Beysenbi, 28 Nauryz 2024
Mәiekti 9425 0 pikir 2 Mausym, 2015 saghat 13:48

QAZAQTYNG KEShIGU SINDROMY

Biz ýnemi keshigemiz. «Nege keshiktin?» – dep súray qalsa, «Qazaqpyz ghoy», – dep aqtalamyz. Óitkeni, qazaqqa «keshigu» degen sóz tansyq emes. Tipten әzil-syqaq teatrlarynyng nysanasyna da osy túsymyz jii iligip jatady. Qazaqtyng sanasyna keshigu shartsyz refleks retinde qalyptasyp, últtyq mentaliytetimizding bir bólshegi ispettes bolyp ketkendey kórinedi de túrady.  

Qúday Taghala adamzatty jaratyp, keyin kele olardyng úrpaqtary últtar men úlystargha bólingende, әrbirining peshenesine taghdyryn belgilep bergeni haq. Mýmkin sol kezde qazaq halqynyng mandayyna keshigudi jazyp jibergen boluy kerek degen maghynasyz oy da keledi keyde... Sodan keyin bizge genimiz arqyly qanymyzgha sinip ketken-mys. Biraq Qúday Taghala adamzattyng bәrin teng jaratty ghoy. Evreyge aqyldy boludy, nemiske shógel boludy, japondargha qaysar boludy, arabtargha dindar boludy peshenesine jazyp, ózine tәn bolmysyn bәsirelep bergen joq shyghar, әriyne. Tuystyq jaghynan birigetin belgili bir qauymnan ru, rudan taypa, taypadan úlystar men últtar payda bolghanyn tarihtan jaqsy bilemiz. Áytse de sol últtar men úlystar týp atasy bir bolsa da, keyin kele bir-birinen alshaqtap, óz tarihyn, tilin, salt-dәstýrin, bolmysyn  qalyptastyrady. Sondyqtan da qanday el boluymyz tikeley ózimizding is-әreketterimizge tәueldi. Qúday taghala jamandyqty jaratsa da, ony adamzatqa telimek emes. Jamandyqty júqtyruy adamnyng óz amal-әreketinen.

Uaqyt bar eken, endeshe keshigu de bar. Biraq keshigu últqa nemese jekelegen adamgha tiyesili emes. Sol sekildi Jaratushy iyemiz eshbir últ pen úlysqa keshigip jýrsin degen joq. Óitkeni keshigudi jek kóredi. Qúday taghala sýigen qúlynyng mandayyna keshigudi jazyp qoyy mýmkin emes. Demek keshigu qazaq halqymen birge payda bolmaghan eken.

 

Kóshpendiler keshikpegen...

Ejelgi ata-babalarymyzdyng jauyngerligimen aty shyqqany belgili. Sonau saq pen ghúnnan bastap bergi Qazaq handyghyna deyin jerimizde nebir ýlken imperiyalar ómir sýrdi. Sol imperiyalardyng barlyghynyng әskery әleueti óte joghary bolatyn. Sol sebepti de dúshpandarynan ýstem túrdy. Ata-babalarymyzdyng әskery әleuetining kýshti bolyp, tek jenimpazdar sapynan kórinuine de birneshe faktor әser etti. Olar: útymdy soghys tәsilderin qoldanu, arydan oilastyrylghan súnghyla amal-aylalar, qatang әskery tәrtip, jauyngerlerding joghary dengeyli fizikalyq dayyndyqta boluy t.b. Eng bastysy uaqytty útymdy paydalanyp, tez qimylday biluinde. Yaghni, keshikpeuinde. Shynghyshan әskerlerining qozghalu jyldamdyghy qazirgi brondy soghys tehnikalarynan (tank, BMP) da jyldam bolghan desedi. Tipten I. Esenberlinning «Kóshpendiler» trilogiyasyndaghy Qoqan hanyna Kenesary әskerlerining irgesine kelip túrghany jayynda habar kelgende senbey qoyghany jayyndaghy epizodyn oqysanyz kóshpendilerding uaqytty iygeru jaghynan kósh ilgeri bolghandyghyna kóziniz jete týsedi. Búghan әskery quaty әldeqayda kýshti degen Resey imperiyasynyng ókilderining ózi de tanyrqaghanyn qosynyz. Bizding de ata-babalarymyzdyng jyldamdyghy men úshqyrlyghyna tang qalmasqa sharamyz joq. Yaghni, olar eshqashan keshikpegen. Demek, keshigu ata-babalarymyzdan da miras bolyp qalmaghan eken. Onda nege keshigudi әdetke ainaldyrdyq?

Keshigu de әdettenuden, býgingini ertenge, qazirgini keyinge qaldyrudan bastalady. Óitkeni, adam ómirge kelgende kemis auruy bolmasa barlyghy birdey bolyp tuylghanymen, óse kele jaqsy isterdi de, jaman isterdi de ainalasynan ýirenip, keyin kele әdet bolyp qalyptasyp ketedi. Bizde keshigudi aldymen ýirendik, sosyn ózgelerge ýirettik.

 

Mekteptegi keshigu...

Alghash mektep tabaldyryghyn attaghan kezinizdi eske alynyzshy. Kónilinizding kiri joq, jýreginiz pәk perishte keziniz edi ghoy. Ata-ananyzdyng da erkesi ediniz. Kýni boyy oiynnyng qyzyghyna toymay, kesh bolghanda da úiqynyz kelmey, alasúryp jýrgen shaghynyz. Tanerteng tәtti úiqyda jatqanynyzda ata-ananyz sizding úiqynyzdy qimay, oyatugha batyly barmaytyny shyndyq. Búl ata-ananyng balasyna degen qamqorlyghynyng kórinisi retinde kórinetin shyghar. Biraq ata-ananyz osy kezde sizding boyynyzgha keshigu әdetin qalyptastyrudy bastap jatqanyn sezgen joq.  Degenmen, sabaghynyz bar, oyatugha tura keledi. Óitip-býitip ornynyzdan túryp, kiyinip, býgingi ótiletin sabaqtarynyzdy rettep bolghansha uaqyt ta biraz jerge barady. Siz boyynyzdaghy adamy qasiyetteriniz әli qalyptasyp ýlgermegen shaghynyz ghoy. Sol sebepti keshikkiniz de kelmeydi. Endi tamaghynyzdy shala-sharpy ishuge tura keledi. Qay ata-ana balasynyng ash bolghanyn qalaydy deysiz. Sizding tamaq ishkeninizdi ózderi baqylaugha alady. Qatty asyghyp, baybalam sala bastaysyz. Ata-ananyz sizdi erterek oyatpaghanyna ókinuding ornyna, sizge aqyl aita bastaydy. Qanday aqyl deysiz ghoy. Úzyn yrghasy bylay bolyp keledi: «Asyqpay tamaghyndy ish, bes minut keshikseng eshkim basyndy almaydy!». Mine, sizge bolashaq keshigulerding jolyn osylay ashyp beredi. Birtindep búghan boyynyz da ýirene bastaydy. Óitkeni eshkim basynyzdy almaydy ghoy. Biraq sol bes minuttardan qúralatyn ómirinizding biraz bólshegin bosqa júmsap, ózinizge tiyesili nyghmetterinizding «basyn alyp» jatqanynyzdy týsinbey jatasyz. Joghary synyptargha barghanda sizding keshigu qasiyetiniz damy kele, búrynghy bes minuttar saghattargha ósedi. Endi siz ekinshi, tipten ýshinshi sabaqtargha kele bastaysyz. Búrynghyday úyalmaysyz, keshiktim-au dep baybalam salmaysyz. Sebebi, keshiguge birtindep boyynyz ýirenip, әdetke ainala bastaghanyn sezbeysiz de. Keshikken kezinizde amalsyz syltau aita bastaysyz. Birtindep sol syltaularynyzdy sudyratyp jýrip naghyz Sudyrahmetting ózine ainalyp shygha kelesiz.

 

Uniyversiytetti syltaumen ótkizesiz...

Endi keshigudi uniyversiytet tabaldyryghyn attaghanda damyta týsesiz. Aytatyn syltaularynyzdyng da taraulary kóbeyip, jana satygha kóteriledi. Mәselen, kepteliste túryp qaldym, avtobusty úzaq kýtip qaldym, t.b. Uniyversiytetting irgesindegi jataqhanada túrsanyz da, búl әdetinizden ainymaysyz. Keyin diplomynyzdy alyp, júmysqa túrghanda da ýirengen әdetinizge adaldyq tanytasyz. Biraq júmystyng aty – júmys. Bolashaq nanyng sol bolghan song eskertu almaugha tyrysyp erte keluge talpynghanynyzben, «ýirengen әdet qalmaydynyn» kerin isteysiz. Áriptesterinizge ózinizdi joqtatpauyn súrap, jalynyp-jalpayasyz. Keshigu basynyzgha tayaq bolyp tiyip jatsa da, әdetinizden ainymaysyz.

Kýnderding kýni bolghanda ata-ananyzdyng jolyn quyp sizde balanyzgha keshiguding qyr-syryn ýirete bastaysyz. Kele-kele siz bolyp, biz bolyp, býkil halyq bolyp keshigudi әdet qylghan son, keshigu degenge qalypty jaghday retinde qaray bastaymyz. Onyng mysalyn alystan izdemey-aq qazaqtyng toyyn alsaq ta jetip jatyr.

Bәrin shaqyru biyletinen-aq angharugha bolady. Onda uaqyty saghat 17:00 nemese 18:00 dep jazylady. Biraq jinalatyn uaqyt 20:00 men 21:00-ding arjaq, berjaghy. 22:30-gha deyin sozyluy mýmkin. Eger dәl uaqytynda baryp kórinizshi. Qonaqtar týgili, toyhananyng qyzmetkerlerin de kórmeuiniz mýmkin. Óitkeni bәri keshiguge ýirengen. Kimning tórt-bes saghat sarylyp kýtkisi keledi deysin. Tipten bir minut keshikpeytin nemisterding ózi de qazaqtyng toyyna keshigip keludi kóp ótpey-aq ózimizden de tәuir mengerip shygha keler edi.

Osylay jalghasa kelip keshigu qoghamdyq sipat ala bastaydy. Arty sayasatqa úlasady. Der kezinde qabyldanuy tiyis zandar keshigip, der kezinde shygharyluy tiyis sheshimder manyzyn joyady. TMD elderi ishinde tәuelsizdigimizdi eng sonynan, tipti Reseyding ózi otauyn onasha tigip ketken song keshigip jariyalaghanymyz sondyqtan shyghar. Óitkeni sayasy arenadaghylar da qazaqtar ghoy...

 

Qazaqstangha ghylym kesh keledi

Tәuelsizdigimizdi alyp, jeke otau tiksek te keshiguding dertin әli tartudamyz. Múny ghylym men bilim, mәdeniyet, ekonomika salasynan aiqyn angharugha bolady. Álemdegi bilim beruding ýzdik tehnologiyalary bizding elimizge jiyrma-otyz jylgha keshigip keletini jasyryn emes. Ónertabys jaghynan әlemde alghashqy oryndarda túramyz dep kópirgenimizben, olardy óndiriske engizgenimizshe basqalar aldymyzdy orap ketip jatady. Búlda kesh qimyldaudyng saldary. Ekonomikamyz qarqyndy damuda dep keude kergenimizben,  Japoniya, Germaniya sekildi eldermen salystyrghanda kóptegen jyldargha artta qaludamyz. Taghy da keshigu...

Endeshe osy keshigu deytin pәleden qazaqty qalay aryltugha bolady?«Qalyptasyp ketken әdetti tastau qiyn», – deysiz be? Joq... Ýiretuding arqasynda arystandy da juasytyp, angdy da biyletip, totyny da sóiletip jatqanda, adam degen atynyzben búlay oilau arynyzgha syn. Sondyqtan ózinizdi osy bastan tәrbiyeleniz. Sizding әr isinizding balanyz ýshin ýlgi ekenin úmytpanyz. Ári ózinizding de qoghamnyng bir bólshegi ekeninizdi jadynyzda saqtanyz. Jeke adamdy tәrbiyeleu arqyly qoghamdy tәrbiyeleuge bolatyny aqiqat. Qoghamy týzelse, últ ta týzeledi. Demek, el bolashaghy óz qolynyzda.

Núrserik TILEUQABYL

Abai.kz

0 pikir

Ýzdik materialdar

Alghys aitu kýni

Alghys aitu kýni jәne onyng shyghu tarihy

Jomartbek Núrman 1562
Alashorda

Qojanov mejeleu nauqanynda (Jalghasy)

Beybit Qoyshybaev 2253
Ghibyrat

Qaysar ruhty ghaziz jan

Múhtar Qúl-Múhammed 3505