Júma, 29 Nauryz 2024
Alashorda 7406 10 pikir 2 Mamyr, 2017 saghat 16:56

Qorday asuynda Han Kenening eskertkishi qoyylsa...

Biyl – Han Kenening qayghyly jaghdayda sheyit bolghanyna 170 jyl. Osyghan oray, han úrpaqtary men bir top el azamattary oy qorytyp, ómirlerining songhy kezenderin ontýstik ónirde ótkizgen jalghyz Han Kene emes, onyng ýzengiles, birge sheyit bolghan adal serikteri, batyr-jauyngerlerining ruhtaryna arnap, qasiyetti Taraz qalasynda qazan aiynyng birinshi jartysynda qúran baghyshtap, as bersek degen úsynys-sheshim qabyldanyp edi. 

Alla búiyrtsa, qúran oqylar, as beriler, búl is-sharagha eshkim de qarsy bola qoymas. Óitkeni Kenesary han – tek óz úrpaqtaryna ghana, barsha qazaqqa ortaq tarihy túlgha. Kóziqaraqty el azamattary songhy hanymyzdy úmytqan joq. Qazaq eli egemendik alghan son, Kenesary jayynda bilgisi kelgender qatary kýnnen-kýnge artuda.

Kenesary qazaq halqynyng derbes memlekettigin qalpyna keltiru, halqyn bodandyqtan qútqaryp basyn biriktiru, azattyq pen bostandyqqa qol jetkizip, tәuelsiz el etu múratyn kózdegen súnghyla sayasatshy, qayratker, iri mәmileger, daryndy әskery qolbasshy retinde el esinde mәngi qaldy. Onyng әkimshilik jәne sot reformalaryn jýrgizgeni, biylikting ortalyqtandyryluyn kýsheytuge tyrysqany, óz әskerin zaman talabyna say qayta qúrghany, artilleriyany qoldanugha úmtylyp, әskery taktikany damytqany, qatal tәrtipke baghynghan, útqyr tәsilderimen әreket etetin әsker bólimderin qúra bilgeni sol kezde-aq әdil baghasyn aldy. Orys otarlaushylaryn shoshytty.
Qazaqtyng songhy hany Kenesary qyrghyz jerinde sheyit boldy. Sol kezderi bolghan qayghyly uaqighagha qazir biz de, qyrghyz aghayyndar da bagha berip, syn aitudan aulaqpyz. Ol oqigha sol kezde týsinbestikten tuyndaghan aghayyn-tuys, qúdayy kórshi, eli aralas, qoyy qoralas el-júrt arasyndaghfy daudan bolghany belgili. Osydan birneshe jyl búryn qyrghyz aghayyndar osy jaghdaydy eske alyp, qúran baghyshtaghan edi.

Búl qyrghyz aghayyndardyng eki el arasyndaghy jaysyz oqighany әli úmyta qoymaghanyn bildiredi. Biraq Kenesary hannyng tikeley úrpaqtary sol is-sharagha bara almadyq.

Sebebi búl mәsele jay ghana et jep, shapan kiyip qaytumen sheshilmeydi. Osy orayda, mening aitpaghym: búl dýniyede súrausyz nәrse joq, sudyng da súrauy bar. Osyghan baylanysty qazaq pen qyrghyzdyng aqsaqaldary jinalyp, osy mәseleni salqynqandylyqpen sheshimin oilastyrsaq qalay bolar edi? El ishinde ara-túra aitylyp qalatyn osy daudy keyingi úrpaqqa qaldyrmay, bizding sheshuimizge Jaratqan IYemiz, bir Alla nәsip eter me eken?

Taghy bir aitarym, eki el arasyndaghy Qorday asuynda Han Kene men eki jaqtan da sheyit bolghan batyrlargha eskertkish ornatylsa... Sonda ghana osy dau eki el arasynda eskiden kele jatqan ata-baba jolymen óz sheshimin tabar edi. Sonda ghana osy jaysyz jaghdaydy eske týsirmek bolghan aghayyndargha «búl mәsele ayaqtalghan, onyng qúny tolyghymen ótelgen» dep aitugha jol ashar edik. Al qúny ótelgen jaghdaydy aghayyn eki el arasynda eske ala bermeytin salt-dәstýr erteden bar emes pe?

Endi hannyng sheyit bolghanyna qúran baghyshtap, as bererding aldynda Kenesary hannyng qasiyetti kýresining mәn-maghynasyn tolyqtay tanu ýshin mynanday mәselelerge kónil bólip, kómek kórsetse eken degen tilegimiz bar: eng aldymen Kenesary hannyng sheyit bolghanyna 170 jyl ótuine oray, halyqaralyq ghylymy konferensiya úiymdastyrylsa... Sosyn Jambyl oblysynyng aumaghynda Han Kene atynda birde-bir eldi meken, kóshe, mәdeniyet nemese oqu oryndary joq eken. Osy mәsele qolgha alynsa deymin. Jambyl oblysynyng kórnekti bir jerinde Kenesary hangha eskertkish qoyylsa jәne ghylymy konferensiyanyng materialdary as beriler aldynda jeke jinaq retinde shygharylyp, jergilikti biylik osy is-sharalardy ótkizuge qol úshyn berse núr ýstine núr bolar edi.

Súltan Aman Núghmanúly ShOTA,
«Tezek tóre» qorynyng tóraghasy, Dýniyejýzilik Shynghys han akademiyasynyng akademiygi

Abai.kz

10 pikir

Ýzdik materialdar

Alghys aitu kýni

Alghys aitu kýni jәne onyng shyghu tarihy

Jomartbek Núrman 1582
Alashorda

Qojanov mejeleu nauqanynda (Jalghasy)

Beybit Qoyshybaev 2281
Ghibyrat

Qaysar ruhty ghaziz jan

Múhtar Qúl-Múhammed 3611