنكقردان
سمز نایمان چابلده،
سوننك ایچنده مینم
قونكراتم جمان چابلده.
اق سو منان كوك سوده
سایقال ترك توبنده،
موزده بلاق باسنده
سو قاققان قوزی اولاق تابلده.
اویناپ بر جورگن قوربه سن.
جاوغاچ نك جمان ساغنده.
– ای جاوغاچم، جاوغاچم،
سن باراتور، باراتور،
سمبله تووسن جلتیب،
ات سمرسن قنتیب،
من سادرغه قلاین،
بایاغه دای بولاین،
تانا*2 بركای خدایم.
****

تاغه بر مزگل بولغانده
سمبله توده جلتیب،
ات سمرده قنتیب؛
یوز قویغه الغان قولاچه ات
جوراكتای بولب سمرده،
جلاندای بولب جاراده.
خان ابلای تقسر خان
اوله بر یوزدین قول جیدی،
كچه بر یوزدین قال جیده،
اسراسه [لوننك] اچنده
اواق بنن كریدن
رابایسز مول جیده.
كوك بورى دای جلده خان،
ایتلگه دای الده خان،
قارچغادای قاقته خان،
تورمتایدای قوندی خان،
توقال ترك توبنده
اتلانب كنكس سورده خان.
باسنتین اوله بارلوبای
اومراولاب سویله یده
كسی ارقینه كونبیده:
– سن كوك بوریدای جلدنك خان،
– توقال ترك توبنده
اتلانب كنكس قلدنك خان.
یمانده قولغه توسمز،
كل قایتالق، دیده خان.
سونده ابلای جلایده،
ابلای نیداب جلایده؟
– كری منان اوراق تنك
نایزا اوستاغان باتردنك
برده برنی جوق بولده.
من نیلكتان بوق بولدوم،
جانه توسب جوق بولدوم.
سونده كیدایچیلك مندارنك
سول مزگلده بار ایكان.
كرایدنك اوله تورسونبای
كون ساداقته دمسنك،
– كوبكه تییار سوزم بار*3
كوك چولاق اتته دمستك
اولجه ده الار جایم بار.
یمان قیلب الامز،
كل قایتالق دیده خان.
ابلای خانم جروچنك
قازدای بولب قرقلداب،
(بوراداین) برقلداب،
سای سووندای سارقلداب.
جای تاسندای جارقلداب.
............... باوره
قولغادا تولده سولقلداب.
چابندننك ایچنده
قوس ایدارده اول كیته*4
سونك جمان ایه اوتته.
یمان قیلب الامز،
كیل چابالق دیده خان.
سویگنده بار ابلای
قارت بورادای چابنده.
یوز قویغه الغان قلاچه ات
تورت ایاغن قاغنده،
جاو اتندای سابلده.
سالغانن بلكان سونك
ابلای دا [ی] تقسرخان
ایل تورمان تاغنده.
ارغماغن اوزدرده،
بایاو جاتقان قرغزده
ساری بلده توزده رده.
قلماقچه دای قلدرده،
قرغزدنك بلن سندرده،
چابته ده قایتته ابلای.
ابلای چاوب قایتقان سونك
سادر بالا كله ده
سای سووندای سارقراب،
جای تاسندای جارقراب.
ابلای خانننك قورقانه*5
قورققانه ایمی نمنه؟
توره بر قالده تزكنب، تتراب.
– ای جاوغاچم، جاوغاچم!
اونك قولمده لاچن،
سول قولمده جاوغاچم.
از دسمده تابلماس
جاوغاچ جان سندای قباچه اول.
منگانده اتی كیرایده
ایسنغول من ار سادر
قرغزده دانكقه بر چققان ار ایده.
بار سادرغا بارا كور:
ایلدسین سادرمن.
تالاستنك بویی تار جایلاو
تالاسا بارب جایلایق،
كنكستنك بویی كنك جایلاو
كنكسه بارب جایلایق،
قازی منان قار ته نه
قیه كیسب چاینایق.
– سادر باتر توراتور،
ارقاداغی ابلای
خانم منم جبرده:
– بار سادرغا بارا كور.
منگنده اتی كیرایده
ایسنغول من ار سادر
قرغزده دانكقه بر چققان ار ایده.
جاولاسبایمن سادرمن،
ایلدسین سادرمن.
تالاستنك بویی تار جایلاو
تالاسه بارب جایلایق،
كنكستنك بویی كنك جایلاو
كنكسه بارب جایلایق.
قازه منان قارتانه
قیه كسوب چاینایق.

*****

– قوقی! ایلدسبایمن اونی من،
جاولاسامن اول قولمن.
تالاستنك بویی تار جایلاو
تالاسا بارب جایلامان،
كنكستنك بویی كنك جایلاو
كنكسه بارب جایلامان.
قازه منان قار ته نه
قیه كیسب چاینامان، قوقی!
ابلای دیكان كاری قول
اوچ چاپته منم اویمده
اونه منان تورماده
ابلای دیكان كاری قول
اراغن ایچوب ایسرده.
تاستاپ كیتسن جسر[م] ده،
بر قلماده منك قلده، قوقی!
جاباغمده جون قلده،
جاس قايسيمده اى قلدى،
بوز بالامده قول قلده،
اق اوتاوم كونك قلده.
اونی منان تنباده، قوقی،
ابلای دیكان كاری قول
اینده مغان دا قراب قلغنده، قوقی.
قان قلمای چیشسن كییمده،
بولاك–بولاك ایته رمن،
بوزداى جرتب اوتارمن.
دودوغاسن كیارمن،
اینكسه سنه منارمن،
كووده سنه سییارمن.
ایلمده چاپقان سو قولدنك
سویاكن [نك] اوستونه
منارا قیلب اویارمن.

*****

- منكنده اتی كیرایده
ایسنغول من ار سادر
قرغزدا دانكقه چققان ایرایدی.
ایلچه گا بارغان جاوغاس جان،
سادر باتر نه دیدی؟
– اوی ابلای دیكان تقسر خان،
سن نتسن، نتسن؟
اناو بر تورغان سادردنك
اولكنسگن سوزی بار،
خدایدنك بزگه برار ایبه بار،
سن كیلگنسن، كیلگنسن،
كلب قرغز چاپقان سن،
تنكده اولجه تاپقان سن.
«– قوقی! الدسبایمن سو قولمن،
اینده مغان قراب قلغنده، –»
(سوندا ابلای):
– یالانكاچ حجم سن بولسانك
اناو تورغان سادرده تورب اتسانه،
قارق اولجه غه باتسانه.
اول سادرده اتباسنك،
سادر سنی الاده،
ات كوتنه سالاده،
تانكدینكدان تسیده،
جانغان اوتقا اوزنكده
چرقراتب باساده.
الله دان اوكم كلكان سونك
بر چبندای كوكه [جان]
او قای جاقغه قاچاده.
قونكراتتنك كوب مرگن
كوینده بولغان سول بایغوس
اورمه قرا ملتقته
تزه گه الا اولتورده،
اوزون براوقغه تولتورده،
اتتان بر قورغان سوغسته،
اوقچانتاین قاغسته،
الدلای ابلای چانچقان كون،
قوقی لاب قرغز قاچقان كون،
قزاقته دولت باسقان كون،
قرغزدان ارواق قاچقان كون.
(اتتم ده ب ایكه اووس توپراق تاستادی).
ارغماغن اوزدرده.
بایاو جاتقان قرغزده
ساری بلده توزدر ده.
چاپته ده غه قایتته ابلای.

*****

(شول جلده اتكه جرق نی اولتوركان.
سوننك قزیننك جری).
مرگن ننك باشی ملوون.
داره ننك جوله سروون.
منه بر قزاق كلوون،
اته كم ننك اولوون.
سادر كرده قامشقه،
اته كم ننك نایزه سی
قزل چكبن بور كنب.
قزدار من بو سادر
قارا چكبن بور كنب
خاتون من بو سادر.
ابلای خاننك نایزه سی
قولا بر بولب قایستی
اته كم ننك نایزه سی
قاراغای بولب مایستی.
قرم توقم ابلای
قرداسنك من اته كم،
ته ره توقوم ابلای
تنكداسنك من اتا كاو.
باسنكده قویده الككا
قاننكده الده چلككا
اوتنكده الده كرككا.
ایچب قانغه تویماده
ابلای دیكان قاچ ایغر
اجلگه كاره كگن قویماده.

ABYLAY TURALY JYR*1

Men bir jyrdy jyrlayyn,
Jyrlasam neni jyrlayyn?
Ertede ótken Abylay,
Hanymdy jyrlayyn!
Onymenen qoymayyn,
Onyng atysqan jauyn jyrlayyn.
Qosqan malyn jyrlayyn.
Mingende aty ker edi,
Esenqúl men Ersadyr
Qyrghyzda danqy birge shyqqan er edi.
Anau bir Sәdir attandy,
Attandy da baptandy.
Qazaq bir oigha týskende
Tynysh úiyqtap jatpady.
Aqsu menen Kóksuda
Attana kele sartty aldy.
Qarada Quys Shynghyrdan
Semiz nayman shabyldy,
Sonyng ishinde,
Qonyratym jaman jabyldy.
Sayqal terek týbinde,
Múzdy balaq basynda,
Su qaqqan qozy men laq tabyldy.
On bes jasar jas bala
Jaughash bir sonda jylaydy:
«Sen Sәdirge qylmasam,
K... -nen sýrgi salmasam,
Arqadaghy Abylay hanyma barmasam,
Sóitip bir kegim almasam!»
Taghy bir mezgil bolghanda,
Jaughash bir atqa mingen kýn,
Beline sadaq salghan kýn,
Qaraghanda el qolyna
Orta ala qonghan kýn.
Inirde qozyny alghanda,
Týs úiqygha barghanda
Sheshinip jatyp qalghanda,
Tiyip bir jylqy alghan kýn.
Tórt kisini basshy alyp,
Bes kisini qosshy alyp,
Arqadaghy Abylay hangha kelgen kýn.
«Aldiyar» dep bas úrghan kýn.
Han Abylay súraghan kýn:
– Jolyng bolsyn, Jaughash jan!
– Han Abylay, taqsyr han!
Tәniri berse, mol bolsyn.
Qarada Quys Shynghyrdan
Semiz nayman shabyldy,
Sonyng ishinde menin
Qonyratym jaman shabyldy.
Aqsu menen Kóksuda
Sayqal terek týbinde,
Múzdy balaq basynda
Su qaqqan qozy men laq tabyldy.
Oynap bir jýrgen qúrbysyn,
Jaughashyn jaman saghyndy.
– Áy, Jaughashym, Jaughashym!
Sen bara túr, bara túr.
Sýmbile*2 tusyn jyltiyp,
At semirsin qúntiyp,
Men Sәdirge qylayyn,
Bayaghyday bolayyn,
Pana bergey qúdayym!

* * * *
Taghy bir mezgil bolghanda,
Sýmbile tusyn jyltiyp,
At semirsin qúntiyp.
Jýz qoygha alghan Qúlasha at,
Jylanday bolyp jarady.
Han Abylay, taqsyr han!
Úly bir jýzden qol jidy,
Kishi bir jýzden qol jidy.
Ásirese sonyng ishinde,
Uaq penen Kereyden
Rabaysyz mol jidy.
Kók bóridey jeldi han,
IYtelgidey ildi han,
Qarshyghaday qaqty han,
Túrymtayday qondy han,
Toqal terek týbinde
Aynalyp kenes qúrdy han.
Bәsentiyin úly Barlybay,
Omyraulap sóiledi,
Kisi yrqyna kónbedi:

– Sen kók bóridey jeldin, han,
Toqal terek týbinde
Attanyp kenes qúrdyn, han,
Imandy qolgha túsymyz
Kel qaytalyq, – dedi, han.

Sonda Abylay jylaydy,
Abylay ne dep jylaydy?
– Kerey menen uaqtyn
Nayza ústaghan batyrdyn
Birde-biri joq boldy.
Men nelikten boq boldym.
Jәne tosyp shoq boldym.

Sonda kedeyshilik múndaryn
Sol mezgilde bar eken.
Kereyding úly Túrsynbay :
– Kón sadaqty demesen,
Kópke tiyer sózim bar,
Kók sholaq atty demesen,
Oljada alar jayym bar.
Iman qylyp alamyz,
Kel qaytalyq, – deydi, han.
Abylay hanym, jýrushi en,
Qazday bolyp qarqyldap,
Buradayyn búrqyldap,
Say suynday sarqyrap,
Jay tasynday jarqyldap.
Qolgha da toldy solqyldap.
Shabyndynyng ishinde
Qos aidarly úl ketti,
Qos túlymdy qyz ketti.
Sonyng jaman aiy ótti,
Iman qylyp alamyz,
Kel shabalyq, – deydi, han.
Sýieginde bar Abylay
Qart buraday shabyndy.
Jýz qoygha alghan Qúlasha at,
Tórt ayaghyn qaghyndy,
Jau atynday sabyldy.
Sabylghanyn bilgen son,
Abylayday taqsyr han,
Ayyl-túrman taghyndy.
Arghymaghyn ozdyrdy.
Bayau jatqan qyrghyzdy
Sarybelde  tozdyrdy,
Qyrghyzdyng belin syndyrdy,
Shapty da qayta Abylay!
Abylay shauyp qaytqan son,
Sәdir bala keledi.
Say suynday sarqyrap,
Jay tasynday jarqyrap,
Abylay hannyng qoryqqany,
Qoryqqany emey nemene?
Tóre bir qaldy titirep,
– Áy, Jaughashym, Jaughashym!
Ong qolymda lashyn,
Sol qolymda Jaughashym,
Izdesem de tabylmas,
Jaughashjan, sendey qúbasha úl.
Mingende aty ker edi,
Esenqúl men er Sәdir,
Qyrghyzda danqy bir shyqqan er edi.
Bar, Sәdirge bara gór,
Elde deyin Sәdirmen,
Talastyng boyy tar jaylau,
Talasa baryp jaylayyq.
Kenesting boyy keng jaylau,
Kenese baryp jaylayyq.
Qazy menen qartany
Qiya kesip shaynayyq.
– Sәdir batyr, túra túr.
Arqadaghy Abylay
Hanym mening jiberdi.
Bar, Sәdirge bara kór,
Mingende aty ker edi.
Esenqúl men er Sәdir
Talastyng boyy tar jaylau,
Talasa baryp jaylayyq.
Kenesting boyy keng jaylau,
Kenese baryp jaylayyq.
Qazy menen qartany
Qiya kesip shaynayyq.

* * * *
– Qoqiy*3, eldespeymin onymen,
Jaulasamyn ol qúlmen.
Talastyng boyy tar jaylau,
Talasa baryp jaylaman.
Kenesting boyy keng jaylau,
Kenese baryp jaylaman.
Qazy menen qartany
Qiya kesip shaynaman, Qoqiy!
Abylay degen kәri qúl,
Ýsh shapty mening ýiimdi,
Onymemen túrmady,
Abylay degen kәri qúl,
Araghyn iship esirdi.
Tastap ketsin jesirimdi,
Bir qylmady, myng qyldy, qoqiy.
Jabaghymdy jýn qyldy,
Bozbalamdy qúl qyldy.
Aq otauym kýng qyldy.
Onymemen tynbady, qoqiy,
Abylay degen kәri qúl,
Endi maghan da qarap qylghandy, qoqiy.
Qan qylmay sheshsin kiyimdi,
Bólek-bólek etermin,
Bózdey jyrtyp ótermin.
Dulyghasyn kiyermin,
Ensesine minermin,
Keudesine siyermin.
Elimdi shapqan sol qúldyng
Sýiegining ýstine
Múnara qylyp ýiermin.

***
Mingende aty ker edi,
Esenqúl men er Sadyr
Qyrghyzda danqy shyqqan er edi.
Elshige barghan, Jaughashjan,
Sadyr batyr ne deydi?
Oy, Abylay degen taqsyr han,
Anau bir túrghan Sadyrdyn

Ýlkensigen sózi bar.
Qúdaydyng bizge berer ebi bar.
Sen kelgensin, kelgensin.
Kelip qyrghyz shapqansyn.
Tegin de olja tapqansyn.
Qoqi, eldespeymin sol qúlmen,
Endi maghan qarap qalghanda.
Sonda Abylay:

Jalanash hajym sen bolsan,
Anau túrghan Sadyrdy túryp atsana,
Qarq oljagha batsana.
Ol Sadyrdy atpasan,
Sadyr seni alady,
At k... - ine salady.
Janghan otqa ózindi
Shyrqyratyp basady.
Alladan ókim kelgen son,
Bir shybynday, kókejan,
Jan qay jaqqa qashady.
Qonyrattyng kóp mergen,
Kýiinde bolghan sol bayghús
Orama qara myltyqty,
Tizege ala otyrdy.
Auzyn bir oqqa toltyrdy.
Attan bir qorghan soghysta,
Oqshantayyn qaghysty!
«Allalap» Abylay shanyshqan kýn,
«Qoqilap» qyrghyz qashqan kýn.
Qazaqty dәulet basqan kýn,
Qyrghyzdan aruaq qashqan kýn.
(«Attym» dep Áteke uys topyraq tastady)

Arghymaghyn ozdyrdy,
Bayau jatqan qyrghyzdy,
Sarybelde tozdyrdy.
Shapty da qayta Abylay.

***    

(Sol jyly Áteke jyryqty  óltirgen, sonyng qyzynyng joqtauy).

Mergenning basy million,
Dariyanyng joly seruen.
Myna bir qazaq keluin,
Átekemning óluin,
Sadyr kirdi qamysqa
Átekemning nayzasy
Qyzyl shekpen býrkenip,
Qyzdarmenen Búl Sadyr,
Qara shekpen býrkenip,
Qatynmenen bú Sadyr,
Abylay hannyng nayzasy
Qola bir bolyp qayysty,
Átekemning nayzasy
Qaraghay bolyp mayysty.
Qúrym toqym Abylay
Qúrdasyng ba edi, Átekem,
Teri toqym Abylay
Tendesing be edi Áteke-au.
Basyndy qoydy әlekke,
Qanyndy aldy shelekke.
Otynyndy aldy kerekke,
Iship qangha toymady.
Abylay degen has aighyr
Ejelgi әdetin qoymady.

0 pikir

Ýzdik materialdar

Alghys aitu kýni

Alghys aitu kýni jәne onyng shyghu tarihy

Jomartbek Núrman 1578
Alashorda

Qojanov mejeleu nauqanynda (Jalghasy)

Beybit Qoyshybaev 2276
Ghibyrat

Qaysar ruhty ghaziz jan

Múhtar Qúl-Múhammed 3594