– Dәuren, apyl-ghúpyl asyghys ótip jatqan preziydenttik saylau kezinde siz jetekshilik etetin jastar úiymy barrikadanyng qay jaghynda qanday tirlik qúryp jatyr?

– «Apyl-ghúpyl ótip jatqan» dep dәl aittynyz. Barrikadanyng qay jaghynda ekenimiz – aitpasa da týsinikti. Jeke oiy bar, az da bolsa qarsylyq kórsetip, óz pikiri ýshin aitysugha, tartysugha dayyn túrghan jastar býgingi qazaq qoghamynda barshylyq! Biraq olar býgingi el ishindegi sayasy oiyngha qatysushylardyng eshqaysysyna da kerek emes.

Sol sebepti býgingi saylaudyng syrtynda qalghanymyzben, ýnimiz shyqpay otyr dep aita almaymyn. Kýni keshe saylaualdy nauqan bastalghanda, últshyldardyng arasynan bir ýmitker shyghuy kerek degen úranmen dóngelek ýstel ótkizip, artynan osy baghytta shama kelgenshe júmys jýrgizgenimiz bar. Nәtiyjesi de joq emes: últshyldardyng basy birigip, qol jinaudy bastaghanda, biylikting bir silkingenin bayqadyq. Qazaqstanda qanday da bir saylaualdy nauqanyn últ patriottarynyng qatysynsyz elestete almaymyn. Olardyng býgingi jýiede jeniske jete almasy anyq, biraq sayasy iske qatysugha qúqyly ekeni sózsiz. Kórshi Reseyde últshyldardyng jýzdegen qoghamdyq birlestikterining biylik tarmaqtarynda óz ókilderi bar: bizding de sonday mýmkindigimiz jәne ókilettiligimiz boluy kerek dep esepteymin.

– Ótken aptada preziydent Núrsúltan Nazarbaevtyng qatysuymen Astanada bolghan Jastar forumynda aitylghan mәselelerden týigen oi-joralghyny saralaytyn bolsaq, saylaudan song jastar sayasatyna qatysty bir ózgeris bastalady dep oilaysyz ba?

– Sózding shyny kerek, sol forumda ne aitylghanyn kórmedim de, oqymadym da. Maghan onday jiyn qyzyq emes, tipti manyzy da joq. Ýlken forumdarda, mәslihat pen jiyndarda jastar mәselesi týgili, últtyq taqyrypqa qatysty jalpy mәsele kóterilgenin estimeppin. Ádette elding taghdyry shektelgen shenberding ishinde sheshilip jatady. Sondyqtan forum nәtiyjesinde ózgeris boluy mýmkin degenge kelise almaymyn. Ózgerister bolatyn shyghar, biraq oghan dәl osy forumnyng týk te qatysy joq. Al jastar sayasaty qazaq elinde túralap qalghany aqiqat. Ózgeristerding qajet ekeni talay jerde aitylyp ta, jazylyp ta jýr.

Ýlken minberden sóilep túryp, el aghalary jetistik retinde qaytadan «Jasyl el» baghdarlamasyn tilge tiyek etkende, ishtey qatty qynjylasyn: «Jasyl el» jabylyp jýrip, songhy ret tal ekkenine de 7–8 jyl ótken shyghar. Sonda sol uaqyttan beri biylik dayyndaghan jastardyng mardymdy eshtene istemegen me?! Basqa maqtanarlyq birde-bir úiym, birde-bir is joq bolghany ma?! Segiz jyl degenimiz – tau qopararlyq uaqyt qoy?! Qayda jastargha bólingen milliondaghan aqsha, artylghan ýmit, mindet, senim?..

– Aytpaqshy, esinizde bolsa, el preziydenti osy saylau qarsanynda bes institusionaldyq reforma jýrgizu jóninde bastama kóterdi ghoy. Biraq sol bes bastamanyng ishinde sayasy ózgerister jóninde bir auyz sóz bolmaghanyn eskersek, eldegi býgingi sayasi-ekonomikalyq ahual saylaudan keyin de osy kýii qala beretin siyaqty ma?

– Bizding qoghamgha bireu «tas bol!» degen sekildi. Bәri qatyp qalghan, shetinen konservatorlar men túraqtylyqty qasterlegishter. Dәl býgingi qazaq ýshin әlgi bes reformanyng týpki, iygi maqsaty nәtiyjeli týrde jýzege assa, jaman bolmas edi ghoy. Tәp-tәuir mәseleler minberlerden aitylyp, biylikke tәueldi gazet betterinde jariyalanyp jatady: oqyp, estip otyryp quanasyn. Ony jýzege asyru ýshin qomaqty qarjy bólinedi. Nәtiyjesi sol – sózden iske kóshkende, bәri toqtap qalady. Osyndayda bir ortanqol sheneunikting aitqany esime jii týsedi: «Bólingen aqsha key jaghdayda tipti Astana shekarasynan syrtqa shyghyp ta ýlgermeydi», – degeni bar. Jappay jemqorlyq, kez kelgen iygi isting basyna su qúyady. Býgingi jaghdayda shynayy oppozisiya biylikting ishinde otyrghan siyaqty: ol nege biz emespiz deseniz – biz biylikting ishinen shyqqan joqpyz, ózimizding berik pozisiyamyz bar! Al býginde biylikpen bite qaynasqandarmen sóilese ketsen, óz-ózin tabalap, jamanday ketetin sheneunikter de jeterlik. Tipti jaghandy ústaysyn! Institusionaldy reforma solargha qarsy shygharylghan bolsa kerek.

– Eldegi júmyssyz jastar mәselesining ushyghyp túrghanyn qaperge alghanda, preziydent «Núr Otan» partiyasynyng songhy sezinde ataghan sol bes reformanyng biri – memlekettik qyzmetting tiyimdiligin arttyru mәselesi eske týsedi. Osyghan baylanysty jastardy memlekettik qyzmetke tartu jaghdayy búrynghydan da qiynday týsetin siyaqty ma, qalay oilaysyz?

– Tiyimdiligin arttyru degendi óz basym «senimdi kýsheytu» dep bilem. Yaghni, memlekettik qyzmet ishinde jýrgender taghy bir saralanyp, ishinde biylikke sәl de bolsa senimsizdik bildirgender qatardan shygharylady. Basqasha boluy mýmkin emes. Siz dúrys aittynyz: janadan qyzmetke kiretinderge talaptar kýsheytiledi, biraq qyzmetting tiyimdiligin arttyru ýshin emes, «senimdi kýsheytu» ýshin. Eldegi boljanyp otyrghan auyr ekonomikalyq jaghday biylik ýshin óz qaupin alyp keledi. Basty qauip «senimi» tómendegi orta qoldy sheneunikterden tónetin synayly, reforma solargha kerek.

Al júmyssyzdyq bizding qoghamda әdemi sózben almastyrylghan, ol sóz «samozanyatyi», yaghny bizding eldegi júmyssyzdardyng bәri «ózin-ózi asyraytyndar». Olardyng sany 2 millionnan asyp týsedi. Memlekettik qyzmetting ishinde jýrgenderding bәrine topyraq shashugha bolmas: eli men ózine adal azamattar, qazaq elining bolashaghy ýshin tynbay júmys istep jýrgen úl-qyzdarymyz kóp. Biraq dәl sol uaqytta óz qyzmetining tipti mәni men maghynasyn týsinbeytin, mansapqor, kórseqyzar, aqshanyng qúly bolghan, toydan qoly bosamaytyn, halyqty qúl sanaytyn, qyzmetin satyp alghanyn jasyrmaytyn, memleket mýlkin óz menshigi sanaytyn sheneunikter de jeterlik. Siz ataghan reformadan keyin, songhylarynyng qatary kóbeymese, azaymaydy: sebebi, solargha «senim» kýshti.

Óz basym aldynghy jyly shalghay auyldardy aralap jýrip, sonday әkim-sheneunikterding birazyn kórdim. Kýni keshe Almaty qalasyndaghy Syrtqy ister ministrligining konsuldyghynda viza rәsimdep jýrip, taghy jolyqtym: «qazaq tilin engizude – birinshimiz» deydi, al vizalyq qújattardy qazaqsha qabyldamaydy. Oryssha bilmeytin, syrttan kelgen qandastarymyzdyng kýni qanday bolatynyn osydan-aq bile beriniz. Eger qolyma mýmkindik tiyse, «Bolashaq» baghdarlamasymen oqyp kelgenderding bәrin alys auyl men audandargha әkimning orynbasarlary etip jiberer edim. Sol kezde qazaqqa olardan shynayy kómek bolar edi.

Osy reformanyng taghy bir soraqy bolmysyn endi estip jatyrmyz. Memlekettik qyzmet isteri agenttigining qyzmetkeri Dinara Jәnenova hanym resmy brifingte bylay dep mәlimdedi: «Endigi kezekte memlekettik qyzmette «A» jәne «B» korpusyna alynu ýshin magistratura talap etilmek, shetel diplomy men magistraturasyna basymdyq beriledi». Búl – biylikting qay sasqany?!

– Sheteldik oqu ornynyng diplomyn alu – eki qazaqtyng birining qolynan kelmeytin jaghday ekeni beseneden belgili jәit. Sonda qazaq jastarynyng memleket basqaru isine aralasu mýmkindigi kýrt shekteledi ghoy?

– Áriyne! Búl zang dәl sol ýshin jasalyp otyr. Atalghan sheshimning «memlekettik qyzmet tiyimdiligin» arttyrugha esh qatysy joq. Bizde Qúdaydyng dengeyine deyin kóterilgen shetel diplomy óz-ózinen adamdy sanaly, adal, bilimdi, halyqty týsingish, elge jaqyn, qazaqsha bilgish, enbekqor etpeydi. «Shetel kórse boldy» degen qaghida o bastan qate týsinik! Búl sheshim milliondaghan qazaqtyng qarjysy júmsalyp, shetelde oqyghan bay-manaptardyng bala-shaghasyn tiyimdi memlekettik qyzmetke otyrghyzu ýshin ghana qajet.

Erteng «Bolashaq» baghdarlamasy boyynsha bilim alatyndar azayyp, ne bolmasa mýldem jabylyp qaluy mýmkin (ekonomikalyq daghdarys jaghdayyna baylanysty), sol kezde auyldan shyqqan azamat kezdeysoq jolmen de biylikting eng biyik minberine kóterile almaydy. Bir kezderi «Bolashaqty» bitirgender eng az degende, ministrlikte departament basshysy bolsyn deu – «osy ólennin» sózi. Al «Bolashaqty» bitirgender auyl әkimi bolsyn deuge bolmay ma?! Búl tiyimdi sheshim bolar edi. Biraq sheteldi kórgen baydyng balasy siyrdyng qiy sasityn auylgha baryp túra ala ma?

– Búl jaghday belgili qazaq ertegisindegi bay balasy Asan men jarly balasy Ýsendi kópe-kórneu jikke bólu bolyp shygha kelmey me?

– Áriyne, dәl solay bolady! Búl reformany qoldap otyrghan toptyng da basty maqsaty sol – qazaqty tapqa bólu. Yaghni, býgingi jighan-tergen aqshasy men biyligin qazaq arasynda mәngilik zandastyryp, al jarly ózin – jarlymyn dep moyynsúnuy kerek. Shetelde oqu – eng birinshi aqylgha emes, jaghday men qaltagha baylanysty. Shyn bilimdi bolsan, Massachusetste tegin oqisyng degen ertegi. Ol ýshin jýzdegen faktorlar ózara sәikesui tiyis. Ol faktorlar qaytadan qaltagha baylanysty. Aynalyp kelgende, býgingi asandardyng әkeleri ertegidegi Asannyng әkesindey jomart bolsa, qalyng qazaqtyng ýsenderi «jarly» bolugha dayyn siyaqty. Zamanynda qalyng qazaq ózi kelip, biylikting kiltin han men biyge tabystap, «Han talapay» prinsiypin ýnemi esterine salyp otyrghan.

– Byltyr el ýkimetining qúrylymy ontaylastyrylghan kezde Memlekettik qyzmet isteri jónindegi agenttikting funksiyalyq qyzmet auqymy ózergenin bilesiz. Sol ózgeristen keyin osy agenttikting múrager basshysy bolghan Qayrat Qojamjarov myrza memlekettik qyzmettegi «A» jәne «B» korpustary búdan bylay bolmaydy, oghan ótuge emtihan tapsyru – jemqorlyqqa jol ashatyn jaghday degen edi. Arada bir jyl ótse de, sol korpustar ózgerissiz qalu sebebin qalay týsindirer ediniz?

– Ózgerissiz qalghan bylay túrsyn, endi «A» jәne «B» korpusyna ótu ýshin, siz shetelde oquynyz kerek. Ol korpustaghylar – qazaqty basqaryp otyrghan eng jogharghy sanattaghy sheneunikter: olardyng sany – 155 adam. Aldaghy uaqytta dәl osy eki korpustyng qúramynda bolu ýshin nemese qataryna iligu ýshin kýres kýsheye bermek. Biylikke talasugha jaqyn túrghan әrtýrli toptar әlgi eki korpusty myng ret júlmalaydy.

Uaqyty kelgende, eldi basqaratyn adamnyng ayaghy aspannan salbyrap týspeydi ghoy: osy eki korpustyng ishinen shyghady. Ári ol qatargha «kezdeysoq» adam kirip ketpeui kerek. Sol sebepti siz sóz etken emtihan tóniregindegi әngime «sopaq» bolyp qaluy yqtimal. Bizding júrt «saylau keldi», «su basty» dep qyrda jýrgende, «A» jәne «B» korpusyn talay ózgeris kýtip túr. Búl ózgeristerge tek qazaq emes, arghy-bergi kórshilerimiz de mýddeli. Ásirese «A» men «B» bolu ýshin, shetelde oqu kerek degen talap olardyng qúlaghyna mayday jaghatynyna kýmәniniz bolmasyn. Qoldan jasalatyn әrtýrli reytingterdi ózgertip, bizding bilimqúmar eki korpus ýshin Reseydin, Qytaydyn, Batystyng mýddesine sәikes oqu oryndary jer jýzinde birinshi dep tanylyp, eng basty «aqyl jinaytyn» ordalargha ainaluy mýmkin. Odan arghysy aitpasa da týsinikti. Sol sebepti «memlekettik qyzmetke», jalpy sonyng ishinde «A» jәne «B» korpusyndaghy әrtýrli reformalargha óte saq boluymyz qajet.

– Jalpy, siz jetekshilik etetin jastar úiymy eldegi júmyssyz jastar mәselesine monitoring jýrgize me, jastar arasyndaghy qazirgi júmyssyzdyqtyng jaghdayy jóninde nendey týigen oilarynyz bar?

– Júmyssyzdyq – qazaq jastary arasynda órship túrghan problema. Ol mýldem oqymaghan Manatqa da, qazaqstandyq uniyversiytetti «qyzylgha» bitirgen Qanatqa da, shetelde eki ret oqyp kelgen Maqsatqa da ortaq. Yaghni, býgingi qalyptasqan jaghdayda sizding jaqsy qyzmetke túruynyz – sizding biliminizge baylanysty emes. «Ayta-ayta Altaydy, Jamal apam qartaydynyn» dәl ózi – osy. Eng tómennen bastaytyn bolsaq, barlyq problema mektepte tuyndaydy. Mektepterdi jii aralap, jastargha leksiyalar oqimyn. Sondaghy bayqaghanym – qazaq balasy mýldem mamandyq tandamaydy eken. Ata-ana men múghalim balagha eng birinshi mektep bitiruge jaqyn qalghanda ghana kerekti pәndi tandatady. Basty maqsat – bilim alyp júmysqa túru emes, pәn tandap, grant útyp alu. Al mamandyq tandau asa manyzdy emes ekenin bala biledi. Sәikesinshe, mamandyq tandauda qatelesip, kezdeysoq JOO-gha týsken bala eshqashan ynta-jigerimen oqugha qúlshynbaydy. Búny – bir deniz!

Ekinshiden, bala uniyversiytetke kelip, oquyn bastaghanda, qate tandalghan mamandyq bolghan son, ýlgerimi nasharlaydy. Yaghni, alghany kileng «ekilik» bolyp shygha keledi! Biraq birde-bir uniyversiytet ony oqudan shygharmaydy, ýlgerimi nasharlaghan son, oqudan quylypty degendi estimeppiz. Yaghni, uniyversiytet bala oqysa da, oqymasa da, kelse de, kelmese de, ony eshqashan oqudan qumaydy. Nәtiyjesinde qate tandaghan mamandyq boyynsha ótirik «qyzyl diplomyn» arqalap, júmyssyzdardyng qataryna bәsekelestikke qabiletsiz «samozanyatyi» bolyp qosylady. Sondyqtan bizding eldegi qúrylysshylar – ózbek aghayyndar, bazardaghylar – qyrghyzdar, qyzmet kórsetu men tamaq saudasy salasynda – týrik aghayyn, iri-iri korporasiyalarda – orekender men shetelden kelgen top-menedjerler. Al qazaqtardyng bәri shetinen sheneunik! (Qalay sheneunik bolghany – taghy belgili).

Aytsam – kýlesiz, Qazaqstan jylyna 30 mynnan asa zangerdi dayyndaydy. Al bizdegi iri kompaniyalar el ishinen bilikti zanger tappay, olardy shetelden aldyrady. Bir sózben aitqanda, býgingi qazaq balasy bәsekege qabiletsiz. Eger bәsekege qabiletti bolatyn bolsa, til bilse, әldeqashan shetel asyp, AQSh pen Europanyng tórinde jýrer edi. Patriottyq sezimi «ústap», shetke ketpey qaldy degenge senbes edik.

Biraq osy qalyptasqan jaghdaygha jastar kinәli deuden aulaqpyn. Jaghdaydy týzetu ýshin, eng birinshi uniyversiytetterding ózara bәsekelestigin, onyng ishinde ústazdardyng bәsekelestigin arttyru kerek. «Últtyq» degen aty bar, biraq isimen últqa qarsy uniyversiytetterdi naryqtyq, bәsekelik ortagha tastau kerek. Teoriya men praktikany úshtastyrmaghan oqytushyny qyzmetke almau kerek. Grant bólu jýiesin ózgertip, mektepte jýrip, talantyn kórsetip ýlgergen balanyng miyn ÚBT-men ashytpay, qolyna birden grant beru kerek. Ol ýshin uniyversiytet rektorlary men dekandary ózderi mektepterdi, auyldardy aralap, talantty jastardy tandauy qajet. Qalay bilim jýiesi týzeledi, artynsha bәsekege qabiletti jastar elin de, tipti әlemdi baghyndyrugha dayyn bolmaq.

– Bәrekeldi, búl pikiriniz sanagha sinerlik eken! Degenmen, Qazaqstannyng jer qoynauyndaghy baylyghy men bary-joghy 17 millionnyng manyndaghy halyq sanyn salystyrar bolsaq, qytaylar aitpaqshy, «sanauly ghana» halyqtyng әleumettik-túrmystyq jaghdayyn әlemdik damu dengeyine jetkizuge bolmas pa edi? Búl orayda jastar arasynda qanday oilar bar?

– Jastar arasynda búghan qatysty oy kóp. Biraq bir ókinishtisi – býgingi kýiine jalpy qazaq qatty kýiinbeytin siyaqty. Meyramhanalar men kafelerding ishi lyq toly, әnshilerimiz toydan bosar emes, shetelge úshaq biyletin satatyn kassalardyng aldynda qazaqtar basym desek, nanyn qara sugha matyryp, azghantay ailyqty eshqayda jetkize almay, balasyn balabaqshagha beruge aqsha tappay otyrghan qazaq ta joq emes. Áleumettik memleket qúrdyq dep maqtanamyz da, kýnine 10 saghat bala oqytyp, óz balasyna jylyna bir ret lagerige demalugha joldama әpere almay jýrgen múghalimderding jayyn da kórip jýrmiz. Halyq bәrine de shydaydy eken: kez kelgen tótenshe jaghdayda etigimen su keshuge dayyn. Bizdi qynjyltatyny sol – әleumettik memleket qúrdyq dey túra, el arasynda qarapayym әdilettilikti ornata almadyq. Ejelgi Rimning bir danyshpany: «Halyqqa tek әdil basshylar men әdiletti zandar ghana kerek», – degen eken. Bizding qazaqqa da keregi, jastardyng da súraytyny sol. El túrghyndary shetinen bay bolmay-aq qoysyn (ol mýmkin de emes shyghar), biraq adal enbek etken jaghdayda tiyisti aqysyn alatynyna kózi jetsin. Al enbeksiz, erinshekting kýiin keshken qazaq, tipti sheneunikting balasy bolsa da, qoghamnan ózining ornyn alsyn.

– Aytpaqshy, memlekettik emes úiymdargha (NPO) memlekettik grant beru mәselesi ortalyqtandyrylyp, ol úiymdardy qarjylandyru bir memlekettik operatordyng iyeligine beriledi degen sóz shyghyp jatyr. Osyghan sizding pikiriniz qanday bolmaq?

– Ol – memlekettin, yaghny halyqtyng salyghy esebinen jinalghan qarjy. Sol sebepti ol aqshany alugha barlyq MEÚ-nyng teng mýmkindigi bolu kerek. Bizding úiym, birneshe jyl boldy, memlekettik grant alghan emes, halyqaralyq úiymdardyng grantyna ómir sýrip jýrmiz. Estigenim – atalghan zang qaghazbastylyqty azaytyp, esep ótkizudi jenildetip, әr ministrlikten MEÚ-gha beriletin granttardy bir jerden taratady. «Qosylghyshtardyng orny ózgergenimen, qosyndy ózgermeydi»,– deytin qarapayym matematikanyng zany, sol sebepti grantty kimge beru tәrtibi ózgere qoyatynyna senu qiyn.

Baqytgýl MÁKIMBAY,

«D»

Týpnúsqadaghy taqyryp: Sheteldi kórgen bay balasy

SIYRDYNG QIY SASITYN

auylgha baryp túra ala ma?

Derekkózi: «Obshestvennaya pozisiya»

(proekt «DAT» №16 (287) ot 23 aprelya 2015 g.