Júma, 26 Sәuir 2024
Syn 14198 0 pikir 30 Mamyr, 2016 saghat 13:08

QAZAQTYNG JER ÚIYGhYNA KÓZ TIKKEN KIMDER?

Tolghaghy әbden jetken JER mәselesin sóz etpesten búryn, Qazaq jerine kóz tikkenderding naqty kimder ekendigin bilip, olardyng kózge kórinbeytin qojayyndary nendey maqsatta memleket jәne últ qazynasyna ghasyrlar boyyna qol súqqysy kelgendikterin terennen saralap alghanymyz  jón. Adam Ata gh.s. men Núh payghambar gh.s., qadymdaghy ghúndar men saqtar, kóne týrkiler, Altyn Orda men Deshti Qypshaq, bayyrghy Qazaq handyghy zamany siyaqty tym әrige barmasaq ta, nebәri ýsh jýz jyl búryndaghy «Aqtaban shúbyryndy, Alqakól súlamadan» beri qaray tartyp baghamdasaq birqansha ózekjardy mәselelerding jaly kýdireyip shygha kelgenine bek kuә bolamyz.

Oyrattardan keyin jongharlardyng qalyng qoly qazaq handyghy sarbazdaryn mýldem tityqtatyp, 1700-shi jyldarda oty men suy shýigin jayylymdyq jerlerding basym bóligin óz iyelikterine qaratyp alady. «Elim-aylap» zar eniregen halyq jer betinen mýldem joyylyp ketuding shaq aldynda túrady. 1730-shy jyldardan bastap patshalyq reseyding qol astyna kire bastaghan Kishi jýz qazaqtary bodandyqtyng janasha aila-tәsilderine tap bolady. Orynbordan bastalghan әskery bekinister men qamaldar Orta jýz jәne Úly jýz qazaqtarynyng baytaq ólkelerin de ainala qúrsaulap, «úzyn arqan, keng túsaudyn» búghaulyghyna ayamastan engize beredi. Edil men Jayyqtyng ortalyghyndaghy shúrayly jerler 1747 jylghy arnayy jarlyqtan  bastap әr kýzde әdeyi órtke oranyp, mal jayylymyna jaramastay bolghan song endi onyng 300 myng desyatina jeri Peterborlyq kinәz Yusupovtar men graf Bezborodikolardyng jalgha aluyna qulyqpen berilip, al ol eki alpauyt orasan jer telimderin  jergilikti orys kópesterge qaytara jalgha berilip, órtennen keyingi shúrayly jerlerge qazaqtyng maldary әr túyaq basyna salyq salynyp tólenip, jaz jaylaugha qaytadan ótkizile bastaydy.

Osylaysha, sendey soghylysyp sendelgen qazaq óz jerinde ózi torgha týsip, Edil, Jayyq, Ertis, Esil, Tobyl, Ýi, t.b. sarqyray aqqan ózender boyynda mal basyna salyq tólep, keyinde әr týtinge salyqty qosa tólep, bodandyqtaghy zarly kýnderin bastan keshire bastaydy. «Edildi tartyp alghany, Etekke qoldy salghany. Jayyqty tartyp alghany, Jaghagha qoldy salghany. Oiyldy tartyp alghany, Oidaghysy bolghany. Qonystyng bar ma qalghany?»-dep Múrat Mónkeúlynyng kýnirene jyrlauy sol sebepti. Astrahan, Omby, Sarytau, Týmen, Kemer, Orynbor, Or, Altay, Sibir ólkelerinen mýldem derlik aiyrylyp, týu sonau Bayqaldan – batystaghy Qyrymgha deyingi jer baylyghy barynsha qusyryla tarylyp, kóshpeli qazaq imperiyasynyng qúrdymgha kete bastaghan «Zar zamany» jyraulardyng kókireginen sher bolyp aqtarylatyny da naq sol tús.  «Adam ósedi, mal ósedi, al jer óspeydi!»-degen últ úranyn qyryq jasynda aityp ketken Qúnanbay Óskenbayúlynyng kóshpeliler órkeniyeti birjolata qojyrap ketpeuine jol bergizbey, ýshmynjyldyq dәstýrli kósh joldaryn saqtata otyryp, qaymana qazaqty múhiytqa baryp qúyatyn Ertis boyyndaghy shúrayly, túshy suly, nuly, qalyng qaraghayly ózen jaghalauyndaghy kenge kósilgen egis alqapty jerlerge kýshtep ýgittep qonystandyra bastauy da sol otyryqshyldyq maqsatty dittegendikten, eshkimge eshqanday jer telimin bergizbeu kerek degen sayasattan kelip shyghady. Esterinizde bolsa, eskiden jetken «jer dauy, jesir dauy» degen sóz tirkesi auyz әdebiyetinde, sheshendik sózderde, múraghattyng sarghayghan paraqtarynda jii úshyrasady. Otarlaushyldyq súrqiya sayasattyng ýlken zardaptarynyng biri sol, qazaqty «bólip al da, biyley ber!» úranynyng tezine tastap, jýz ben jýz, ru men ru, ata men atany bir-birlerine ýr it soqtap shaghystyryp qoyyp, kóp rette adam ólimine aparyp soqtyratyn qaruly qaqtyghystardy óte jii úiymdastyrady. Jandaralgha shaghymdanyp barghan kedey-kepshikterge әr rulardyng ishindegi bay-manaptardyng shúrayly jerlerin syrttay bólip bergen bolyp, aralaryna ot tastaydy.

Patshalyq Resey әueli kóne týrkiden kele jatqan handyq elbasqaru jýiesi tamyryna balta shauyp, 1822-1869 jyldar aralyghynda qazaq jerin agha súltandyq jәne general-gubernatorlyq elbasqaru jýiesi qúzyretine engizip, al sodan song bolystyq tikeley basqaru tәrtibine kóshirip, tabany kýrektey ýsh ghasyr boyyna qazaq saharasyn otarlau jobasyn әkkilikpen jýzege asyrghanda tek óz betinshe sheshim qabyldap is-әreket etti desek óreskel qatelesken bolamyz. Shashyranqy Patshalyq Resey Altyn Ordanyng biyliginen bosanyp shyghyp, Rurikovtar әuletining ýstemdik qúruynan keyin 1613-1917 jyldar aralyghynda Romanovtar әuletining basybayly qol astynda bolghany belgili. Tek 1721 jyly ghana Býkilresey imperatory atanghan Romanovtar 1-shi Petr reformalarynan keyin, batystyn, onyng ishinde London-sity qojayyndary Rotshilidter әuletining tikeley baqylau-nazarynda bolyp ólkeni óz bilgenderinshe basqarugha kóshedi. Jer baylyghy qorlaryn iyemdenudi maqsat etken jana jahandyq tәrtip ornatushylar alghashqy bette qazaq jerlerin jerýsti jәne jerasty sarqylmas qazyna kózi retinde qarastyryp, Resey imperiyasynyng otarshyl kýshine dem beru arqyly qatygezdikpen jәukemdey bastaydy. Alayda, 1869 jyly London-sity qojayyndary rúhsatymen Markus Goldman jeke bank qúryp, 1896 jyly tәjiriybeli qarjyger Samuel Saks esimdi kýieu balasymen birge Niu-Yorkte naryq qoryna shyghudy maqsat tútyp, aiday әlemge tanylghan Goldman Saks tobyn qúryp,  Varburg, Morgan, Rokfeller siyaqty bank salasy alyptarymen birge AQSh últtyq bankteri negizinde 1913 jyly jeke menshik iyeligindegi Federaldyq qor jýiesi -  Federal Reserve System, FRS, Federalinyy rezerv, FED-ti dýniyege әkelui әlemdegi qarjy jýiesi qyzmetine sәikes jana mindettemelerdi tuyndatady.

Rotshilidter әuleti bastaghan jahandaghy eng bay 13 әuletting (basqa myndaghan alpauyt baylar «Titaniyk» kemesimen birge 1912 jyly múhiytqa batyp ketken edi) qúryltayshylyghymen ashylghan FQJ-FRS 1913 jyldan bastap 2013 jylgha deyingi jýz jyldyq naqty is-josparlarmen iske qosylghandyqtan son, jer qorlaryn ainalymgha qosudyng janasha ekonomikalyq saraptamalary jýzege asyryla bastaydy. FQJ-FRS qarqyndy qyzmet istey bastaghan kezde, yaghny 1914-1918 jyldar aralyghynda 1-shi Dýniyejýzilik soghys oryn alyp, nәtiyjede Resey, Avstro-Vengriya, Osman, German imperiyalary qúlatylyp, Resey men Germaniyanyng qúndy altyn aqshalary tarih sahnasynan joyylyp, 10 mln әsker, 12 mln beybit túrghyn qaza tauyp, 55 mln astam adam jaraqattanady. Qazaq saharasy da alapat qyrghynnan tysqary qala almay, jahandyq shaytany sayasattyng qolamtasyna kómiledi. 1914, 1916, 1917, 1918 jyldarda qazaq eli men jeri qanday qandy qyrghyndargha tartylghanyn tarih paraqtarynan jadynyzgha oralta beriniz. Aumaly-tókpeli sayasy ahual, Alashorda qozghalysynyng ómirge kelui, qyzyl terrordyng qylang bere bastauy, patshalyq tәrtipti taqtan taydyru, uaqytsha ókimet biyligin qúru, kedey-kepshikti baylargha qarsy aidap salu, ýshmynjyldyq kóshpeliler órkeniyetin qúrdymgha jiberip, sonymen birge salt-dәstýr, tórt týlikke negizdelgen til shúraylylyghyn, diny senimdi, mal sharuashylyghy irgetasyndaghy ekonomikalyq qúndylyqty joi, t.t. búryn-sondy bolyp kórmegen jantýrshigerlik ýrdister qazaq tirshiliginen oryn alady.

Mine, osynshalyqty tónkerilgen dýnie qasyretteri tasasynda búl oqighalardy elu-jýz jyl búrynda tynghylyqtap dayyndaghan әlem biyleushi kýshterining qatygez әreket baghdarlamasy jatqan edi. Eshkimge esep bermeytin, eshkim teksere almaytyn әlemdik bank jýiesi men qarajat baspahanasy qolda bolghan song jer sharyndaghy jetekshi memleketterdi olay da bylay sapyrylystyru onaydyng onayy bolyp qala bermey me?! Osylaysha, asa qúpiya jaghdaydaghy kelisimder boyynsha ýsh ghasyrlyq tarihty artqa tastap, Romanovtar әuletining songhy ókili Nikolay-2 patsha taqtan taydyrylady. Beyresmy derekter boyynsha patsha әuleti tolyqtay óltirilmegen, olar basqa esimdermen bertingi kezenge deyin Nijniy Novgorod manynda ómir sýrgen. Al dimkәs bala Aleksey Nikolayúly taq múrageri bolsa, keybir derek kózderi dәleldeuinshe, A.N.Kosygin nyspysymen 14 jyl boyyna KSRO ýkimetin basqarghan, Stalinning ózi «qútydaghy adam» dep ony әrdayym qúrmet tútqan. Qazaq jeri mәselesi taqyrybynan auytqyp ketkendey kóringenimizben, búnda qysqasha keltirip otyrghan dereknamalardyng barlyghy da qazaq eli-jeri tauqymetine tikeley qatynasy bar dep bilemiz. Jәne de búl biz jazyp otyrghanday saraptamany elimizdegi birde-bir ghalym ne sayasatkerding auzynan esty almaysyz. Dúrysy men búrysyn, әr nәrsening aqiqat bolmysyn tolyq bilushi Jaratushy IYemiz ghana. Al bizding uәzipa, Alla taghala bergen aqyldy shiryqtyra otyryp, keybir týsiniksiz jaghdayattardyng shyndyq mәnisin ashu.             Sonymen, eki ghasyr toghysynda London-sity qojayyndary baghdarlamasymen kenbaytaq qazaq jerin talan-tarajgha týsiru qareketteri orasan qarqyn ala týsedi.

Jer asty baylyqtaryna shýilikken Europalyqtar Resey patshalyghyn aldygha ústana otyryp búiyghy jatqan qazaq ólkelerine tau-ken óndiristerin ornyqtyra bastaydy. Mәselen, 1902 jyly qazaq dalasyndaghy 197 ónerkәsip ornynda 20 myngha juyq júmysshylar enbek etse, ónim óndeytin 670 shaghyn kәsiporyndarda kýni-týnge jaldanghan júmysshylar sany 7 mynnan asyp jyghylghan. Qaraghandy kómir kenishi, shyghys jәne ortalyq ólkelerdegi metallurgiya zauyttary, Oral-Embi múnay óndeu kәsiporyndary deninde aghylshyn, fransuz, amerikandyq alpauyttardyng tolyqtay baqylauynda boldy.  Onyng ishinde «Spassk mys kenishi» aksionerlik qoghamynyng tóraghasy aghylshyn parlamentining mýshesi Artur Fell bolsa, al tóraghanyng orynbasary Fransiya preziydentining jiyeni Ernest Jan Karno bolghandyghyn aita alamyz. «Orystyq-Aziyalyq» dep atalatyn Ridder men Ekibastúz kenishterining korporasiyasy Resey imperiyasy tarapynan qazaqtardyng kelisiminsiz aghylshyn kompaniyasynyng iyeligine berilip, oghan bolashaq AQSh preziydenti Gerbert Guver men tanymal aghylshyn qarjygeri Urkvart ýlken kólemde qarjy salghan. Patshalyq Reseyding premier-ministri P.A.Stolypinning batys qojayyndarymen kelisilgen agrarlyq reformasyna deyin jәne keyin de qazaqtyng shúrayly jerlerine orys sharualary jaqsy jaghday jasalyp jýz myndap kóshirilip әkelinip, basybayly ornyqtyrylghan. Mysal ýshin aitar bolsaq, 1895-1905 jyldar aralyghynda qazaq ólkesining dalalyq oblystaryna 300 myngha juyq orys mújyqtary qonys tepse, al Stolypin biylikke kelgen 1906-1910 jyldar aralyghynda ghana jat jerden kelip qonystanushylar sany kýrt ósip, 770 myng adamgha jetip, sonyng nәtiyjesinde 1897 jylghy sanaq mәlimetteri boyynsha Dala ólkesinde kelimsek orystardyng ýlesi 20% qúrasa, al 1917 jyly 1 qantardaghy esep boyynsha orys basqynshylarynyng ýles salmaghy kýrt ósip, birden 42%-ke jetken. Ontýstiktegi Týrkistan ólkesinde orys sharualarynyng ýles salmaghy tiyisinshe 3,7%- ten 7,9% -gha deyin kýrt ósken. Eng soraqysy, 1893-1905 jyldar aralyghynda qaymana qazaqtan 4 mln desyatina jer zorlyqpen tartyp alynsa, al Stolypin sodyrdyng әmiri jýrgen 1906-1912 jyldar bederinde ol kórsetkish - 17 mln desyatinagha, 1916 jyly - 40 mln desyatinagha, al 1917 jyly 45 mln desyatinagha deyin jetken. Óktemdikpen tartyp alynghan jerler negizinen - Semey, Aqmola, Oral, Torghay oblystarynda oryn alghan. Búl ólkelerden barlyq jiyntyghy 40,5 mln desyatina, jer jәnnaty Jetisudan 4 mln desyatina, Syrdariya oblysynan 500 myng desyatina eng qúnarly jer telimderi teginnen-tegin orys mújyqtary jeke menshigine qújattastyrylyp berilgen.

Zar zamangha kez bolghan qazaq bayghús eng shúrayly jerlerin otarshyldargha qoldan berip, eng jaman degen, oty, suy joq, basym bóligi shól jәne shóleytti, qyrly, tauly ólkelerge qonys audaryp ketken. Osylaysha, London qojayyndarynyng degeni bolyp, ata mekennen, ata kәsipten, dәstýrli kósh joldarynan ajyraghan qazaq últy birtútas úiysu ornyna qojyraghan ýstine qojyray bastaghan. Ol az degendeyin, últtyq ruhtan, din men tilden aiyrylghan shalaqazaqtar dep atalynghan jartykesh әleumettik top payda bolyp, orys sharualarymen qonsy aimaqtarda olardyng ýles salmaghy jyl sanap óse bastaghan. Qazaq halqy ne isterin bilmey, qayda qosylaryn bilmey tolqyp túrghan sәtterde jer-jahangha әmirin jýrgize bastaghan kórinbes toptar, FQJ-FRS qojayyndary әkkilikpen qimyldap, patshalyq Reseydegi ylandar arqyly qazaqtyng betke shyghar bas kótererlerin әr týrli sayasy aghymdar ayasynda toptay bastaydy. Alash partiyasy men Ýsh jýz partiyasy әreketterin osy túrghyda jiti saraptap qarar bolsaq, mәselening týpki tamyry birden kózge kórinedi. Búrynda patshalyq Reseyding Dumasy mýsheligine ótken, Londonnyng tikeley baqylauyndaghy masondyq úiym mýsheleri bolyp tabylatyn qazaqtar últ jaghdayatyna baylanysty shynayy janashyrlyq tanytqanymen, sayasy qozghalystar ýderisinde batys alpauyttarynyng baghyt-baghdar silteuinsiz ózbetterinshe mýldem derbes qimylday almaytyn edi. Sol sebepti, 1917-1920 jyldar aralyghynda Alash Orda avtonomiyalyq qozghalysy ayasynda san qatparly sayasy qiytúrqylyqtyng qazyqtary qaghylyp, keyinde, qyzyl terror ókimeti biylik basyna kelgende osy sayasy arandatulardyng astarlary birtindep ashylyp, qazaqtyng birtuar túlghalarynyng bastaryna búlt bolyp ýiirilip, alysty dittegen maqsatpen jappay repressiyalar nauqany sebepshisi bolady. Kadetterden bastau alghan Alash partiyasy Ýsh jýz partiyasy beldi ókilderimen birlesip Kenester ókimeti bolishevikterin qolday bastaghanymen, jaqsy niyetteri qara niyetti qarsylastarynyng aram pighyldarymen qangha bógip, sayasy repressiya, baylardy kәmpeskeleu, jer audaru, últ serkelerin Mәskeuge deyin alyp ketip ýiqamaqqa otyrghyzu, mal-mýlikti birortalyqqa újymdastyru, maqsatty týrde jappay asharshylyqqa úshyratyp halyq sanyn meylinshe azaytu, t.t. tolyp jatqan zorlyq-zombylyq, nebir zúlmattargha  aparyp soqtyrady.

Londonnyng jobasy bolyp tabylatyn, 1909-1912 jyldar aralyghynda jayau-jalpylap býkil jer sharyn fotoapparatymen aralap shyqqan Áliby Jangeldin – Nikolay Stepnov esimdi býrkenshik attaghy qazaqtyng ghúmyrnamasy da neler bir qúpiya syrlargha toly. Á.Jangeldin Leniyn, Stalinmen Shveysariyada tanysyp, erteden óte jaqyn aralasqan, ómirining sonyna deyin Stalinge emin-erkin kirip-shyghyp jýrgen, Stalin qaymyghyp, qatty qadir tútqan qazaq qayratkerining biri. 1918 jyly Lenin men Troskiy, Gitler, shalghaydaghy Japoniya basshylary batystan qomaqty qarjy alyp, әrqaysysy ózderine tiyesili júmbaq jobalardy jýzege asyrugha kirisip ketkende, Á.Jangeldin de barlyq jaghynan jabdyqtalyp, Qyrym men Peterborda ótken tónkeristik mindet-múrat sabaqtaryn jýzege asyru ýshin qazaq ólkesine tótenshe komissar uәkildigimen keruenin shúbaltyp attanyp ketedi. Keyinde Kenes ókimeti ornaghannan keyin qazaq jerining shekarasy belgilengende Á.Jangeldinning Lenin men Stalinge óte kóp әser-yqpaly bolady.

FQJ-FRS qarjylaryn әlemdik dengeyde jyldam ainalymgha týsiru ýshin sonau 1878 jyly batys qarjyger alpauyttary tikeley núsqauymen irgetas qalaghan Tokio birjasy, tarqatyp aitar bolsaq Tokio-?-London-Niu-York tirkestigindegi qor birjalary qyzmetteri jyl sanap qarqyn ala týsedi. Tokio qor birjasynan tang sәride bastau alghan әlemdik qarjy jýiesi tasqyny Londongha jetkenshe on saghattay uaqyt boyyna kidiristep qalatyny әu bastan jahandyq biyleushiler tarapynan eskerilgen bolatyn. Qazaqtyng Saryarqasynda Tokio, London, Niu-Yorkqa tepe-teng keletin dýniyejýzilik  qarjy ortalyghyn qúru jobasy ghasyr basynda FQJ-FRS qojayyndary tarapynan әbden pysyqtalyp, belgilenip qoyylghan edi. Osy arman jýzege asyrylu ýshin әr onjyldyq belesinde birinen biri ótken kýrdeli josparlar kóldeneng tartylady.

Azamat soghysy, «aqtar» men «qyzyldar» dep alma-kezek bir-birlerin qyru maydany, bolishevikter alghash biylikke kelgen tústaghy asharshylyq, egindik jer men mal bas sanynyng kýrt azayyp ketu kezeninen song 1920-1930 jyldar aralyghynda jana ekonomikalyq sayasat – NEP nauqany jýrgizile bastaydy. 1928 jylghy baylardan maldardy tәrkileu qarsanynda 40 mln deyin ósip jetken mal bas sany 1933 jyly 4 mln kýrt kemip ketken. Egindik molayyp, Kenester Odaghynyng basqa aimaqtarynan ýlken kólemdegi astyq europa, AQSh-qa eksporttalyp jatsa da, qazaq saharasynda alapat asharshylyq oryn alyp, 4 mln juyq qazaqtar ashtan qyrylap, mln astamy shet shyghandap bosqyndap ketedi. Sóitip, qyzyl terror túsynda 60 payyzdan asqan qazaq sany, 1939 jylghy sanaqta nebary 38 payyzgha tómendep ketedi. Londonnyng tapsyrmasyn asyra oryndaghan Stalinning eski tanysy әri әperbaqan qolshoqpary F.IY.Goloshekin qazaq avtonomiyasyn basqara otyryp, ortalyqqa jalghan mәlimetter jiberudi mashyqqa ainaldyryp, sheteldik mamandarmen syr bildirtpesten auyz jalasyp, asharshylyq qúrbandary sanyn barynsha tómendetip kórsetuge tyrysady. Mysaly, batystyq zertteushi R.Konkvest asharshylyq zúlmatynda jappay qyrylghan qazaqtardy  1mln adam kóleminde dep hatqa týsirse, onyng әriptesteri R.Devis pen S.Uitkroft qazaqtardyng 1931-33 jyldarda ashtyqtan búratylyp ólgenderin 1 mln adamnan astam, al basqa últtardy qosqanda búl kórsetkish 1,3-1,5 mln adam shamasynda ghana dep ótirikten payymdaydy. Al tәuelsizdikten búrynghy kezende zertteu jýrgizgen qazaqstandyq tarihshylardyng bir toby (B.Tólepbaev, V.Osipov) osy ashtyqta 1,5 mln adam qyrylghanyn dәleldese, tarihshylarymyzdyng jәne bir toby (M.Qozybaev, J.Abylghojiyn, M.Tәtimov) – 1 mln 750 myng adamnyng ólgenin aighaqtaydy. Búl derekter boljamdar týrinde aityla túrsa da, olar Qazaqstan tarihynan jazylghan irgeli zertteulerge ghana emes, bertindegi mektep oqulyqtaryna da naqty kórsetkishter týrinde tekserilmesten engizilip  ketken. 1931-1933 jyldardaghy qazaq qasyretinen keyin 1936 jyly Qazaq avtonomiyasy Kenester Odaghy qúramyndaghy odaqtas respublika statusy dәrejesine kóshirilgenmen, Qazaq eli qúramyndaghy Qaraqalpaq avtonomiyasy súrausyz, kelisimsiz Ózbek respublikasy qarauyna ótkizilip jiberip, qazaq memleketining jer kólemi әjeptәuir dengeyde taghy da ortalanyp qalady. Qazaq Odaqtas respublika dәrejesine kóterilip, mәrtebesi óse týsui batys tarapynan taghy da basqa taqsyretterge әkeldirip soqtyrady. Óte kýsheyip ketpes ýshin, derbestikti talap etpesi ýshin, ata tarih óreskel búrmalanyp jazylyp, 300-den astam qazaq әnderi «sottalghany», sot sheshimimen mәtini ózgertilgeni óz aldyna, «Ýshtik» degen pәleni oilap tauyp, qazaqtardy bir-birlerine aidap salyp, betkeshyghar últ perzentterin abaqtylargha toghytyp, ol az bolghandayyn eng myqty qazaq túlghalaryn ýsh qana adam qol qongymen tergeusiz, sotsyz, dәlelsiz jýz myndap attyrtqyzyp jiberedi. Stalinning tóniregine toptasqan repressiyalyq qandyqol top qazaq ekesh qazekendi taghy da bir ondyrmay belin syndyryp, últ retinde qabyrghasyn ayausyz sógip ketedi. 1936 jyly Mәskeude qazaq óneri men mәdeniyetinin, әdebiyetining onkýndigi, yaghny dekadasyn ótkizgen kezde Staliyn, Voroshilov, Molotov bastaghan memleket basshylary ruhany is-sharalargha tikeley ózderi qatynasa otyryp, qazaq mәdeniyeti jetken jetistikti barynsha maqtap-madaqtap, orden-medalidardy ýiip-tógip berip shygharysyp salady, al ekinshi taraptan birtuar últ ziyalylaryn súrausyz, esepsiz ýshtikting jalasymen týrmelerge toghytyp, 1936-1937 jyldyng qandy qyrghynyn asqan qatygezdikpen úiymdastyrady.     Ekinshi dýniyejýzilik soghys súrapyly da qazaq eline óte orasan salmaq salady, aiyqpas qasyret әkeledi.  Eki mln juyq Qazaqstan jauyngerlerining jartysyna juyghy qan maydan dalasynda jer jastanady. Birneshe mln bosqyndar men kýshtep qonys audarghandardy panalatqan ólke jergilikti últ túrghysynan taghy da qaytalap demografiyalyq auyrtpashylyqqa týsedi. Otyzynshy jyldardaghy Kenester Odaghyn industriyalandyru ýrdisine  10 mlrd kóleminde joyqyn qarjy qúighan Rotshilidter әuleti myndaghan óndiris oshaqtaryn europalyqtar men amerikandyqtardyng tikeley qatynasuymen órkendetip jibergen bolatyn. Mine, sonyng jemisin kórgen qazaq eli maydannyng alghy shebin bar kerekti zattar men qaru-jaraqtarmen, kiyim-keshek pen taghammen ýzdiksiz qamtamasyz etip otyrady. Ózderi qanday qinalsa da qazaq eli-jeri bar auyrtpashylyqty moyymastan, qasqaya kóterip alady. 1943-1953 jyldar aralyghynda aldynghy bergen uәdeden tayqy bergen FQJ-FRS qojayyndary men Stalin arasyndaghy teketires shyrqau shegine jetedi, tipti keybir tústarda asqynyp ketedi. Nәtiyjede, Qyrym Izrayylgha búiyrmay, әl-Quds tarapy jana memleket irgetasy qalanuyna negiz bolady. 1944 jyly maqúldanghan Bretton-Vuds jýiesi boyynsha AQSh dollary qúndylyghy altynmen qamtamasyz etilip, demek qansha dollar valutasy basylsa sonsha altyn qoymada saqtalyp, al әlemdegi ózge valutalar baghamy dollarmen salystyrylyp, halyqaralyq qarjy jýiesi qyzmetin jandandyru ýrdisi qyzu qarqyn ala  týsedi.

1938-1951 jyldar aralyghynda ataqty Áliby Jangeldinning beyresmy qoldau bildirui sebebimen Stalinge jaqsy tanylyp, bilgir-iskerligimen Stalinning talay qatal synynan ótken, 13 jyl boyyna eng syndarly kezende  Qazaq respublikasy halkomsovy tóraghasy qyzmetin atqarghan asa kórnekti memleket qayratkeri, qaytalanbas bolmysty úly túlgha Núrtas Ondasynov odaqtyq jәne әlemdik dengeydegi qazaq mәselesi qanday túrghydan bolmasyn dúrys túrghydan sheshiluine kózsiz batyrlylyq jәne tabandylyqpen  atsalysady. 1943 jyly syrttan uәdeli kómek kelmegen daghdarystaghy Stalinge Kenes halqyna diny senim túrghysynan birshama erkindik berip, shirkeuler men meshitterdi ishinara qayta qalpyna keltirtip, Orta Aziya mýptiyligin qúrghyzdyrtyp(SADUM), 85 jastaghy islam ghúlamasy sheyh Babahandy Tәshkennen aldyrtyp Stalinge qabyldatqyzyp, tap sol jyly Aqmolada jana shaghyn meshit túrghyzdyrtyp, kenester odaghy jәne qazaq halqynyng ruhyn kóteruge, nemis fashisterimen sheshushi aiqasta jeniske jetuge basty sebepshi bolady. 1943 jyly Atyrau múnay óndeu zauyty iske qosylyp, 1944 jyly Semeydegi et kombinatyna KSRO Qoghanys komiytetining auyspaly Qyzyl Tuy Stalinning núsqauymen mәngilikke saqtap qongha beriledi. Kentau men Temirtaudyng atyn qoyyp, asa iri óndiris oshaghyn iske qosyp, Semeydegi Degeleng Atom poligony, Bayqonyr gharysh ailaghy aty men zaty ornyqtyryluy, Manghystau-Atyrau múnay-gaz kenishi jappay iygerile bastauy,  Aqmola oblysyndaghy Tyng jәne tynayghan jerlerdi iygeru nauqany, bir sózben aitqanda qazaq jerindegi barlyq orasan qúpiya jobalar Premier-ministr N.Ondasynovtyng qatang oy eleginen ótkiziluimen typ-tinaqtay saraptalyp, aldyna adam barugha taysalatyn Stalinning talqysyna batyl әreketpen úsynylyp jatady. Árdayym óz últynyng mýddesin joghary qoya bilgen N.Ondasynov Londondaghy alpauyttardyng FQJ-FRS negizindegi Transúlttyq korporasiyalar talap-tilekterin de tynghylyqty saraptamadan ótkizip, keybir jaghdayda ilkimdilikpen aldaryn da orap ketip, talay órkeudelerdi san soqtyryp ketumen bolady. Úly Otan soghysy jyldarynda AQSh viyse-preziydenti Qiyr Shyghys arqyly KSRO-gha kelip, jolshybay arnayy tapsyrystarmen Almatygha toqtaghanda halkomsov N.Ondasynov әuejaydan qarsy alyp, ketkenge deyin ashyq súhbat qúryp birge bolghan sәtteri halyqaralyq mәselelerge degen tanym-biligin arttyra týsedi. Alpysynshy jyldar basynda Kenes delegasiyasyn basqaryp Sham-shәrifke, yaghny Siriyagha barghanynda Týrkistan tumasy, Qoja Ahmed Yassauy diny mektebi ókilderi ekenin estip-bilgen Dimashyq ghúlamalary, memleket qayratkerleri dereu qatty qúrmet kórsetip, oblys basshysy kompartiya qayratkerining qolyn sýiip shynayy yqylastaryn bildirgeni balalyq shaghynda mediresede dәris tyndap, arabsha jәne parsysha hat tanyghan Núrtas Ondasynovtyng tughan-ósken el tarihyna degen qúrmet-iltipatyn onan sayyn arttyra týsedi.

1951-1953 jyldar aralyghynda Núrtas Ondasynovty bilimin jetildiru maqsatynda degen jeleumen talay jahandyq alpauyttar taysalghan Stalinning ózi  Mәskeuge aldyrtyp, qanshama onasha kezdesuler, syr saqtaghan súhbattasular ótkizip, Stalin óz ómirining songhy sәtterindegi qúpiya ósiyetterimen bólisip, Molotov, Suslov, Kosygiyn, Gromyko, Voroshilov, Andropov syndy naghyz senimdi serikterinen qúrylghan, arasynda bóten últtan jalghyz qazaq bar óte qúpiya memleket biyleushileri tobyn qúryp, SMERSh jankeshtileri kórinbes jasaqtaryn osy beyresmy yqpaldy topqa baghyndyryp qoyady. Keyinde búl qúpiya top Mәskeu men London qojayyndaryn tang qaldyrghan talay-talay astyrtyn әreketterdi jymyn bildirmey jýzege asyrady. Batys qojayyndaryna baghynghan N.S.Hrushev biylik basyna kele salysymen Izraili memleketine beriledi degen Qyrymdy Reseyden júlyp alyp birinshi qadamda Ukrainagha qosady, Stalindi barynsha qaralap, stalinsizdendiru nauqanyn ýlken belsendilikpen jýrgizedi. Hrushev  Stalinning qadir tútqan kadri N.D.Ondasynovpen onashada kezdesip, tyng jәne tynayghan jerlerdi iygeru baghdarlamasy ayasynda Ortalyq jәne Soltýstik Qazaq jerlerin avtonomiyalandyru jeleuimen aldymen Reseyge baghyndyryp, odan әri tipti Kenester Odaghy qúramynan shygharyp-aq jiberuge  deyin kómek etetin bolsa, Qazaq memleketin bir ózi qalaghanynsha basqaryp túrugha bar qolynan keletinin jasaytyndyghyn aityp naqty úsynys bildiredi. Búnday shaytany jobagha ýzildi-kesildi qarsylyghyn bildirgen N.Ondasynovqa әbden jauyqqan, kektene óshtesken N.S.Hrushev Brejnev, Qonaev, Yusupov sekildi respublika kompartiya basshylaryn Ondasynovqa qarsy әrdayym aitaqtap salyp, keyinde Atyrauda basshylyq qyzmette jýrgende Mәskeuden, SOKP Ortalyq Komiytetinen jalghan jala japqandar, domalaq aryz jazghandar jeleuimen әrtýrli qúramda qatang týrde teksertu maqsatynda otyzdan astam komissiya jibertedi. Esh ilik tappaghan komissiya mýsheleri «qyzmet telefonyn jeke mýddege paydalanyp, nege Mәskeudegi әiel-balalarynmen sóilesesin» degendey kinәrat taghady. Aqyry, nebәri 58 jastaghy Ondasynovty Atyrau oblysy birinshi basshysy lauazymynan  qudyrtyp, basqa esh qyzmet úsyndyrmay, zorlyqpen 58 jasynda zeynetkerlikke shyghartqyzyp tynady. Tyndy iygeru syltauymen qazaq jerin ai-kýnning amanynda qazaqtardan kýshtep tartyp alu avanturasy jýzege aspay qalghan Hrushev Ondasynovtyng Q.Sәtpaev, J.Tәshenov, D.Qonaev, Sh.Esenov siyaqty shәkirtterine shýiligip, tabany kýrektey on jyl boyyna esh tynym bermeydi. Arqanyng jeri, Aqmola oblysy tyng iygeru nauqany nәtiyjesinde basqasha mәrtebege ie bolyp ketken song Hrushev batystaghy demeushileri aldynda ondy esep berui ýshin Manghystau men Atyraudy kýshtep tartyp alyp Týrkmenstangha qosu әreketine kóshedi, arnayy qauly da dayyndattyryp qoyady. 1957 jyly Hrushevti biylik basynan ketiruge sәl ghana qalghan Molotov, Voroshilov bastaghan Mәskeudegi Stalin qúrghan qúpiya top úrymtal sәtinde Yusupov pen Esenovti Hrushevqa dayyndap kirgizdirtip, artynan sayasy buro mýsheleri arasynda jalpylay talqygha sala kelgende basym kópshilikpen búl asyra silteushilikke tosqauyl qoyghannan keyin baryp, әbden yzagha bulyqqan Hrushev úighyr I.A.Isupovtyng atyn jeleu etip, retin tauyp, Ontýstik Qazaqstandaghy birneshe audandy sebepsizden sebepsiz, sayasi-ekonomikalyq dәlelsiz Ózbekstan qúramyna ótkizdirtip jiberedi. 1960 jylghy arheologiyalyq qosyn zertteuleri nәtiyjesinde myqtap dәleldengen, ejelden qazaq handarynyng qasiyetti mekeni bolghan, jer betindegi on mlrd adam balasy topan sudyng qúrbany bolghannan keyin Núh payghambar gh.s. kemesi týkpilikti osnda kelip toqtaghan, jer sharyna adam úrpaqtary tarauynyng eng songhy besigi bolghan qasiyetti Núr tau, Núr Ata tauy ólkesi, mine, osylaysha әdiletsizdikpen kórshi ózbek aghayyndardyng memlekettik menshigine ótkizdirilip jýre beredi. Hrushevting eng songhy mәrte Almatygha kelgen saparynda kópshilik kózinshe N.Ondasynovqa mazaqtaghan, namysyna tiygen sózder aityp, ózbekke berilgen jerden basqa da jerlerindi tartyp alyp basqa kórshilerine ýlestirip beremin degen sandyraghyna taysalmastan, qaymyqpastan batyl jauap qaytarghan Ondasynov tújyrymdarynan keyin ashu-yzagha bulyqqan Hrushev  dayyn túrghan dastarhan dәmine de qaramastan úshaghyna minip Mәskeuge úshyp ketedi. Dýnie kezek degen, Hrushevting jeniltek, әperbaqan is-әreketine әbden toyghan odaq basshylary, qúpiya Stalin serikteri astyrtyn kelissózder jýrgizip, London qojayyndaryn birneshe jandy úsynystarmen qyzyqtyryp, 1964 jyly qannen-qapersiz el astanasynan syrt jaqta demalysta jýrgen Hrushevti taqtan taydyryp, keyinde Mәskeu irgesindegi shaghyn sayajayda 7 jyl boyyna ýiqamaqta 16 әskerden kýzet qoyyp eshkimmen aralastyrmay ústap, barynsha qúsa jaghdayda tityqtatyp baryp o dýniyege attandyrady. Demek, 1964 jyly nebary 60 jastaghy Núrtas Ondasynovqa arada 2 jyl uaqyt salyp baryp Almatyda ne Mәskeude joghary lauazymdy qyzmetke qaytyp oraludyng ýlken mýmkinshiligi tughan edi ghoy. Endi onymen tәjikelesetin, Stalinge jaqyn bolghandyghyn aityp betine basatyn eshbir salmaqty sayasy qarsylasy qalmaghan. Stalindik qúpiya toptaghylardyng barlyghy da derlik ol kezde Kremlding tórinde, eng jogharghy, eng sheshushi lauazymdy biylik mәnsaptarynda otyrghan bolatyn. Alayda, qúpiya top qartaya bastaghan Molotov pen naghyz tolysqan qayratker shaghyndaghy Ondasynovqa asa joghary senim artyp, «Kremldik paekke» deyin tirkep qoyyp bar jaghdaylaryn jasap, Kenester Odaghyn ishki-syrtqy sheshushi kýshterding әserinen ydyratpay qúpiya basqaryp otyrghan, batystyq týrli iritki  josparlargha qarsy astyrtyn biylik ókilderining basqarushy ortalyghy retinde qaludy úsynady. Resmy qyzmeti joq degeni bolmasa búl eki iri túlghanyng shiyrek ghasyr boyyna kenes imperiyasynda kim-kimge de bolmasyn ótpeytin sózi, oryndatpaytyn tapsyrmasy, istetkizbeytin isi bolmaydy. Mәskeudegi jәne Almatydaghy Ortalyq múraghattarda N.Ondasynov esimine baylanysty birsypyra qújattarda shekteu, qúpiya  griyfi әli kýnge deyin alynbay kele jatuynyng ózi de kóptegen jayttardy anghartsa kerek. Óz ýiinde tang qúlqyn sәriden túryp, juynyp-shayynyp, qyrynyp, tanghy shәiin iship, tórgi bólmege kóstum-shalbaryn kiyinip, galstugin taghynyp, memleket qyzmetkeri ispetti syqiyp kiyinip alyp baryp kirip ketip, týski ýziliske deyin qalt etpesten júmysqa barynsha berilip, qauyrt kirisetin, týski asqa ýzilisten keyin kesh qarayghangha sheyin arabsha-qazaqsha, parsysha-qazaqsha týsindirme sózdikterin jazu maqsatynda әdebiyetter qarap saryla úzaq otyratyn, ara-arasynda telefonmen kerekti adamdarymen baylanys ornatatyn júmbaq jan Núrtas Ondasynov tap osy tәrtippen 25 jyl boyyna barlyq altyn uaqytyn ótkizgen bolatyn. 1988 jyly Indiyagha sapargha bara jatqanda Almaty-Mәskeu-Tashkent-Dely marshrutymen úshaqqa minip, Núrtas ústazymyzdyng Mәskeudegi pәter-ýiinde birneshe saghattap arnayy izdep baryp qonaqta bolghanymyzda tósek tartyp syrqattanyp jatqan bәibishesi Valentina Vasilievna jengey Ondasynovtyng búl tanghajayyp júmys tәrtibine shaghymdanyp, shiyrek ghasyr boyyna osy temirdey tәrtippen ómir sýrip kele jatyrmyz, aghalarynyzgha onashada eskertu de aityp ketpeysizder me dep ókpe-naz aityp qoyghan-tyn. Ýidegi júbayy da, ghylymy ataqtar qorghaghan eki úly da, joghary qyzmettegi shәkirtteri de Ondasynov qúpiyasynyng týp-tórkini nede jatqanyn bilmesten bertinge deyin ómir sýrdi, kóbisi óz dýniyetanymy shenberinde payymdap jaryq dýniyeden ótip te ketti. Qazirde kózi tiri aldynghy buyn aghalargha osy tarihty tam-túmdap andata bastasaq, birjolata teristey de almaydy, qiynnan qiystyryp ertegi aitqan siyaqty sengisi de kelmeydi, sol iri túlghalar ózdiginen biylik basyna kele qaldy degenge jalang moyyndaghysy da kelmeydi. Qazaq elin әr jyldarda basqarghan Núrtas Atanyng tól shәkirtteri – D.Qonaev, B.Áshimov, T.Tәjibaev, S.Qúbashev, Ó.Jәnibekov, Á.Kekilbaev, N.Nazarbaevtar jeke-dara tәrbiyelenip, bir-birlerimen esh qatynastary bolmay jauapty qyzmet satylarymen jogharylatylyp, N.Ondasynovtyng ózinen basqa eshbir jan andap-bilmeytin qúpiya sayasy tәrtippenen Kremli tarapynan dýrkin-dýrkin dem berilip otyrghandyghy shyndyq. Mәselen, Qaraghandy metallurgiyalyq kombinatynda endi ghana ósip kele jatqan N.Nazarbaevti D.Qonaev jogharydan «túnshyqtyra» bastaghan son, «Pravda» gazetine menshikti tilshi M.N.Poltoraninmen birge syn maqala jazdyrtyp, 1977 jyly SOKP OK-ning 2-shi hatshysy M.A.Suslovqa qabyldau jasattyryp, «endi alansyz júmysyndy jasay ber, endi sen bizderding baqylauymyzdasyn, saghan endi eshkim de tiyise almaydy»-degen ýlken qamqor sózdi aitqyzdyratyn da tasadaghy «kózge kórinbes» N.Ondasynovtyng  qapysyz әreketteri edi.

Qamqor jan, tileuqor ústaz degennen shyghady, Bayqonyr gharysh ailaghy eng alghash irgetas qalay bastaghannan beri tartyp ghalamdyq jobalardy jiti qadaghalap jýrgen N.Ondasynov adamzat arasynan shyqqan túnghysh gharyshker Yuriy Gagarindi jeke túlgha retinde әu basynan bastap syn kózimen qadaghalap jýredi. Syr boyy eski shaharlary, bayyrghy asarlar, Qorqyt Ata esimimen baylanysty tarihy oryndar, Tóretamnyng ózine tәn keremet tabighaty, Qarmaqshynyng ghajayyp eskertkishteri, Qyzylordanyng aq peyildi mamyrajay qazaqtary, bәr-bәrisi de jas gharyshker Yuriyge bir kórgennen qatty únaydy. Ýiretushileri, jetekshileri, tәlim berushileri, baqylaushylary men talap etushileri manayynda shúbyryp jýrgen Gagarin seriktesi Titovtan eshtemeni qyzghanbaydy. Ekeuining bireui adamzat tarihyndaghy túnghysh gharyshker atanatyndyghyna da shýbәsiz senimmen ilanady. 1961 jyly ózinen keyin bir aigha tolmay gharysh kógine kóterilgen AQSh astronavty Alan Shepardty da syrttay esimine qanyghyp, qúrmet tútady. Solay bola túra, Gagarinning eng ýlken armany aigha úshu edi. 1961 jyly Mәskeude, 1962 jyly Helisinkiyde  Gagarinmen alqaly jastar jiynynda jaqyn tanysqanda jas qazaq Núrsúltan Nazarbaev ataqty adamdardyng da qol jetpes armandary bar ekenin, jol silteushi qamqorshy ústazy joqtyng kemshin tústary aiqyn sezilip túratynyn óz kózimen kórip-sezinedi. Artynsha jer jýzin aralaghan Gagarin aghylshyn elinde patshayymmen de jaqyn jýzdesip, batys qojayyndarynyng sýiispenshiligine bólenedi. Álem alpauyttary ashyq-jarqyn úshqysh-gharyshkerdi ózderine tartyp, әrqily maqsatta qoldanbaqqa shetke shaqyryp  bauray bastaydy. 1968 jylghy júmbaq jaghdaydaghy әskery úshaq qazasynan toghyz aiday uaqyt búryn Gagarin amerikan ekipajymen gharysh saparyna shyghugha dayyn ekendigin bildiredi. Alayda Kremli búghan rúhsat bermeydi. Gagarin endi NASA-gha baryp, beybitshil erkimizdi tanytyp, batysty týbegeyli tekserip qaytayyn degen úsynys ta aitady. Kremli búl tilekti de zekirip tiyp tastaydy. KSRO-nyng aigha úshu jospary Brejnevting túsynda mýldem oryndalmauy mýmkin degen naqty toqtamgha kelgen Gagarin ózine tәn qyzuqandylyqpen artyq qimyldar tanyta bastaydy. Mine, osy tústa qanday da bir asa qúpiya sheshim shygharylyp, shet elge úshaqpen qashyp ketui mýmkin degen kýdik-kýmәndar aitylyp, MIYG-15-pen әskery jattyghular jasap jýrgen Gagarin úshaghy qonugha bet alghanda, bir joramaldar boyynsha janynan ózge aeroútqyr úshaq janay úshyp ótip, sonyng qatty tolqynynan Gagarin men Sereginning úshaghy jerge qadalyp mert bolady. Gagarinning jeke isi býgingi tangha deyin óte manyzdy qúpiya qújattar qatarynda tabylyp, eshkimge kórsetilmey kele jatuy da sol sebepti dep bilemiz. Egerde Gagarinning N.Ondasynovtay aqylshy ústazy bolghanda ómirining sony múnday qayghyly oqighalargha aparyp soqtyrmaghan bolar ma edi... Qazaq jerinde tuyp, qazaq jerinen gharyshqa kóterilgen V.Shatalov, V.Pasaev, A.Viktorenko, Yu.Lonchakov, S.Vozovikov syndy gharyshker jerlesterimiz turaly әngime bir bólek.

Qazaq jeri jәne N.Ondasynov degen qabyrghaly mәselege qaytyp oralatyn bolsaq, 1979 jyly әlem alpauyttaryn dýr silkindirgen Aqmola oqighasyna, Ereymentau nemis avtonomiyasy qúryluy alghysharttaryna  naqtyraq toqtaluymyzgha bolady. Býgingi tangha deyin Selinogradta oryn alghan búl júmbaq narazylyq sheruinin,  SOKP OK-ning qaulysyn oryndaugha qarsy sayasy talap qoyghan kóterilisting eng týpki mәnisin eshbir sayasatker dәldi boljap ashyp bere alghan emes. D.Qonaev, N.E.Morozov, A.Braun, F.Bobkov, t.t. Mәskeulik, Almatylyq, Selinogradtyq basshylardyng estelikterine nazar salsanyz, olar da mәselening týpki týiinin tarqata almay bir-birlerine silteumen bolady. Alayda, týp-tórkinine ýnilsek barlyghyna da sebepker 1971 jylghy «Nikson shok» oqighasy edi. AQSh Preziydenti R.Nikson 1971 jylghy 15 tamyzda Altyn standartynan bas tartatynyn, endi dollar altyn tóniregin ainalsoqtap jýrmey, kerisinshe altynnyng ózi dollardyng tóniregin shyr kóbelek ainalyp jýretinin resmy mәlim etedi. Fransuz Preziydenti Sharli de Golli alpysynshy jyldar sonynda altynnyng tabighaty ózgermeytin qadyrin aishyqtap, altyn últqa da bólinbeydi dep AQSh-tyng 1,5 mlrd dollaryn ózderine qaytaryp, әr altyn unsiyasyn 35 dollargha baghalatyp óte ýlken kólemdegi fransuz altynyn kemege tiyep dereu eline qaytaryp alghannan keyin 1968 jyly «Sharli, ket!» degen úranmen әlemdegi alghashqy týrli-týsti tónkeris bolyp, AQSh-tyng Ortalyq barlau basqarmasy úiymdastyrdy degen sayasy tónkeristen de kóptegen beldi memleketterding basshylary qúlaqtanyp, tiksinisip qalghan bolatyn. Nәtiyjede, 1944 jylghy 44 eng damyghan memleket qol qoyghan Bretton-Vuds kelisimi birjaqty negizde tarih qoynauyna tastalyp, әlem elderi Nikson sheshimine qatysty ne aitarlaryn bilmey daghdarysyp, FQJ-FRS dollar baspahanasyn tolyqtay iske qosyp, esh shekteui joq, shegi joq, eshbir uaghdagha negizdelmegen AQSh qarjysyn әlemge dóngelente shashyp, dýniyede ne kerektisi bolsa sony op-onay qaghazday aqysyn tólep menshiktep ala bastaydy. Osy maqsatta myndaghan transúlttyq kompaniyalar men korporasiyalar, konsernder tez  arada batys qojayyndarynyng qatang qadaghalauymen tirkelip, jer sharynyng barlyq shalghayyndaghy eng qyzyqty jobalardy ózderine óte tiyimdi sharttarmen әp sәtte qarjylandyryp, shúghyl iske kirisip  kep ketedi. Búl orasan qarjy tolqyny әlemdik birjalardyng qyzmetterine keremettey serpin berip, jetpisinshi jyldardyng ortasyna taman London-sity men Niu-York qarjy birjasy arasynda múhittyng astymen astyrtyn super kabeli jýiesi tartylyp, endi әlem alpauyttary birneshe sekund ishinde europa men amerika arasynda trln-daghan qarjyny audaryp ýlgeretin mýmkinshilik alady. Qajettilik, әlbette, jana súranystardy tuyndatady. Kýnshyghysta Tokiodaghy qarjy birjasynan tanghy qyzmetin bastaghan dýniyejýzilik sauda ainalymy europa tórindegi London-sitigha deyin jetkenshe 10 myng shaqyrymdyq jer qashyqtyghyna sәikes  eng kem degende 10 saghattay kidiris tauyp, jahandyq dengeydegi asa zor qarjy kýretamyry batpyraqtap toqtap qalatyn bolghan. Osydan bir ghasyr búrynghy әlemdik bankirler joba-jospary olargha qaytadan jaghrafiyalyq kartagha ýniluge mәjbýr etedi. Úzyna sozylghan qazaq jeri, myndaghan shaqyrymdyq Saryarqa atyraby London qojayyndarynyng taghy da óte ýlken qyzyghushylyqtaryn tughyzady. Ár jylghy Biliderberg kluby jiynynda әlem biyleushileri Kenester Odaghy ókilinen olar kóz tikken aimaqty qalay da bolsyn jolyn tauyp, retin keltirip, resmy zandastyryp bólshektep beruin talap etedi. Týrli sayasy qysym men qoqanloqqylar da jasalady. Mәskeuge batystan tapsyrma arqalaghan ókilder ay sayyn tynbastan aghylyp jatady. 1978 jylghy Edvard Kennediy-kishi bastaghan AQSh delegasiyasy sekildi ókilder de әrqily syltaularmen Qazaq eline, Almatygha kelgishteumen bolady. Sonynda L.IY.Brejnev pen M.A.Suslov, Yu.V.Andropovtar naqtyly toqtamgha kelip, GDR men FRG-ning tabandy súranysy boyynsha degen jeleumen arnayy komissiya qúrghyzyp, 1978 jyl boyynda Yu.Andropov, IY.Kapitonov, M.Zimyaniyn, Z. Nuriyev, N. Shelokov, R. Rudenko, M. Georgadze, V. Chebrikov bastaghan Kremldik top qauyrt júmys jasap, Reseyde Edil boyynda nemister joqtyqtan ol jerde avtonomiya qúru tiyimsiz, al tәjiriybeli mamandar europagha ketip qalmasy ýshin kenbaytaq qazaq jerinde derbes nemis avtonomiyasyn  ashqan oryndy degen toqtamgha kelip, tiyisti qújattar әzirleydi. Al 1979 jylghy 15 mamyrda, yaghny sol ay sonyndaghy Biliderberg konferensiyasyna deyin sheshim shyghartyp, SOKP OK-ning «Ereymentau ortalyghy bolyp tabylatyn nemis avtonomiyasyn qúru» turaly jasyryn qaulysyna qol qoyady. Bir aigha deyin tynyshtyq ornap, resmy ókilderden eshbir jan jana qúrylym jayynda til qatpaydy. Sol uaqytta Krasnoznamenskiy (qazirde Egindikól) audanyn basqarghan últy nemis A.G.Braun da nemis avtonomiyasynyng birinshi basshysy bolasyng degen Mәskeu qúptauyn estip-bilgenimen, jana territoriyalyq qúrylym jóninde eshkimge tis jarmaydy. Alayda, 1979 jylghy 15-17 mausym kýnderi Selinograd qalasynyng ortalyq kóshelerine myndaghan student qazaq jastary beybit sheruge shyghyp, olardy aldynghy qatarda jýrip Úly Otan soghysy ardagerleri de qostap, ol az deseniz qazaqtan basqa - orys, ukraiyn, belorus últy ókilderi de bey-jay qalmay ýn qatyp, qazaq jerinde nemis avtonomiyasyn qúrugha ýzildi-kesildi qarsylyqtaryn bildiredi. Nemister 1941 jyly tarqatylghan Edil boyy atamekenderine keri qaytyp, Resey qúramynda óz avtonomiyalaryn qaytalap qúrghyzuyn talap etsin degen úsynystar da aitylady. Múndaydy kýtpegen oblys basshylary daghdarysyp, tәrtip saqshylary men beybit sherushiler arasynda qaqtyghys tuyndap, qan tógilmesin degen ýreymen Almatygha, al respublika basshylary Mәskeuge damyl-damyl jedel aqparat berumen bolady. Ýsh kýngi ýreyden keyin Mәskeuden jaqsy habar jetip, eski qauly kýshin joyyp, endi qazaq jerinde nemis avtonomiyasy qúrylmaytyn boldy degen senimdi uaghda alynady. Kimder, qalay úiymdastyrghany belgisiz myndaghan sherushiler birde-bireui jauapqa tartylmay, tergeuge alynbay júmbaq týrde qalyng kópshilik arasyna sinisip, oblys audandaryna tarap, zamatynda izim-qayym joq bolyp ketedi. Oilaghany jýzege aspaghan batys alpauyttary endi ondaghan jylgha tynyshtyq tabady. Barynsha әreket ettik, is ayaghy nasyrgha shapty, dittegenimiz bolmady degen Mәskeu biyleushileri de mazasyzdyqtary basylyp, sonday bir rahattanady. Arnayy operasiyany bastan-ayaq josparlap, óte-móte kóregendikpen jýrgizgen Núrtas Ondasynov sekildi kemenger iydeologtar da qazaq jerin, kenester odaghy bir púshpaghyn qauipti bólshektenu ýderisinen әren-pәreng degende saqtap qalyp, keleshek úrpaqtar aldynda «ógizdi de óltirmey, arbany da syndyrmay» qasiyetti bir mindetti atqarady.

Kópke úzamay, әlemdik oligarhtardyng qadala den qongymen 1980 jyldan bastap Kenester Odaghyn әlsiretu, ydyratu, kýiretu, artynsha joq etu nauqany bastalady. Stalin dәuiri ótkennen keyin otyz jyl boyyna astyrtyn әreketter jýrgizgen odaqtyq biylik basyndaghy kónekózder toby aralaryna selkeu týsip, әueli Voroshilov 1969 jyly, al Kosygin 1980 jyly, Suslov 1982 jyly, Andropov 1984 jyly, Molotov 1986 jyly, Gromyko 1989 jyly, eng sonynda Ondasynov 1989 jyldyng ayaghynda dýnie salady. Demek, 1986 jyldyng basty oqighalary - Chernobyli apaty(«Duga» superklimattyq qaruyn synau men onyng negizgi qúpiya bólshekterin Alyaskadaghy AQSh superklimattyq qaruyn jaraqtau jobasyna jasyryn týrde satyp jiberu barysynda joyqyn jer silkinisi saldarynan bolghan AES apaty edi) men Qazaq SSR-indegi Jeltoqsan oqighasyna baylanysty Stalin ózi qúryp ketken jogharyda esimderi atalghan asa kórnekti memleket qayratkerleri tobyn kinәli dep atauymyzgha bolmaydy. Sebebi, olardyng qay-qaysysy da kenester odaghyn ydyratu emes, kerisinshe 300 mln túrghyny bar alyp derjavany qaytkende de saqtap qalu múratynda eng songhy demderi tausylghansha qayrat kórsetken óz zamanynyng nar túlghalary bolatyn. 1988 jyly onashada syrlasqanymyzda: «Endi qúday quat berip, qol-ayaghym sau bes jyl ómir sýretin bolsam ghúmyrymdaghy barlyq arman-múratym oryndalady!»-degen Núrtas Ata sózining tórkininde de talay-talay adamzattyq dengeydegi mәnisi bar tarihy ýrdister syrlary jatqan bolatyn. Qazaq eli tәuelsizdik alatynyn dәldi boljap bilgen qart qayratker eng úrymtal birneshe mәsele boyynsha jana basshygha kóptegen aqyl-kenesterin aityp ketudi ózine asyl mindet sanaghan. 1986 jyly D.Qonaev Mәskeudegi M.S.Gorbachev bastaghan sayasy buro mýshelerine óz ornyna layyqty respublika basshylyghyna qazaq arasynda eshkim joq demey, S.Qúbashev, K.Auhadiyev, E.Áuelbekov, Sh.Esenov, N.Nazarbaev, K.Salyqov, t.b. esimderin atap, ondaghan kandidatura úsynghanda, tarih donghalaghy ózgeshe ainalyp, el tәuelsizdigi irgetasy mýldem bólek sipatta negiz qalaghan bolar ma edi. Jeltoqsan oqighasy kenester odaghyn dýr silkindirip, qazaqtyng órshil ruhy aiday әlemge tarap ketpegende, G.N.Kolbin bastaghan әsire kompartiya úrdajyqtary qazaq jerin bólshekteuge birden pәrmen berip, batystyng transúlttyq korporasiyalary Saryarqanyng ghasyrlap ózderi kóz sýzgen aimaqtaryna súghyna enip, qaymana qazaqtyng esterin jighyzbastan talan-tarajgha salyp jeke menshiktep ýlgergen bolatyn ba edi. Shaytany sayasy tehnologiyalar adam balasynyng aqylyna kelmeytin ssenariylerdi tuyndatyp, qajet etken mólsherinshe últ pen úlystardy, memleketterdi sapyrylystyra beredi. Eng bastysy, Jaratushy Qúdyret IYesi qoldap, mln insandar niyet-pighylyna baylanysty Núrtas Ondasynov sekildi dara túlghalardy halyqqa syy etip berip, alyp imperiyalardyng ózining taghdyr-talayyn sol jeke túlghalar is-әreketterine basybayly tәueldi etip qoyady. N.Nazarbaevting Qazaqstan biyligi basyna kelui N.Ondasynov kóregendigi men qayratkerligining tútastay jarty ghasyrlyq dәuirining jetken jetistigi, asqar shyny bolyp tariyhqa altyn әrippen jazyldy. Endi, qazaq jerine batys alpauyttary kóz sýzgen tar jol, tayghaq keshuding jana epopeyasy bastaldy.

London-sity qojayyndary KSRO kýireuin jana әlemdik tәrtipting zandy bir bólshegi retinde qabyldaydy. Derbestik alghan Qazaq elin syrttay quattap, kóp jyldar boyghy armandaryna endi anyq qol jetkizetinderine bek senim artyp, aldaghy ondaghan jyldargha naqtyly josparlar qúra bastaydy. Toqsanynshy jyldarda Qytay ekonomikasyn gýldendiruge barynsha kýsh salghan Rotshilidter bastaghan әlem alpauyttary myndaghan Transúlttyq korporasiyalar qyzmetin jandandyru arqasynda 1,3 mlrd halqy bar alyp memleketti dýr silkindiredi. Qytay atynan jer-dýniyege jayyla bastaghan batys qojayyndaryna tәueldi transúlttyq qúrylymdar jahan halyqtaryna zandy ýrey tudyryp, jer sharynyng qay shalghayynda ne jaqsy biznes kózderi bar, sonyng barlyqtaryn da talghamastan jútyp, jalmay beredi. Kezinde Kenester Odaghy arqyly Qytay kompartiyasyn dýniyege әkeldirgen batystyq oligarhtar, generalissimus Chan Kayshiyding qúzyryndaghy ýsh myng jyl boyyndaghy qytay imperatorlarynyng eng ýlken altyn qoryn 1939 jyly 60 jylgha saqtap qonggha kelisim-sharty negizinde degen syltaumen Niu-York әlemdik sauda ýii qoymasyna aparyp saldyrtqan FQJ-FRS qojayyndary, Mao Szedun, Den Syao Piyn, Szyan Szemini, Hu Szinitao, Sy Szinipin basshylyq etken sayasy qúrylymdy týbirimen reformalap, ózara kelisip eng joghary dengeydegi sheshim qabyldaytyn 9 mýshesi bar sayasy burony 2 sheshushi túlghagha qysqarttyryp, QHR-nyng birtútastyghyna qauip tóndiretin ýrdisti bastatyp kep jibertedi. 2000 jylgha qarata AQSh-taghy ótken ghasyr boyyna qordalanghan barlyq altyn qory, әlemning barlyq baylyghy derlik  Rotshilidter әuleti qatang qadaghalauymen Gonkong jәne Qytaygha kóshiriledi. AQSh jәne Europadaghy Transúlttyq korporasiyalardyng deni shtab-pәteri etip Beyjin ne Shanhaydy tandap alady. Sóitip Qytaydyng әlemdegi eng ozyq damyghan memleket degen ekonomikalyq әfsanasy adamzattyng sanasyna berik sinirile bastaydy. Indiya tarapyna da myndaghan transúlttyq korporasiyalar ýdere kóshirilumen bolady. Nәtiyjede, BRIKS jәne ShYÚ-ShOS sekildi jana kýsh qúrylymdary dýniyege keledi. Qarap otyrsanyz, kóktemde qúlpyrghan qazaq dalasy synayly әlemdik basqaru ortalyqtary da qúpiya úiymdardyng әserimen lezde týrlenip sala beredi. Qazaq eli tәuelsizdik ala salysymen Rotshilidter әuleti jyly shyray tanytyp, Londondaghy ózderine tәueldi banknottar fabrikasynan qazaqtyng tól tengesi basylyp shygharyluyna kelisimderin berip, barlyq jaghdaydy jasaydy. Artynsha Hitroudan 18 mәrte transporttyq úshaqpen qazaq valutasyn shalghaydaghy Almatygha tasyp jetkizip alugha da qúpiya jol ashady. Búl jaqsylyq, búl qyzmetterding barlyghy da óteusiz tegin bolmaydy. Batys alpauyttary eski taqyrypqa qaytyp oralyp, Saryarqa topyraqtary olar ýshin strategiyalyq óte manyzdy jer telimderi ekendigin eskertumen bolady. Elbasy da qol qusyryp qarap qalmaydy, halyqaralyq elektrondy qarjy ortalyghyn qúru maqsatynda Qazaq memleketi de әlem alyptarymen iyq tirestire otyryp at salysatyndyghyn jan-jaqty dәleldep, sonyng alghashqy naqty zor qadamy retinde 1994 jyly 6 shildede el astanasy Almatydan Aqmolagha kóshirilip, tiyisinshe infraqúrylymdar tolyqqandy әzirlikte bolatyndyghyn parlament minberinen resmy jariyalap, arnayy qauly qabyldatady. 1997 jyly el astanasy Aqmolagha basybayly kóshirilgenmen, qalanyng zamanauy sәulettik sәn-saltanatqa bólenip ketpektigi batys oligarhtary tarapynan kóptegen súraular tuyndatady. Aqyrynda, 2001 jyly London-sity qojayyndarynyng maqúldauymen Vatikan-sitiyding 81 jastaghy ruhany kósemi, Rim Papasy Ekinshi Ioann Pavel  Astanagha arnayy saparmen úshyp kelip, әuejaydan qona  sala Qazaq eli men Elbasygha ýlken qúrmetin kórsetip, qazaq tilinde sóilep, saltanatty jiyngha tebirene kelgen barsha qauymgha qarata bylaysha qazaqsha jýrekjardy tilek aitady: «Qazaq halqy, seni eldi shynayy progress túrghysynan, yntymaqtastyq pen beybitshilik ruhynda qúrudyng jauapty mindeti kýtip túr. Qazaqstan, azapqa týsushiler men diny nanymdaghylar jeri, aidalghandar men qaharmandar jeri, oishyldar men suretkerler jeri, eshteneden tayynba! Eger sening denene týsirilgen jaraqattyng izi tereng de santýrli bolyp qalsa, eger materialdyq jәne ruhany qalypqa keltiru isinde qiynshylyqtar men kedergiler payda bolsa, úly Abay Qúnanbaydyn: «Adamshylyqtyng aldy – mahabbat, ghadelet sezim. Ol – Jaratqan tәnirining isi» degen sózderi sen ýshin dәru әri yntalandyrghysh bolsyn. Mahabbat pen әdilet! Adamdardyng qadamyn baghyttap otyrghan Qúdyreti kýshti Qúday senin, Qazaqstannyng úlanbaytaq jeri, әr qadamyna osynau júldyzdardyng jaryghyn týsirsin!»

Búl keremet sózder jay ghana aityla salghan tilek emes, songhy ýsh ghasyr boyyna qazaq shekken qasyret ýshin әlem biyleushilerining keshirim súraghan daty dep te qabyldaghan jón. Sonymen qatar, aldaghy jarqyn bolashaqty da qazaq balasy óz manday terin tógip jýrip jasauy tiyis degendi bildiretin aiqyn ishara edi. 2006 jyly әlemdegi eng qúdyretti 100 kisi Rotshilidter әuleti basqaruymen mýldem jana sypatty top qúrady. Jahandaghy jer asty, jer ýsti býkil baylyq ataulynyng 80 payyzyna juyghyna iyelik etetin búl kórinbes top aldaghy jýz jәne myng jylgha óz qalaularynsha is-jospar jasaydy. 100 kisining trln-daryn adamzat damuyna júmsaytyn, әlemdik biznes jobalardy jýrgizetin jana túrpatty qor qúrylady. Bey-bereket jayyla bastaghan Transúlttyq korporasiyalar endi qatang sharttarmen osy qorlargha basybayly baylauly bolady. Imandylyghynan shaytanilyghy basym osy jahan oligarhtary 7 mlrd adamzat balasyn ashsa alaqanda, júmsa júdyryqta ústap túru ýshin qulyghyna qúryq boylap bara almas nesheme týrli superjobalardy oilap tabady. Songhy on jyl ishinde Biliderberg konferensiyasynyng basty taqyryby Gugl-Google jýiesin damyghan ýstine damytu, Wi-Fi torymen býkil jer sharyn tegin qamtyp, barlyq adam balasyn ne oilap, ne isteydi, tughannan ólgenge sheyin býge-shigesine deyin qaldyrmay  qatang qadaghalap, búryn-sondy bolyp kórmegen totalitarlyq jalpyadamzattyq jýie qúru maqsaty bolyp otyrghandyghynyng ózi de aqylmen zerlep qaraghan kez-kelgen jangha óte kóp qauipti jaghdayattar tym jaqyndap kelip qalghandyghynan naqtyly habar berse kerek.

2010 jyly Euroodaq Elbasygha úsynys jasap hat joldap, Astanada Halyqaralyq elektrondy qarjy ortalyghy qúrylatyn bolsa qaytarymsyz kómek retinde 22 mlrd qarjy salugha dayyn ekendikterin bildiredi. Eki qoyandy bir oqpen atyp ýirengen qazaq biyligi EKSPO ótkizudi lezde josparlap, sol EKSPO ornyn negizge ala otyryp, 2018 jyly әrbir qatynasushy diller 50 jyl merzimge salyqtan bosatylghan әri aghylshyndyq húqyq negizinde júmys jasaytyn «memleket ishindegi memleket» dese de bolatynday halyqaralyq standarttaghy jana qarjy ortalyghyn qúrugha qúlshyna kirisip kep ketedi. 2006 jyldan keyin QAZAQ atauyn adamzattyq dengeyde nasihattap-taratudy úsynghan London-sity qojayyndary bolashaqtaghy әlemdik qarjy ortalyghy qúrylysyn jyl sanap emes, ay sanap jiti qadaghalap, ýnemi basty nazarda ústap otyrady. 1913-2013 jyldar aralyghynda qyzmet merzimi tәmamdalghan FQJ-FRS qarjy baspahanasyn Astananyng tóniregine әkelip ornyqtyryp, Tokiodan Londongha qarata tartylghan jerasty super kabeli jýiesi jaghrafiyalyq túrghydan «Astana»  Halyqaralyq qarjy ortalyghy aumaghy arqyly ótkiziletin bolsa, BÚÚ-nyng shtab-pәterin Aziya ólkesindegi jana megaortalyq Astana qalasyna kóshiretin bolsa, әlbette, qazaqtyng Astanasy jyl sanap әlemning astanasy, bas qalasy dәrejesine dereu kóterilip keteri anyq. Demek, Astana jәne Qazaqstan bolashaghyna baylanysty tarihiy-sayasy kelisimder men sheshimder әldeqayda búrynda eng jogharghy dengeyde qabyldanyp qoyylghan. Qazaq halqynyng halyqaralyq auqymdaghy abyroy-dәrejesin arttyra týsetin tarihy is-sharalardyng bir parasy 2015 jylghy qazan aiynyng sonynda Astanada jәne Londonda ótkiziledi. Atalghan uaqytta Japoniya Premier-ministri Sindzo Abe, AQSh Memlekettik hatshysy Djon Kerry Astanagha ýlken delegasiya qúramymen kelip, Elbasymen resmy ekijaqty kelissózder ótkizip, tiyisti qújattargha qol qoyyp, Tokio jәne Niu-York qarjy birjalarynyng jetekshi mamandary EKSPO ortalyghy negizindegi bolashaq «Astana» Halyqaralyq qarjy ortalyghynyng qyzmet ayasy jәne damu mýmkinshilikterimen yqtiyattap  tanysady. Arada birneshe kýn ótken song 2015 jylghy qarasha aiynyng basynda Londonda Elbasynyng Úlybritaniya basshylary men transúlttyq korporasiyalar men konsernder qojayyndarymen resmy kezdesu is-sharalary ótkiziledi. Lord Djeykob Rotshilid bastaghan Rotshilidter әuletining bas kótererleri Qazaqstan Elbasymen tik túryp esendesip qarsy alyp, ekijaqty kelissóz barysynda әlemdik BAQ ókilderine keninen taralghan óz  mәlimdemelerin jariya etedi.  Qazaqstandy Ortalyq Aziya ólkesindegi qarjylyq ortalyq dәrejesindegi mýmkinshiligi bar asa tiyimdi aimaq retinde qarastyryp otyrghan London-sity qojayyndaryn Elbasynyng 2018 jyly 1 qantarda resmy ashyluy kýtiludegi «Astana» Halyqaralyq qarjy ortalyghy kesheni qúrylysy barysymen tiyanaqtap tanystyruy qyzyqtyra týsedi. Osylaysha, songhy ýsh ghasyr boyyndaghy batys alpauyttary júmsauymen aidahar men ai qabattasyp kelip qos býiirden qysqan teketires maydanyna songhy nýkte qoyylady. Altyn Orda, Deshti Qypshaq zamanynan keyin Qazaqty әlem moyyndaghan,  Qazaq elimen kelisken, Qazaq elimen sanasqan, Qazaq elin qúrmet tútqan, Qazaqty Mәngilik El bolady degen, Qazaq elin aiday әlemge tek jaqsy  qyrynan tanytugha pәrmen berilgen, Qazaq elining otarshyldyq ezgi, bodandyqtaghy qasyret kýnderi artta qalghan jana tarihy kezenge qadam basudamyz. Jýz naqty qadam dep qújat qabyldaghan qaryshty qadamdarymyz «Astana» Halyqaralyq qarjy ortalyghy negizinde ómirge kelgenin de eshqashan jadymyzdan shygharmaugha tiyispiz. Ertegide ghana jaqsy ayaqtalatyn ómir sony qazaq ýshin ertegi-әfsana emes, naghyz ómir shyndyghyna ainaluda. Sayasy mәseleler ondy sheshilgennen keyin, ekonomikalyq әl-ahual da tez arada qauyrt týzelmekshi. Ádette, әr jyl sayyn mamyr aiynyng ayaghy, mausymnyng basynda ótkizilip túratyn dәstýrli Biliderberg kluby mýshelerining biylghy 2016 jylghy 64-shi konferensiyasy barysynda da Qazaq elindegi jappay beybit sheruler dúrys baghagha ie bolyp, mln-dar talaptary London-sity qojayyndary tarapynan tiyisinshe jauaptaryn alady dep oilaymyz.

Sóz basyndaghy jer dauy mәselesine, jer turaly kodeks týitkilderine qaytyp oralyp soghar bolsaq, barlyghymyz myqtap eskeruge tiyis mynanday jayttar bar. Bizder jol basynda emes, shiyrek ghasyr alparystarmen ótken jol ortasyna taman túrmyz. Kóp sular aqty, kóp kelisimder jasaldy, kóp uәdeler berildi. Qazirgi tandaghy jer jýzindegi eng ýlken joba «Astana» Halyqaralyq qarjy ortalyghy, Tokio – Astana – London – Niu-York әlemdik qarjy birjalary arasynda super kabeli jelisi tartylyp, tolyqqandy iske qosylu ýshin qanshama jan alyp, jan berisken tartystar bolmady dep oilaysyz. Qazaqstan ýkimeti bekitken 400-den astam iri jobalardy qarjylandyryp, memlekettik-jeke menshik әriptestik negizdegi baghdarlamalardy tynghylyqtylyqpen jýzege asyru ýshin de әlemning әr shalghayynan myndaghan transúlttyq korporasiyalar elimizge at izin salyp, jer mәselesinde ózderine tiyimdi kóp jyldyq shartnamalardy úsynbaydy dep oilaysyz. Qytay elindegi eng ýlken biznes jobalargha qarjy salyp, ondaghan banki ashyp, gonkong pen qytay atynan jahannyng әr tarapyna qol úzartyp otyrghan transúlttyq korporasiyalardyng qojayyndary ne sebepten aghylshyn emes qytay azamaty dep oilaysyz. Endeshe, Qazaqtyng jenisi 24 sәuir men 21 mamyrdaghy jer mәselesine baylanysty beybit sheruler emes. Búl sherulerdi biylik basyndaghylar әu bastan josparlap, ótu kezenderin baghdarlap, feysbuk, instagram siyaqty ghalamtor mýmkinshilikterin ontayly sәtinde óz qajetterine sarqa júmsap, baqylaudaghy әr aimaqtaghy blogerler arqyly demokratiya úshqyndaryna jel berip, keybir halyq ókilderine ghana belgili merzimge deyin erkinshilik berip qoyghanyn týsinip-andau qiyngha soqpaydy. Búl beybit sherulerding qarapayym halyqqa da, biylik iyelerine de, batys qojayyndaryna da birdey tiyimdi jaqtary bar. Sheruge shyqqan halyq ókilderi, sherudi kórgen kópshilik jamaghat sóz bostandyghy, oy bostandyghy, otanshyldyq sezim, últtyng úly múraty sekildi qúndylyqtardy az da bolsa kóptey kórip, naqty ómirde sezine týsedi. Túnghysh Elbasy jәne kelesi Elbasylar túsynda óz kókeyindegi ózekjardy mәselelerdi biylik ókilderine tiyimdi formatynda súrau etip qoya alady. Al biylik ýshin búl beybit sheruler әlemdik alpauyttar aldynda ushyqqan mәselelerdi kóldeneng tartyp, halyqtyng mún-zaryn tu etip ústap, jer dauy, baylyq dauy, sayasat dauy, t.b. tolyp jatqan problemalardy ontayly sheshu ýshin asa qajet. Dandaysyp ketken biylik ókilderin top-tobymen biylik basynan taydyru ýshin de múnday jariya qarsylyqtar óte kerek. Batystyq bay-manaptar búl tektes beybit sherulerden nendey úpay jinaydy deytin bolsaq, búl ózi qolgha ústaghan qamshy siyaqty osy sharalardy úiymdastyrghan qozghaushy kýshke sús beredi, ses beredi. Demek, jergilikti biylik basyndaghylar qay jerden opaq-sopaghym shyghyp qalady dep qorqasoqtaumen, erteli-kesh baryn salyp adal enbek etip jýretin bolady. Býginde qazaq beybit sheruge shyghyp qordalanghan mәseleler boyynsha biylik tarapyna talap qoyyp ta ýirengeni jón. Qazaq silkine oyanyp, óz nәpsisinin, óz әuletinin, óz otany men tughan jerining shynayy qojayyny bola bilip imandylyqpen әreket etse siz ben biz ýshin kerekti naghyz baqyt, әne, sol bolmaqshy!

Beybit Saparaly

Abai.kz

0 pikir