Júma, 29 Nauryz 2024
Kýbirtke 8406 0 pikir 14 Sәuir, 2015 saghat 11:20

QAZAQY ÁUEZIMIZ QALAY ÓZGERIP BARADY?

Jer betindegi barlyq adamnyng dybystau mýshelerining qyzmeti men qúrylymy bir bola túra әr halyqtyng ózi oilap tapqan dybystar negizinde qalyptasqan ýn, әuezderi әr týrli bolyp kele beredi. Biraq, sol әrtýrli әuezder de tildik qúbylys bolghandyqtan, әr últtyng qaylptasu, damu, qúldyrau siyaqty týrlishe tarihy kezenderine say qúbylyp, ózgerip otyrady. Sol siyaqty janaru men jahandanugha týsken qazaqtyng ózi siyaqty onyng artikulyasiyasy, jan sarayynyng akustikasy da ózgeriske týsti. Jinishke, qúlaqqa shyng etip estiletin dybystarymyz juandanyp, júmsaqtanyp shyghatyn boldy da, halyqtyq әuezimiz ózining úyandylyghyn, ýndiligin birtútas juan tongha auystyrdy.

Kóne týriktik әuezimiz san taraudy basynan keshire kelip, naghyz últtyq maqamyn tapqan kezi sal-seriler men jyraular dәuiri bolsa kerek. Óitkeni, solardan jetken әnder men terme-jyrlarday óz dәuirining ýn-әuezin jetkizgen kónelik dýniyeni tappaymyz. Sondyqtan da biz olardy ózimizge deyingi naghyz dalalyq, qazaqtyq maqamymyzdyng birden bir kórinisi, kiyeli bastauy dep bildik. Endi bir jaghynan, olardyng әn-jyrlaryn oryndaushysy endigi jerde ózderi bolmay, ol mindet keyingi shәkirtteri men halyqqa ótip, qazaq halqy әli de bolsa jartylay kóshpeli bolyp túrghan kezde qazaq tili grammatikasyna arnalghan alghashqy izdenister jasala bastady. Bizding qazirgi oqyp jýrgen fonetikamyzdyng әr-aluan tabighaty kóbine sol dәuirge tәn. Endeshe bizding kez kelgen salystyrularymyzda ne arygha barmay, ne berige kelmey, dәl sol kezendi halyqtyq intonasiyamyzgha ólshem etip alatynmyz sodan. Yaghni, 19-ghasyrdaghy dala qazaqtary men 20-ghasyrdaghy qalalasqan, mәdeniyettesken qazaqtyng әuezi eki týrli. Ásirese, ónerde Birjannyng jinishke, ashyq, Aqannyng júmsaq, qonyr ýnin Europa mәdeniyetinen kelgen qatqyl, gýrildek operalyq dauys kelip basty. Birjandar dalalyq әuez ýshin batar kýnning songhy shapaghy edi de, Jýsipbek Elebekovter taudyng úshar basyna qonaqtap qalghan sol shapaqtyng kýngirt tartqan songhy sәulesi edi. Búlarmen bir mezgilde últtyng kórkem dauysynyng jiyntyghy dublyaj ónerinde de osy tektes orys dublyajyna elikteuler men izdenister jasaldy. Qazaqtyq tól әuez til damu tarihynyng әdil de qatal zandylyqtary sýzgisinen óte almady. Qazir bizge tym jinishke, әiel dauysynday qúlaqtan óte shyghatyn әuezdi auyl qazaqtary ózderine birtalaygha deyin serik etti. Onday ýn qala qazaqtarynyng da biraz bóliginde qangha singen baba dausynday bop myqtap saqtalyp qaldy. Áuezov, Mústafa Shoqay, Sәbit Múqanov, Ghabit Mýsirepov, Jýsipbek Elebekovterding jazyp alynghan dauystaryn qarasanyz dәl sonday eski, túnyq ýndi tabasyz.

Osy siyaqty 21-ghasyr basyndaghy qazaqtardyng halyqtyq intonasiyasy da ózgermey qalmady. Búghan salystyrmaly mysal izdegende taghy da últ dauysynyng kórkemdelgen beynesi dublyaj ónerine kep tirelemiz. 20-ghasyrdyng ekinshi jartysynda qalyptasyp, terennen tartylghan qazaq maqamynyng bay boyauyn saqtaugha tyrysa otyryp, uaqyt talabyna say orys dublyajynan ýlgi alyp janarugha týsken, Ydyrys Noghaybaev, Ánuar Moldabekov, Ámina Ómirzaqova, Múhtar Baqtygereev, Zәmzәgýl Shәripovalar jasaghan qymbatty ýnder arada 30-40 jyl ótkende júrtta qalyp, ózi bel asyp kóship ketken bay auylynyng salqar kóshindey bop kórinbey ketti. Qazirgi qazaq dublyajy olardyki emes, janarghan, jasarghan úrpaqtyki. Búlardan ótkenning ýnin, dauysyn kýtu aqylgha syimaydy. Qazirgi qazaq dublyajy janarghan halyqtyng jas dauysy. Kezinde eldi auzyna qaratqan әnshining qartayghandaghy sýikimsiz dauysy emes, ózgerip tughan jastyng batyl, әli pisip jetilmegen erkin dauysy. Ótkenge búrylugha, qaytalaugha qaqy joq. Búny bir dublyajgha emes, sózding súlu ýnin jetkizushi qazirgi kýnning әnshi-jyrshylaryna da qaratugha bolady. Dәl osy siyaqty janarghan túrmysymen bolmysy da janarghan qazirgi uaqyttyng jastarynyng әdeby tilin ótken uaqyttyng qalybymen ólsheuge bolmaydy. Túrmysy men qiyaly janarghan halyqpen birge tili de jana sapagha ótedi. Búl jaghynan qazaq jalghyz kele jatqan joq. Qazirgi fransuz Gugosha oilap, Gugosha qalam terbemeydi. Qazirgi qytay jasy 17-ghasyrda jazylghan klassikalyq romannyng tilin jete týsinbeydi. Qazirgi orys jastarynyng sóileu maqamy 70-jyldardaghydan mýlde bólek.

Degenmen, bir últtyng tildik damu tarihy ýshin búl ózgerister tym jedel jýrdi, әri aiyrmashylyqtary da eresen boldy. Aldynghysynda qalyptasqan zandylyqtar negizinde til damuynyng barlyq tabighy zandylyqtaryn saqtay otyryp jýrse, qazirgimizde halyqtyng jappay tildik sauatsyzdanuynan tughan tolyp jatqan qayshylyqtardyng orasan zardaby menmúndalaydy. Auyz eki tilding bay qory men әdemi ýnin saqtaushy bolyp tabylatyn halyqtan tartyp, basynda tek aqsha turaly ghana oy jýretin student-jastar, ózderin búlardan kóp joghary qoyatyn sauatsyz jurnalister men eki jýzdi әrtisterding auzymen bir kezdegi dalalyq júrttan ketpestey bop sinip qalghan eski sarynnyng songhy júrnaqtary ayausyz aighyzdalyp, býlinu ýstinde. Búghan teng týsetin suret tabu ýshin qirap jatqan Siriya qalalaryn kózge elestetu kerek shyghar.

Naghyz QAPShYQBAYÚLY

Abai.kz

0 pikir

Ýzdik materialdar

Alghys aitu kýni

Alghys aitu kýni jәne onyng shyghu tarihy

Jomartbek Núrman 1567
Alashorda

Qojanov mejeleu nauqanynda (Jalghasy)

Beybit Qoyshybaev 2261
Ghibyrat

Qaysar ruhty ghaziz jan

Múhtar Qúl-Múhammed 3544