Júma, 29 Nauryz 2024
Qaynaydy qanyn... 6279 0 pikir 9 Aqpan, 2015 saghat 12:45

SOTTALMAGhANYNDY DÁLELDEMEY, AZAMATTYQTAN DÁMETPEY-AQ QOY!

Jurnalist Toqtar Jaqash Facebook-tegi jeke paraqshasynda Qyrghyzstannan qonys audarghan últy dýngen jigitting 2 myng AQSh dollarymen-aq domalanyp Qazaqstan azamaty atanyp shygha kelgendigin jazyp otyr.

- «Azamattyqty op-onay qalay alyp jýrsin?», - degen jurnalisting súraghyna dýngen jigit:

- Qordaydan eki myng dollar berip aldym. Aqshanyz bolsa, Qordayda tanys adamdar kóp. Kýttirmeydi. Birden kók pasportty qolynyzgha beredi, - dep jazady.

«Ángime barysynda әlgi jigit qyzdy-qyzdymen Qyrghyzdaghy dýngenderding osylay Almaty many, Qorday ainalasyna kirip, sinip jatqanyn aityp qaldy» deydi әleumettik jelidegi jazbasynda әriptesimiz (http://abai.kz/post/view?id=2863).

Áriyne, Jaqash myrzanyng әleumettik jelidegi jazbasyn el ishindegi әrtýrli әngimege qúlaghy týrik jurnalist atty jazarman aghayynnyng «oydan shygharyp, oiday mәsele tudyrugha tyrysqan kezekti bir dýniyesi ghoy» deytin nәumez týsinikting shenberinde qabylday salugha bolady. Biraq, ókinishke qaray, múnday «qanqu sózderdin» úshy-qiyryna jetu mýmkin emes. Mýmkin emestigine sebep: Qazaqstannyng azamattyghy azyn-aulaq aqshagha satylatyny turaly shyndyqty býktep basyp, býrip ústau osy kýnderi Ishki ister ministrligining qúzyrynan da ketip barady. Esterinizde shyghar, ótken jyly QR azamattyghyn sart-sauannyng saudasyna salghan Kóshi-qon polisiyasy komiytetining birneshe qyzmetkeri sottalyp ketti. Bizde ózi memlekettik qauipsizdikke qater tóndiretin is-sharalar isinip-qabynyp, indet ekendigi eskerilgenshe, bylyqqa bata beredi ghoy. Demek, azamattyqtyng qara bazar narqyndaghy kýige jetken kýiinishti hәli joghary jaqtaghy әldekimderding qauashaghyn qanghyrlatyp ótse kerek. Áytse de, qyzyq: qazaq kóshine, aqyn Auyt Múqiybek aitpaqshy, «tis-tyrnaghymen qarsy kýshter», bizding taqyrybymyzgha oraylastyryp aitsaq, Kóshi-qon polisiyasy komiyteti memleketimizge qauipti adamdar – oralmandar degen oidan ainyr emes. Abai.kz aqparattyq portalynyng túraqty avtory Beysen Ahmetúly úiymdastyrghan ashyq hatqa atalghan qúziretti organ ókili: «...Qazaqstan Respublikasy azamattyghyna qabyldau kezinde memlekettik jәne qoghamdyq qauipsizdikti qamatamasyz etu maqsatynda azamattyghy tiyesililigi jәne (nemese) túraqty túratyn memlekette sottylyghy (sottylyghynyng bolmauy) turaly qújattyng boluy kózdeledi» deydi. (Qaranyz: http://abai.kz/post/view?id=2744). Al, әlgindey qújattar qasarysyp qansha  jerden talap etilse de, 1 mln. 700 myng qazaq túryp, ómir sýrip jatqan Qytay Halyq Respublikasynda berilmeytindigi jóninde san qaytalana jazyldy hәm aityldy. Áytse de, «Jazghan qúlda sharshau joq», qayyra qaperimizge oraltayyq. Qytayda myna tómendegi jayttar boyynsha tólqújat rәsimdelmeydi, shetelge shyghugha tyiym salynady. Eger ol:

QHR azamaty bolmasa;

Ózining kim ekendigin dәleldey almasa;

Qújat alu barysynda jalghan dokument jasap, alayaqtyq istese;

Sottalyp, jazasyn óteude jýrse;

Sottyng tolyq sheshimi shyqpaghan isti adamdar bolsa;

Qylmysty iske qatysy bar dep jauapqa tartylsa;

Memlekettik qúzyrly mekemelerde qyzmet atqarghan, shetelge shyqqan song memleket qauipsizdigine qater tóndirip, ziyanyn tiygizedi dep eseptelse.

Jogharydaghy tәrtip pen talapty týzip jәne onyng qatang saqtaluyn baqylauynda ústap túrghan elden kelip jatqan qazaqtardyng barlyghy - QHR-dyng zanyn búzbaghan, sottalmaghan adamdar. Osyny bizding «memleket pen qoghamnyng qauipsizdigin» qamtamasyz etkish Ýkimetimiz eskergen emes. «Osy qalay?» dep oilanghan emes. Esesine, «memleket pen qoghamnyng qauipsizdigi» "janyna batatyndyqtan" syrttaghy 5 milliongha tayau qazaqty Qazaqstangha juytpauda. Sonda qaysysyn qúptaymyz: «patriot» qújattyng talaptaryn ba, әlde qazaqtyng jan sanynyng artyp, óz qauipsizdigin ózi tolyq qorghay alatynday әleuetti qamtityn últtyq tútastyghyn ba? Sóz joq, biz bir sóilemdegi eki súraqtyng ekinshisine jauap bolatyn naqty mәselening jaghyndamyz. Alayda, «memleketting zandy ýstemdigi» (nemis sayasattanushysy M.Veberding anyqtamasy) «qazaqsyz Qazaqstan» jasaugha úmtylghandardyng belden basqan biyligine ghana qyzmet etude (M.Maghauindi oqynyz: http://abai.kz/post/view?id=2813).

Hoosh, sonymen zamananyng tekpisi men tarihy jaghdaylardyng әrqily sipatta qalyptasuyna baylanysty qiyr-jaylap, shet qonghan qazaq balasyna «jer betindegi jalghyz otany – Tәuelsiz Qazaqstanda» (Preziydent Nazarbaevtyng sózi) azamattyq alu onaygha soqpaydy eken. Bәrine solay ma? Bәri dep otyrghanymyz – etnikalyq qazaqtardan ózge júrtty menzegenimiz. Jogharyda Toqtar Jaqashtyng dýngen jigitimen әngimesinen ýzindi keltirdik, olargha (bylayghy júrtqa) QR azamaty atanu – dýniyeden týnilip ketseniz de shyndyghy sol: týkke túrmaydy.

Qazir azamattyqty shýlen ýlestirgendey ondy-soldy taratyp jatqan salanyng biri – sport salasy. Óz úlandaryn bolattay shyndap, ter tóguge erinetin, biraq Qazaqstannnyng kók tuyn dýbirli dodalarda jelbirete kóterip, esip-bósip qaytudy biletin, әsire maqtan men madaqty jany sýietin sport biyligindegi alpauyttar ózgening dayyn «ónimin» (sportta jetistikterge jetuge mýmkindigi zor ýmitkerdi) ýpilep-sýpilep satyp әkele salady. Búlar da - ózderinshe patriot. Qazaqstanda etnikalyq qazaqty Atajúrtyna jolatpay dinkeletuding týrli amal-aylasyn qarastyrghan Ýkimet qaulylary men memleket zandarynyng jәne qazaq balasyn ýlken sport oiyndarynan qaghyp tastaytyn eshbir elde joq osynday erekshe patrotizm bar. Sondaghysy – «kópúltty Qazaqstannyn» qúrmetine qúldyq úrghan patrotizm. Biylikke únaytyn patrotizm.

«Qazaq balasyn ýlken sport oiyndarynan qaghyp tastaytyn» degen sózden shyghady, elimizdegi futbol klubtaryndaghy oiynshylar qatarynda qazaq balasynyng qarasy shamaly. Esesine, slavyan nәsildi últtar jetip-artylady. Ony aitasyz, Igori Zenkovich («Aqtóbe»), Zaurbek Pliyev pen Mihail Bakaev («Qayrat»), Aldan Djidjich («Shahter»), t.b. ainaldyrghan bir jyldyng sheginde biri Horvatiyadan, endi biri Qapqazdan kelgen bette Qazaqstannyng azamattyghyn tólqújatymen birge qaltalaryna basyp ýlgerdi. QR azamattyghyn alu tәrtibi osy rette búzyldy ma? Ábden búzyldy. Biraq, azamattyghy arzymaytyn baghagha satylatyn búl elde tәrtip pen zannyng búzylghandyghy әnsheyingi әngimege de tatymaydy. (Elimizdegi futbol klubtaryndaghy tensizdik turaly taqyrypty Abai.kz aldaghy kýnderi indetip jazatyn bolady. Ázirge osymen toqtay túrayyq).

Jә, Igori Zenkovich, Aldan Djidjichter dop tebetin kórinedi. Qazaqstanda futbol oiynynyng damuyna, bәlki, azdy-kópti ýles qosatyn bolar. Al, gastarbayterler she... olar ne istemek? «Dýniyejýzilik Bankting esebi boyynsha Qazaqstan – әlemdegi migranttar kóp úmtylatyn toghyzynshy el eken. Búl degeniniz elimizding milliondaghan qarjysy shet el asyp jatyr degen sóz. Jaraydy, «bizden basqa elder de osynday jaghdayda ghoy» dep jyly jauyp qoya salugha bolar edi. Alayda, ózgesin aitpaghanda, 150 mln astam halqy bar Reseymen ózimizdi salystyra almasymyz belgili. Biz nebary 17 mlngha jana ghana tolyp otyrmyz. Solay bola túra bizding elimizge jyl sayyn 700 mynnan astam «júmysshy-qonaqtar» kelip-ketedi, deydi aqparat kózderi». (Serikjan Qaji, «Gastarbayter kele jatyr...», http://abai.kz/post/view?id=2844). Sol «júmysshy-qonaqtardyn» deni Qazaqstangha mýlde «qonaqtap» qaluda. Qotaryla qonys audaruda. Azamattyqty, әriyne, Qordaydan, t.b. satyp ala salady.

Ótken jyly (2014 j, qazan aiy) birer kýnge QHR-gha saparlap barghanbyz. Sonda 700 myng qazaqtyng qytay tólqújatyn iyelenip, syrtqa shyghugha, anyghy Atajúrtyna aqtaryla kóshuge dayyn otyrghany jayynda jazghanbyz. 700 myng qazaq! Qanday júmysyna bolsa da maqúl. Tapqan tabysy ózinde, yaghny Qazaqstanda qalady. 700 myng gastarbayter. Tapqan tabysyn eline әketedi. Sózding turasyna kóshsek, biylik Qazaqstandy qaraday tonatyp qoyyp qarap otyr. Sóite túra etnikalyq qazaqty keudesinen iyterip, «memleket pen qoghamnyng qauipsizdigi ýshin» olardan sottalmaghany jóninde anyqtama talap etetin bapty Parlamentte әne-mine qaralugha tiyis Zannyng jobasyna engizip qasarysuda. (Zang jobasy: «Qazaqstan Respublikasynyng keybir zannamalyq aktilerine Kóshi-qon mәseleleri boyynsha ózgerister men tolyqtyrular engizu turaly» dep atalady).

Gastarbayterlerding ishinara Qazaqstan azamattyghyn iyelenip bastaghanyna qaytyp oralayyq. Teginde, qanday elde bolsyn azamattyqty aqshagha satyp alghan son, ony emin-erkin paydalanudyng ózindik tәrtibi týziledi. Azamattyqty aqshagha alghan adam endi jergilikti biylikpen jeng úshynan jalghasyp, basqa qúndylyqtargha da qol sozady. Mysaly, biyliktegi satymsaq adamnyng tilin tauyp jerge qojayyndyq etedi, zansyz әreketterge barady. Aynalasyna ýstemdik jasaugha qúlshynady. Alda-jalda bireu birdene dey qalsa, «meni bóten últ dep shetqaqpaylauda» degendi bar dauysymen baqyryp, baybalam salady. Biylikpen qorqytady. Sotqa jýginedi. Qúqyqqorghau organdaryn paralap, qulyghyn asyrady. Áyteuir bilgenin jasaydy. Tipti, adam óltirip, kýnagha da batady. Meninshe, bizding elimizde últaralyq qaqtyghystargha úlasa jazdaghan oqighalardyng astyrynda osynday osqyrynghan mәseleler bar. Sonyng biri keshegi – Saryaghash janjaly. Kýdikti retinde qolgha týsken Narmetov, shamasy, audandaghy alpauyttarmen auyz jalasyp, ainalasyndaghy aghayyngha tize batyrghan bireu. Ábden asqan. Tasynghan. Onyng әzirge kýdikti sanalatyn qylmysy jergilikti júrttyng dýr silkinuine әkep soqtyruy әlgindey sebepke esep. Áytpese, qazaq-ózbegi aralas Saryaghashta bir-birine qoqilanyp qoyatyndar az ba? Jazatayym kisi ólimi de bolyp jatqan shyghar... Biraq, sonyng bәri últaralyq janjalgha úlasyp kete jazdaghan oqighalardy oigha salmaydy ghoy. Al, Malovodnoe-Shengeldi – sheshen disaporasynyn, Mayatas- Besaghash – kýrd diasporasynyng (eske týsiriniz: http://old.abai.kz/node/7524), Shelek-Shonjy – úighyr diasporasynyng keybir ókilderi tym óktemsip ketkendigin, olardy qútyrtyp, óbektep otyrghan ózge emes, ózimizding biylik basyndaghylar men biylikti biylep tóstegen jeke túlghalar ekendigin ekpin týsire aitugha tiyispiz. Zang men últ aldynda aldymen solar jauap berui kerek. Olardy qogham arandatushylar dep aiyptauy qajet.

Gastarbayterler negizinen disaporalardy jan tartyp jaqyndaydy. Mysaly, tәjik Qazaqstandaghy tәjikterdi jaghalaydy. Orys orystyng yghynan pana izdeydi. Sodan keyin tapqan panasy men sayasyn paydalanyp kelimsektigin úmytyp, kelgen ortasyna tasadan tas atady. Qylmys jasaydy. Mәselenki, 14 jastaghy qazaq qyzyn zorlap, beynetaspagha tartyp, sonynan ayauandyqpen azaptap óltirgen Sergey Naumsev Mәskeuden Aqtóbege tanysyn izdep kelgen qanisher qanghybastyng biri eken. 2013 jyly jaz aiynda oralman otbasyn ózbek gastarbayterlerding qyryp salghany qoghamnyng zәre-qútyn qashyrdy. Mine, gastarbayterler men kelimsekterdi betimen jibergenning sybaghasy. Mine, diasporlardyng  erkinsip  ketken erke úldaryn tyimay ústaudyng saldary.

Qytay oishyly Lao Szy kezinde: «Kóp biletin halyqty basqaru qiyn» degen eken. Bizding biylik ýshin eng aldymen – qazaghy qalyng memleketti basqaru qiyngha soghatyn siyaqty. Áyteuir, qazaq dese, onyng ishinde syrttan qonys audaryp, Atajúrtyna oralghan etnikalyq qazaq dese, qaraday jyny ústap, jinigip shygha keledi. Janaózen oqighasyn eske alayyqshy. Oqigha barysynda Kәrim Mәsimov pen Timur Qúlybaevy bar – bәri, pәleni týz-týgelimen Atajúrtyna oralghan bauyrlarymyzgha jauyp edi ghoy. Aqyrynda tapsyrysty tap-túinaqtay oryndaghan sottyng sheshimi boyynsha aiyptalghan otyzgha juyq adamnyng bir-ekeui ghana oralman ekendigin jarysa jazdyq. Qayda ketti sonda, kózine qan tolghan, airanday úiyghan Qazaqstandy alatayday býldiruden basqany oilamaytyn "onbaghan" oralman?!. Al, shyn mәninde oralman degenimiz – zakonoposlushnyy grajdaniyn, tolerantnyy chelovek (zangha boy úrghan azamat, tózimdi adam). Oralman zakonoposlushnyilyghynyng nәtiyjesinde Qazaqstannyng «soqyr, mylqau» ýkimetining talap ete beretin qújattaryn sharq úryp izdeumen jýr. Toleranttylyghynyng arqasynda múqym qiyndyqqa tózip jýr. Mәsimov, ne Qúlybaev bir-aq kýn, jalqy ret oralmannyng basyndaghy keppen ómir sýrip kórsinshi –  órtenip óler edi.

E-e, aita bersek әngime kóp. Qazaqstannyng azamattyghy qazir kimge, nege búiyrmay jatyr? Aghylshyndyq at, aighyr, biyelerge de, týrkpenning alabay tóbetterine de, Asyljan Mamytbekovtyng ausyl shyqqan ala bas siyrlaryna da búiyrdy (óitkeni, osylardyng barlyghy - tirkelip, qújattalghan januarlar men tirshilik iyesi). Tayau kýnderi AQSh-tyng Guantanamo bazasyndaghy әskery týrmesinen bosaghan ýsh yemendik pen eki tunistik te Qazaqstan azamattyghyn qabyldaytyn shyghar. Ukraina-Resey qaqtyghysynan bolghan ýrkinshiliktegi elding aldy Qazaqstangha kelip bosqyndar mәrtebesin iyelenip ýlgerdi. Olar ýshin alda azamattyqtyng auyly alys emes. Tek qazaq qana Qazaqstan ýkimeti men zandarynyng aldynda ózining sottalmaghandyghyn dәleldey almay aiypty bolyp jýr. Sol «ayyptary» dәleldenbey - etnikalyq qazaqtardyng azamattyqtan  dәmetpey-aq qoyghany jón.

Dәuren QUAT

Abai.kz           

0 pikir

Ýzdik materialdar

Alghys aitu kýni

Alghys aitu kýni jәne onyng shyghu tarihy

Jomartbek Núrman 1582
Alashorda

Qojanov mejeleu nauqanynda (Jalghasy)

Beybit Qoyshybaev 2282
Ghibyrat

Qaysar ruhty ghaziz jan

Múhtar Qúl-Múhammed 3618