Senbi, 20 Sәuir 2024
Tarih 12005 0 pikir 31 Qazan, 2016 saghat 12:48

AQIQATYN TARIHShYLAR AYTSA...

Jazushy Qabdesh Júmadilov pen sayt avtorlarynyng biri Kamal Ábdirahman arasyndaghy tarihtaghy keybir mәselelerge qatysty oy alysqan әngimelerin jiti qadaghalaghan semeydegi oqyrmandarymyzdyng biri Dәulet Tileuberdiyev maqala joldapty. Onda avtor Kamal Ábdirahmannyng keltirgen derekterine qatysty oiyn jaza kelip, tarihtaghy múnday mәselelerge tarihshylar tóreshi bolyp, aqiqatyn solar aita degen niyetin bildiripti.

Oqyrman maqalasyn tolyq jariyalap otyrmyz.

Abai.kz

 

 

«Abay» portalyndaghy   qazaqtyng maytalman  qalamgeri Qabdesh Júmadilov pen Kamal Ábdirahman arasyndaghy  pikir talasty  oqyp,  qolyma qalam  aldym. Kamal aghamyz: «1754 jyly Qabanbay batyr shyghystaghy qay jerdi kerey men naymangha bólip beredi? Arqada tabjylmay otyr. Ótkende sony bir derek keldi. Biz orysqa qarsy shaqqan bashqúrttyng Salauyty men Qarasaqalyn ghana aitamyz. Biraq 1755 jyly Batyrsha degen bashqúrt ta kóterilis jasap, aqyry ol da qazaqty panalapty. 1770 jyly orystar olardy Núra boyyndaghy Qabanbay batyr auylynan tabady. Osy jyly Ata dýniyeden ótti emes pe, Arqada! Qaydaghy shyghys?» dese, bir sózinde N.Aristov, Sh.Uәlihanov, M.Tynyshbaev, N.Mynjan, Q.Halid syndy belgili túlghalardyng derekterine sýiengenin aitady...  

Kamal Ábdirahman tilge tiyek  etip otyrghan Qúrbanghaly Halidtyng aituynsha, Tarbaghataydyng kýngeyine qazaqtar 1760-1770 jyldary aralyghynda kóship kelgen eken. Ghalym ózining «TAUARIH HAMSA» kitabynda Ayagóz ózenining boyynda bolghan «Qandyjap» («Mamyrsu») bitimining qay jyly bolghandyghyn naqty aighaqtarmen dәleldeu arqyly, býginde dau tudyryp jýrgen keybir tarihy derekterding betin  ótken ghasyrdyng basynda  ashqan.  Q. Halid óz enbeginde:

«Búl bitimge halyq «Qandyjap bitimi» dep at bergen, óitkeni qalmaqtardyng bastapqy oiy ólgen hanynyng qúnyn súrau eken, keyin ony birjola keshirip, ólgen hannyng qanyn jabuly qalsyngha kelisedi. Hannyng óz aty da Qandyjap edi. Osy habardy bizge jetkizushiler onnan asa adam boldy, bәrin sanau orynsyz bolar. Biri 60-tan asqan Aybaq Soqran balasy atasynan estigenin maghan 1305 hijra jyly 2-shi júmadil – ahir aiy, yaghny 1888 jyly 2 fevrali kýni aityp berdi:

- Atamyz Soqrannyng jyly iyt, 92 jasynda jylan jylynda dýnie saldy. Osy ýstimizdegi donyz jylynda onyng qaza bolghanyna 43 jyl tolady. Atamyz Mamyrsu bitimin jasaghan jyly tórt jasar eken. Kelesi jazynda Daghan dily (tili boluy mýmkin) jerde ony sýndetke otyrghyzghan. Onyng keler jazynda, qoyan jyly Ayagóz boyyna kelip, osy kýngi qystauymyzdy babamyz Qonysbay iyelengen. Bizden bir jyl búryn Qarjy (Qarashy) qystaghan, bitim bolatyn jyldan búryn Qyzay eli qystapty. Qazaqta Qyzaydan búryn Ayagóz manyna qonghan el joq dep aitushy edi»,- deydi.

Osy aighaqtargha sýiensek, bitim 1756-1957 jyldary jasalynghan.
Al myna arada aitylyp otyrghan babamyz Qonysbay dep otyrghan adam býginde Ýrjar audanynyng Eginsu auylyn qonystanyp otyrghan Semiz nayman ishindegi Aldiyar ruynyng (Qyrqymyltyqtyn) týp atasy. Men de sol әuletting bir  balasymyn. Sanap otyrsam, maghangha deyin Qonysbay babamyzdan beri on ata tolypty. Sodan beri әrbir úrpaq arasyn 25 jyldan alghanda eki jarym ghasyrdan astam uaqyt ótken eken. Bizden góri sol tarihy kezenge  bir taban jaqyn bolghan   Qúrbanghaly Halidtyng dәlelmen aighaqtaghan mәlimetteri   shyndyqqa janasatyn siyaqty. Jalpy,  «Tauarih hamsa» -  qúndy tarihiy  derekterge  bay  enbek.

Al belgili tarihshy - ghalym  Amantay Isin feysbuktaghy jazbasynda: «Kamal Ábdirahman janylys aityp otyr. 1755-1756 jylghy bashqúrt kóterilisining ýndeushisi, miyshәr halqynan shyqqan Batyrsha 1756 jyly ústalyp, kóp azap shegip, 1762 jyly Baltyq jaghalauyndaghy Shlisseliburg bekinisinde óltiriledi. Al, qazaqtardyng jonghardy tolyq tozdyryp Tarbaghataydy iyemdenui - 1754-1755 jyldar. Mәnjur-qytaylar (Sin imperiyasy) Jonghariyany okkupasiyalaghanda olar Jonghariya jerining tútastay qazaqtardyng qolyna ótip ketpeuin kózdeydi. Búghan qatysty derekter 1989 jyly jariyalanghan»,- deydi.

Osy derekterge sýiene otyryp, qazaq Tarbaghataygha  XIX ghasyrdyng basynda keldi degen Kamal aghamyzdyng pikirine óz uәjimizdi  úsynyp otyrmyz. Kakeng óz oiyn quattau ýshin osy derekti jii aityp,  jii jazyp jýr.  Alayda, aqiqatyn tarihshylar aitsa, dúrys bolar edi.

 Bas batyrdyng aruaghyn ardaqtap jýrgen Kamal aghamyzdyng enbegin erekshe qúrmetteymiz. Osy kisining bastamasymen Qabanbay babamyzdy nasihattauda  birshama  iygilikti ister  atqaryldy. Ásirese El ordamyzdyn   janyndaghy Daraboz Batyrdyng  kesenesi últtyq ruhymyzdy  asqaqtatyp,  býkil qazaq balasy tәuip etetin kiyeli oryngha ainalyp otyr.

Dәulet Tileuberdiyev

Semey qalasy

abai.kz

0 pikir