Seysenbi, 16 Sәuir 2024
Satira 6282 0 pikir 4 Mausym, 2017 saghat 22:33

Ákim men altyn balyq

«Elding jaqsysy elimen oilasady» 

maqal

«Qasqyr men tilshini ayaghy asyraydy», - deydi me? Auyl-aymaqty aralap kóp jýremiz. Birde el auzynan jana anyz-әngime estip qaldym. Estigen qúlaqta jazyq joq. Tilimning jetkeninshe bayandap kóreyin. «Qaraghandy oblysynyng әkimi Erlan Qoshanov qyzyl su jýrip ótken eldi-mekenderdi aralap jýrip, aidaladaghy kólshikte kýnning kózine shaghylysyp jatqan jaryqty kórip qalyp búrylypty. Barsa, shaghyn kólshikting jaghasynda shorshyp jatqan altyn balyq eken. Sonda, altyn balyq:

- Men, Núra ózeni tasyghanda, aghyn sumen aghyp kelip, osy shaghyn kólshikke tap boldym. Bizding biraz balyqtar jylda ózen tasyghanda osylay aghyp baryp, shalshyqta qalyp qoyghandyqtan, túrghyndar qolmen aulap alady. Sudyng kóbeygenining jaqsy-jamany ekeumizge birdey. Sening qaramaghyna qarasty biraz eldi-mekenning ýstinen su jýrip ótti. Al, mening balyqtarym әr shalshyqta shashylyp qaldy. Ekeumizdi syn sәtte jolyqtyrghan Allanyng әmiri shyghar. Áytpese, balyqtargha ghana emes, biraz dýniyeni ózgertuge shamam keletin patsha edim. Árbir hanzadanyng patshalyqqa jetuine deyin qanshama ótkelden ótip, kóp uaqyt pen ýlken kýsh-qayrat júmsauy qajet bolghanymen, patshanyng mýsәpirge ainaluy әp-sәtte eken. Ony ózing de qazirgi tandaghy sayasy oqighalardan kórip jatyrsyn. Saghan kómektesip, qalaghanyndy oryndayyn, meni Núra ózenine aparyp tastashy. Aqpaytyn sasyq sudan demala almay óletin boldym. Aghyn sugha jetsem, ózimdi erkin sezinip, kýshimdi qayta jinaymyn. Qazir eshtenege shamam joq.

- Sen altyn balyq bolsan, alyp múhiyt, telegey tenizde emes, shaghyn ghana Núra ózeninde ne istep jýrsin, - deydi әkim. Altyn balyq:

- Núra ózenine Kenes ýkimeti kezinen bastap, óndiristik qaldyqtar tógilip keledi. Núranyng týbinde sandaghan uly, auyr metalldar jatyr. Orman eli jer asty baylyghyndy alyp, «Kýl bolmasa, býl bolsyn» dep jergilikti júrttyng jaghdayyn eskermedi. Alayda, Qazaq eli Tәuelsizdik alghanymen, Núragha bәribir de óndiristik qoqystar tastalyp jatyr. Men, sol metaldardyng baghaly tastarynan Allanyng qalauymen jaratyldym. Osy ózendi saqtap, tazartu ýshin janymdy salyp baqtym. Biraq, dýniyege kózi toymastar, tabighattyng qasiyetin týsinbey qorshaghan ortany lastady. Olar obal-sauapqa qaramaydy da. Adamnyn, el basqarushylarynyng peyili týzelmey, memleketting әleueti kóterilmeydi.

- Jaraydy, solay deyik. Seni Núragha aparyp tastasam, bar әlemdi ózgertip jiberer me edin?

- Joq, ghalamdy ózgertu bir Allanyng erkinde. On segiz myng ghalam  fizikalyq, matematikalyq, biologiyalyq t.b. adamnyng sanasy jete qoymaytyn týrli ghylymy dәldikpen jaratylghan. Onyng bәri de sol tәrtippen ózgeredi. Men, tiri pendelerge ghana kómektese alamyn. Al, ózing ne súraysyn? Maghan Qaraghandyda әkim bolghandardyng barlyghy da kelgen. Bәrine kómektestim.

- Sonda kimge kómektestin? Olargha kómektessen, Qaraghandy býgingidey daghdarysta qalar ma edi? - deydi әkim.

- Men әrkimge súraghanyn berdim. Mysaly, biylikke qyzyqqandaryna qyzmet tauyp berdim. Keybirining ailyghyn mln-gha deyin kóterdim. Zeynetke shyqqandarynyng ózi osy elding qazynasyn shetinen kertip jep jatyr. Jalpy aldynghy basshylar turaly ózine qajetin ghana bilgening jaqsy. Úiqyng tynysh bolady.

- Maghan әzirge aqsha da, mansap ta keregi joq. Qyzmetke endi kiristim. Meni mazalaytyn basqa mәseleler. Búghan deyin jyldaghy jauatyn, el men jerding yrysy sanalatyn qardyng suy kóktemde erip, halyqty әbigerge týsirdi. Eldi-mekender sudyng astynda qalyp, adam ólimine deyin jetti. Múhittyng jaghasyndaghy elder kememen seruendep paydasyn kórip otyr. Qazaqstanda shaghyn ózen-kólderdi aitpaghanda, Kaspiy tenizining bir bóliginen basqa múhit ta, teniz de joq. Aral men Balqashtyng suy tartylyp, Qúdaydyng ózi kómektesken bolar. Áytpese, kim biledi, býkil eldi su shayyp keter me edi?! Osynau dýrbelenning saldary da onay bolmayyn dep túr. Qanshama otbasynyng baspanasyn jóndep, shyqqan shyghynyn óteu kerek. Osy kelensizdikterdi jondyng joly bar ma? Endi qanday amal jasasam bolady?

Altyn balyq: - Myng toghyz jýz sekseninshi jyldardyng ayaghynda Qenes ýkimeti qúldyrap, aqyry tarap tyndy. Sekseninshi jyldardyng sony men eki mynynshy jyldardyng ortasyna  deyin jergilikti avtoriytetter (keyin, birazy avtoriytetti sheneunik bolyp ketti) biyliktegilerding auzyn alyp, polisiyamen birge suaghar, bógetterding temir-tersek qúraldaryn úrlap-satty, qalghanyn halyqtyng ózi búzyp-qiratty. Búzylghan bógetter men kópirler jóndelgen joq. Al, keyin atqarushy biylik qúrylys júmystaryn jýrgizip, joldardy jóndegende su aghar jasaudyng ornyna búrynghylaryn jauyp tastady. Kópirlerde su aghatyn joldar qosymsha keneytilmedi. Jyldaghyday sala basshylary men әkimder nemqúraydylyqpen ózen-kólderding su agharlaryn da tolyq tazalaghan joq. Baytal týgil bas qayghy bolyp jatqanda, el-júrttyng qauipsizdigi de qiyndady. Sonday-aq, Kenes ýkimeti kezinde, egis alqaptarynda dalanyng qalyng qary arnayy toqtatylatyn. Ózenderding arnasy búrylyp, toghan jasalatyn. Sonda, ózen-kólderden artylghan jәne erigen qar suy sharuashylyqtardyng shabyndyqtary men egistikterine jiberiletin. Qazir, onday suarmaly egistik te, shabyndyqtar da joqqa tәn. Qúdaydyng kýnine eshtene jasay almaysyn. Sen bar mýmkindikti paydalan. Baspanasyn, sharuashylyghyn su shayyp ketken halyqqa kómektes. Kóktemgi su apatynyng aldyn-alu sharalaryn byltyr jasau kerek edi. Sen kelesi jylgha dayyndal depti.

- Ekinshi ózekti mәsele, halyq ekige jarylyp jatyr... Búrynghy әkim «Oktyabri audanynyng atyn Álihan Bókeyhangha beruge jәne Qaraghandy qalasyna Alash kósemine eskertkish ornatugha» uәde berip, orynday almay, maghan audaryp ketti. Osy mәselening sheshimin qalay tapsam eken? – deydi әkim.

- Búrynghy әkim el ishindegi azghantay shovinisterden qorqyp, basqa әkimderdey qolayly sәtinde batyl qadam jasay almady. Ózi joghary jaqtyng qalybynan shyqpay qasyndaghylardy ghana tyndady. Alayda, halyqty tyndaghan joq. «Biyding aitqanyn qúl da aitady, biraq, auzynyng duasy joq» degen. Tek serkelerding aitqanyna ghana qúlaq asyp, kópshilikting pikirin eskermeseng qatelesesin. Sen halyqpen, el azamattarymen aqyldassang demeushi de, qiyn isting sheshimi de tabylady, - deydi altyn balyq.

- Kelesi súraghym: әkimdikte ónkey orys tildiler. Ortalyq Qazaqstan elimizding ortalyghy bola túra, múndaghy sheneunikter qazaqsha súrasan, oryssha jauap beredi. Keybireui tipti, Elbasynyng sayasatyna qarsy ma dep oilap qalasyn, kópshiligi әli de memlekettik tildi ýirenbegen. Qazaqsha til qatsan, mәngirip túrady. Qazirgi jergilikti halyqtyng órekpip túrghanyna qaramay, iydeologtardyng ózderi de qazaqtyng tilin, dinin, dәstýrin, tarihyn, mәdeniyetin bilmeydi. Osylardan qalay qútylamyn?

- Qazaqstanda, memlekettik til dep shulaghanmen, mәn berip jatqan sheneunikterdi kórip túrghanym joq. Týbi til ýshin halyq arasynda dýmpu boluy da ghajap emes. Osynau dýmpuding aldyn aludyng da týrli joldary bar. Eng bastysy sheneunikterge óz salasyn, jergilikti halyqtyng tilin, salt-dәstýrin jaqsy biletindey dәrejege jetkiz әri kәsiby mamandardy kótermele. Al, iyisalmastardan birtindep qútylghanyng dúrys.

- Ózing altyn balyqsyn. Elding yghyryn shygharmay, nege osylardy baratyn jerine jibermeysin?

- Ereke, ózing de bilip túrsyn. Bәrinning shatyryng bir ghoy, belgili. Al, sol  shatyrdyng astynda qalay bólinesinder - bilmeymin... Degenmen, men búl jaqtaghy poshtabaylardy byqpyrt tiygendey quyp shyghar edim. Biraq, jogharydaghy oyazdargha shamam kelmeydi. Olar ýlken kisining yghyna jasyrynghan.

- Qap, ekeumizding de shamamyz shamaly eken-au. (Ákim ishinen): seni ústap alghandar, quyryp jegisi keletini osy eken ghoy. Biraq, seni quyryp jesem, sayasy shiyelenisterding kesirinen isti bolghan Ábdishev pen Ahmetovtar siyaqty kýiip ketpeymin be?... Onda, basqa týitkilderdi qozghamay-aq qoyayyn. Ákim búrylyp ketip bara jatqanda, altyn balyq:

- Au, Ereke, toqta! Sening ne oilap bara jatqanyndy sezip túrmyn. Qaraghandynyng damuyna enbek sinirgen ýsh әkim bar. Olar, Kamaltin Múhametjanov, Serik Ahmetov, Bauyrjan Ábdishev. Olargha deyin de, keyin de ónirdi basqarghan әkimderding ishinde halyqty qan qaqsatqandary da, jogharydaghylargha úsynysyn jetkizbek týgili, qaramaghyndaghylargha sózi ótpeytinderi de boldy. Biraq, osy ýsheui halyqtyng esinde qaldy. Shoqtyghy biyigi Múhametjanov pen Ahmetov edi. Býgingidey zaman qúbylyp túrghanda, ózderining qalauyna oray, biylikke jaqqandar biylikke ketti. Halyqqa jaqqandar, halyqtyng ortasynda qaldy. Bir Qúdaydan basqa, mәngilik eshtene joq. Qyzmet qoldyng kiri, osyny esker.

- Al, halyqshyl әkimderding eshqanday kinәsi joq pa?

(Altyn balyq sәl kidirip, jaman sóz aityp jiberuden saqtanyp):

- Qazirgi qoghamda kinәsiz adam bar dep oilaysyng ba? Qarapayym ghana oqugha týsip, bitiru ýshin de, júmysqa túryp, sol júmystan kir júqtyrmay sytylyp shyghu ýshin de para beru kerek. Sonda, osynday qoghamdy basqaratyn adam qalay pәk bolady? Jemqorlyq sheneunikterding qanyna sinip, qoghamdy jappay jaylap ketken. Balyq basynan shirip jatqan son, tómendegiler de qarpyp qalghysy keletin shyghar. Búl jýie ózine de týsinikti...

- IYә, týsinikti. Jaraydy, sening eshqanday kómeging bolmasa men kete bereyin, - dep әkim búryla bergende, altyn balyq:

- Toqta, endi kezdesemiz be, kezdespeymiz be - belgisiz. Eng bastysyn aitayyn. Qazirgi kezende óz jasaghyndy jinamay el basqaru mýmkin emes. Senimdi seriktering bolmasa, dalada qalasyn. Ár basshy óz qúramasyn jinaghan. Sen de jogharydaghy kókelerinning auzyn alyp, ózinning jaqyndaryng men pikirlesterindi emes, ózinmen kózqarastary qarama-qayshy bolsa da, halyqqa jany ashityn kәsiby kadrlardy jina jәne jas mamandardy dayynda. Qaraghandy qolynda kóziri bar myrzalardyng oinaytyn sayasy oiyn alany emes. Saryarqa – qasiyetti ónir, qasterli ólke. Ol shirkinder osyny týsinui tiyis. Qaraghandygha kelgen, Toqtar batyrdyng ózi (T. Áubәkirov)  tughan jerine tәu etedi, qalyng elge taghzym jasaydy. Alayda, múnda kelip, jalpaq júrtty mensinbey túratyn shertiygen sheneunikter qara jer týgili kók jýzin sharlaghan batyrdan artyq emes. Úly halyqtan ózin kishik sanaghan Toqtardan sol myrzalar nege imandylyq pen izgilikti ýirenbeydi eken?! Qasiyetti ólkege әmirin jýrgizgisi keletin osynday úry-qarylardan halyqty saqtap – qorgha. Sózimdi túzdyqtaytyn bolsam, Qaraghandy – Qazaqstannyng kindigi, yadrosy. Repressiya jyldary Karlagqa Qazaqstannyng jarty halqy, Kenes ýkimetining ataqty dókeylerimen jәne ózge elderden kelgen bosqyndarmen qosylyp bәri siyp ketken. Atalmysh lagerlerding ortalyqta nege qúrylghanyn týsinetin shygharsyn? Resey ortalyqtaghy  eseyKarlag pen Aljir (avt. Aljir - Aqmolada) arqyly bar qazaqty uysynda ústady. Búl aimaqtaghy әrbir salanyng ózi bir oblysqa jýk bolarlyq. Qaraghandyny dúrys basqarghan adam, memleketti de basqara alady. Ortalyq ónir óndiristi, barlyq sala damyghan, elding ortalyghynda ornalasqandyqtan, bilikti mamandar kóp shyghady. Biylikke qazir de baryp jatyr. Sol jastardy óz halqyn sýietin, patriot qylyp qylyp tәrbiyele. Jemqorlardy, jaghympazdardy birden manayynnan alasta. Olar eshkimge de jaqsylyq әkelmeydi. Ár isine jauapkershilikpen qarap, qaramaghyndaghylargha qatal, әri әdil, halyqqa jayly bol. Týbinde, ókinbeysin» - degen eken. Árbir anyzdyng týbinde aqiqat jatatyny anyq. Búl әngimening nege, qalay tuyndaghanyn bilmeymin. Al, búl ertegining ómirdegi shyndyghy men altyn balyqtyng eskertui oryndala ma, joq pa ony uaqyt kórseter.

Janabek Narov

Abai.kz

 

 

0 pikir