Júma, 19 Sәuir 2024
Janalyqtar 5464 0 pikir 30 Mausym, 2010 saghat 11:34

RESEYMEN ODAQTASU – BAQ PA, SOR MA?

Ótken tarihymyzgha oy jiberip, jaqsylyghy men jamandyghyn tizbektep saralasaq, Reeymen jaqyndasudan tapqan paydamyzdan, tartqan zalalymyz kóp eken. Áldekimderding ónerkәsibimiz damyghan industriyaly elge Reseyding arqasynda qol jetkizdik degen sózi - bilmesting sózi. Elimizding eren ken baylyghy mólsherimen baghamdasaq, bizge industriyaly el bolu - mandaygha jazylghan múra. Erte me, kesh pe, biz ol múrany oryspen bolmasa, basqa da ekonomikasy damyghan eldermen birigip, bәribir iygerer edik.

 

ÁSKERY QATER

Eng bastysy, Reseymen jaqyndasu - bizding últtyq-ruhany múramyzgha orasan zor kesapat әkeldi. Onyng bәrin tizbek­temey, eli­mizding orystanyp ketken sol­týstigi men shyghysyn, qazaq tili­ning iskerlik-qatynastyq qoldanysyna jasalghan agressiyany eske alsaq, imperiyalyq ezgining býgingi nәtiyjesine qysqasha jauap alamyz.

Ótken tarihymyzgha oy jiberip, jaqsylyghy men jamandyghyn tizbektep saralasaq, Reeymen jaqyndasudan tapqan paydamyzdan, tartqan zalalymyz kóp eken. Áldekimderding ónerkәsibimiz damyghan industriyaly elge Reseyding arqasynda qol jetkizdik degen sózi - bilmesting sózi. Elimizding eren ken baylyghy mólsherimen baghamdasaq, bizge industriyaly el bolu - mandaygha jazylghan múra. Erte me, kesh pe, biz ol múrany oryspen bolmasa, basqa da ekonomikasy damyghan eldermen birigip, bәribir iygerer edik.

 

ÁSKERY QATER

Eng bastysy, Reseymen jaqyndasu - bizding últtyq-ruhany múramyzgha orasan zor kesapat әkeldi. Onyng bәrin tizbek­temey, eli­mizding orystanyp ketken sol­týstigi men shyghysyn, qazaq tili­ning iskerlik-qatynastyq qoldanysyna jasalghan agressiyany eske alsaq, imperiyalyq ezgining býgingi nәtiyjesine qysqasha jauap alamyz.

Al qazirgi Qazaqstan biyligi­ning oilap tauyp jýrgen «Evraziyalyq odaghy» da, «Kedendik odaghy» da, «Áskery odaghy» da el mýddesin kózdegen sayasattyng siqy emes. Búl - el basyndaghy biy­­likti saqtap qaludyng amalynan tughan sayasy saudanyng syqpyty. Oryspen jasalghan onday odaqtar, ainalyp kelgende, Qa­zaqstannyng bolashaghyna ýl­ken qater tóndiretin, eldi әlem­dik әs­­kery kiykiljinning ortasyna ainaldyru qaupi zor odaqtar ekenin eskeru kerek. Onyng basty sebebi - yadrolyq derjava­lar­­dyng mýmkin bolar ózara janjaly tuyndaghan jaghdayda, Reseyding kosmostyq jәne yadrolyq kýshterining negizgi bazasy bop sanalatyn Qazaqstan yadrolyq-raketalyq shabuyldardyng №1 nysanasyna ainalary dausyz!

Qazirding ózinde Astana tarapynan jiberilgen «jalpaq­she­shey­liktin» arqasynda Reseyding strategiyalyq maqsattaghy әsker­leri Qazaqstangha kirip, Elimizding tәuelsizdigine tikeley qauip tón­dirude. Atap aitsaq, Qazaqstan biyligi 11 million gektar qazaq jerine ornalasqan búrynghy jeti sovettik yadrolyq-raketalyq synaq poligony men әs­kery bazasyn bolmashy «jal­qar­jygha» Reseyge qayta berip te ýlgerdi. Eske sala kete­yik, búl poligondardyng qysqasha sipattamasy mynaday:

Resey Qorghanys ministr­li­gine qaraytyn № 5-shi Bayqonyr synaq poligony men kosmodrom. Búl raketadromda 1957 jyldan beri 1100 týrli raketalarmen qatar, 30-dan astam jappay qy­ryp-joyatyn kontiynentaralyq ballistikalyq raketa synalghan. Re­seyding gharyshqa jibe­rilip jatqan kosmostyq ke­me­lerining 70 payyzy osy Bayqonyrdan úshyryluda. Búl kosmodromnan úshyrylatyn adamzat pen qor­shaghan ortagha asa qa­uipti «Pro­ton», «Zeniyt», «Soiyz», «Dnepr» rake­ta­larynyng 1-3-shi satylary Qyzylorda, Qaraghandy, Pavlodar, Soltýstik jәne Shyghys Qazaqstan oblystary aimaqtaryna qúlaydy. Qazaqstan ýkimeti qazir búl synaq keshenderin Reseyge 2050 jylgha deyin jalgha berdi!

Batys Qazaqstandaghy Azghyr, Taysoyghan, Embi manyna ornalasqan     № 85, 171 jәne 231-әskery synaq poligondary. Búl Reseyding Qor­ghanys ministrligine qa­raytyn strategiyalyq әskerlerining 929-shy mem­­­­lekettik úshyru-sy­naq ortalyghynyng shtaby Astrahani oblysynyng Ahtuba qalasynda ornalasqan. Búl jerlerde jana raketalar týr­leri synaluda. Resey je­rinen atylghan raketalar jә­ne әskery Áue kýsh­teri men Áskery teniz kýsh­teri aviasiyasynyng úshaqtary da osy qazaq jerlerin oq nysanasyna ainaldyryp, atqylap jattyghady. Al múndaghy jan-januarlar men jәn­dikter, ósimdikter dýniyesi himiyalyq ular men otqa oranyp qúryp jatyr. Kýni keshe ghana (16-24 may, 2010 jyl.) osy jerlerde jana qa­rudyng synaghy nәtiyje­sin­de 12 mynnan astam «Qyzyl kitapqa» kiretin dala aqbókenderi qy­rylyp qaldy. Al múny biylikting soyylyn soghyp, solardyng aitqanynan shygha almaytyn veterinar mamandar «pasterellez» degen indet dep jaltaruda. 1988 jyly Bayqonyrdan úshqan, qor­­shaghan orta men adam­zatqa asa qaterli, salmaghy - 2360 tonna, úzyndyghy - 59 metr, diametri - 18 metr, 3 satyly «Buran-Energiya-11K25» degen tajal raketasy úshyryl­ghanda, osy elsiz dalada jayylyp jýrgen 0,5 miyl­lionnan astam aqbóken men basqa da jabayy andar, maldar qyrylyp qalghan bolatyn. Sol kez­­deri Jer-Jahangha qa­ter әkeletin búl «jauyzdyq jobagha» qarsy bý­kil adamzat qauymy qar­sy shyqqasyn, búl zymyrandargha tyiym salyndy...

Reseyding Astrahani oblysyndaghy Kapustin Yarda ornalasqan 4-shi memlekettik synaq poligony da Batys Qazaqstan men Atyrau oblystarynda raketalar men qorshaghan ortagha asa qa­terli týrli qarulardy sy­naqtan ótkizude. Jә­ne búl jerde Reseyding 20-shy erekshe Synaq stansiyalary da (IYP-8 jәne IYP-16) ornalas­qan.

Reseyding Qorghanys ministrligine qaraytyn №10-shy «Saryshaghan» әskery poligony Qaraghandy, Jambyl, Qyzylorda, Aqtóbe oblystary aumaghyn qamtyp, jal­­py 80 myng sharshy shaqyrym jerdi alyp jatyr. Soltýstikten ontýstikke qaray eni 250 shaqyrym, batystan shyghysqa qaray 600 shaqyrymgha sozylyp jat­qan aimaqtardy Resey týrli qarularyn, әsirese zenittik raketalyq keshenderdi (ZRK) synaytyn «Kapustin Yar-Sary Shaghan» raketalyq trassalaryna ainaldyrghan. Búl poligonnyng shtat­tyq basqarmasy 4-shi Memlekettik sy­naq poligonyna qaraydy. Búlar qazir osy jerde qaharly ZRK-500 jana qarular týrin synaudy bastamaq...

Al Aqtóbe oblysynyng Jem audany («Em­­ba» poligony) jerinde ornalasqan         № 11-synaq poligonynda Reseyding 5580-shi synaq júmystaryn jýr­gizetin iri bazasy da qayta ornalasyp, týrli qaharly qarulardy synaqtan ótkizip, aua rayy men tabighatty oirandap, tir­shi­lik kózderin ulap, joida.

Reseydin raketalyq shabuyldardyng aldyn alu maqsatyndaghy strategiyalyq Kosmostyq әs­kerlerining № 3-shi ar­miya­synyng radiotehnikalyq «Balqash-9» - dep atalatyn iri әskery bazasy Balqash kólining jaghasyndaghy Priozersk qalasyna jaqyn jerde ornalas­qan. Sonymen qa­tar búl әskery baza osy poligondardaghy neshe týr­­li adamzatty jappay qyryp-joyatyn qa­rulardy synau nәtiy­je­sin de tekserip, qo­ry­tyn­­dy shygharyp otyrady.

Reseyding Qaruly Kýsh­terining transporttyq aviasiyasynyng jeke polki Qostanay qalasynyng aerodromyna orna­las­qan. Búl әskery baza Qazaqstandaghy poligondardaghy synaqtardy jýr­­gizu ýshin josparlanghan is-sharalar men basqa da әskery maqsattardy jýzege asyrugha arnal­ghan...

Qazaqtyng jerindegi Reseyding osy әskery poligondaryndaghy әskery synaqtar men kosmostyq úshyrular kýz ben qys, kóktem ailarynda Qazaqstannyng Shyghysy men elding basqa da aimaqtaryna orasan orny tolmas (shyghysta - tasqyn, batysta - qúr­ghaqshylyq, boran men ýsik­ter) apattar әkelude.

El basshylyghynyng halyq aldyndaghy jauapsyzdyghyn paydalanghan reseylikter týrli synaqtar ótkizip, qazaq jerinde jasandy ayazdar men radioaktivti jauyndar tyiylmay, flora men faunagha orny tolmastay ziyan kelude.

Songhy jyldary Reseyding osy әskery poligondarynyng ziyandy synaqtary әserinen auadaghy ottegining qúramy aza­yyp ketken (Aua qúramynyng 78 payyzy azottan, 20,95 payyzy ottegiden, al qalghan 1,05 payyzy: argon, geliy, kripton, ksenon, sutegi t.s.s. basqa da gazdardan túrady). Múnyng aqyry Qazaqstandy jyl sayyn jýrek-qan tamyrlary aurularynan ghana 80 myng adamynan ólidey aiyrylugha әkelse, («Kazakhstan To­day».16-21.10.2009 g.) sýiek-kemik, buyn aurularymen 1,5 million adam zardap shegude. Qazaqstandaghy 6-14 jastaghy balalardyng 44,8 payyzy anemiyamen auyrady. Al rak aurularymen, tuberkulezben, ózine qol salatyn aurularmen dýniyeden ótkenderding esebi joq. Qazirgi rejimning arqasynda songhy jyl­dary Qazaqstanda súmdyq ekologiyalyq apatty jaghdaylar qalyptasty. Osynday synaulardan jәne kosmostyq úshyrulardan biyik taulardaghy mәngi múzdyqtardyng erui jedeldep, ózen-kólderimiz bulanyp, tayazdanyp, jerasty sulary tómen týsip barady!

SAYaSY QATER

Qazaq halqy ótken 18-19 ghasyrdy sanamaghannyng ózinde, tek 20 ghasyrda ghana Resey elimen jaqyndasudyng arqasynda jan basynyng 90 payyzynan aiyryldy. O bastan orys aq patshasyna da, halyqaralyq masondar men kommunister biylegen Resey men Sovet ýkimetine de qazaq hal­qy emes, qazaq jerining asty men ýstining baylyghy ghana kerek bolghan. Qazir de syrttan bizge qaraghan kózqaras solay qalyp otyr!

Búrynghy otarshyldyq pighyldaghy kommunister biyligi últtyq respublikalar men shet aimaqtardan kadr tandaghanda, «internasionalist» degen qa­lypqa syyatyn naghyz mansapqorlardy jinady. Olar ataqqúmar, halqynyng mýddesinen góri, óz mýddesin kóbirek oilaytyn, qi­yn kezderde ózdiginen sheshim qabylday almaytyn, Ortalyqtaghy kýshtige ghana jaghynyp, sol qojayyndaryn arqa tútatyn, óz halqyn jýndey týtetin últtyq kadrlar - «sholaq belsendiler» boldy. Yaghny otarshyldardyng ejelgi tәsil-amaly negizinde: «Tek­sizderine biylik berip, tek­tilerin qúldyq jaghdayda ústap», halqymyzgha qarsy naghyz geno­sidti de sol «sholaq belsen­diler­din» qolymen jasap keldi.

Alayda o bastan keregharlyqqa qúrylghan otarlyq jýie zandy týrde qúlaghanymen, bú­ryn­ghy últtyq aimaqtar men respublikalarda búrynghy kommunist basshylar barlyq biylikti basyp qalyp, ónderin ózgertip, «demokrattargha» ainaldy. Búl jana basshylar Ortalyqtaghy qojayyndarynan azat bolghan son, ózderining jeke tәuelsiz­dikteri men sheksiz biylikterin sheber paydalanyp, jerding astyndaghy jәne ýstindegi memleket baylyqtarynyng bәrin jappay jekeshelendirip alyp, ayaq astynan «bayshykeshter» bop shygha keldi. Basqa respublikalargha qaraghanda, búl ýderis bizding Qazaqstanda әdettegidey nauqanshyldyqpen asa bir zor qarqynmen jýrdi. Auyl sharuashylyghy salasy men óndiristi jekelen­dirip alghandardyng bi­ren-sarany ghana bolmasa, kóp­shiligi búl kәsip­oryndardy jýr­gize almay, irgetasyna deyin kýiretip tyndy. Búrynghy halyq sharuashylyghy týgelge derlik qirap, metallolomgha ainalyp, shetel asyp ketti.

«Ekonomika men elding saya­sy damuynda búryn-son­dy jetpegen jetis­tikterge jet­tik!» - dep jar sal­ghan, jerining asty men ýsti baylyqqa toly bolsa da, Tәuelsiz Qazaqstannyng jalpy syrtqy qaryzy qazirgi kýni - 111 milliard dollardan asypty! Sonda búl orasan dengey­degi qomaqty qarjylar qayda ketti? Qanday óndiriske salyndy?

IYne men týimege deyin, eng qarapayym ónim betoramal men kóilek-yshtangha deyin shetten tasyluda. Kókónis pen jemister, et pen sýt, ayaqkiyimder men syrt kiyimder, qazan-oshaq, ydystar, ketpen men shot, kýrek pen shege, balghagha deyin shetten әkelinedi. Tipti 1,5 milliard Qytaydan kó­kónis pen jemis, Pәkistannan kartop tasylatyn kýige jet­tik!

Al revanshizm men búrynghy imperiyany qalpyna keltirudi maqsat tútqan Resey ýshin Qazaqstannyng óndiristik mesheuligi әldeqayda tiyimdi. Túrmystyq sú­ranystaghy tauarlar men azyq-týlikke degen súranys artqan sayyn Reseyding bizge yqpaly da kýsheye týspek. Sonyng nәtiyjesi retinde putindik-medvedevtik Resey Qazaqstandy «Kedendik odaqtyn» qorasyna aidap tyqty. Shyndyghyna kelgende, Re­sey­ding osy baghyttaghy basty maqsaty - Qazaqstannyng orys eli­ne sayasy tәueldiligin qalyptastyru, qazaq elin qaytadan búrynghy metropoliyagha qayta baylap beru!

Resey qazir búrynghy óz qúramyndaghy últtyq respublikalar men avtonomiyalardy joyyp, onyng ornyna okrugter qúrugha kiristi. Resey qazir bashqúrt, tatar, qúmyq jәne basqa tilderdegi mektepterdi jauyp, ondaghy bas­qa últtardy ruhany jaghynan joygha kiristi. Últtyq mektep­ter­di jauyp, orystyng tiline aiqyn basymdylyq berude. Songhy 20 jylda Resey qúramyndaghy ondaghan últtar men úlystar jo­yylyp ketken. Kýni keshe ghana Resey Memdumasy tóraghasynyng orynbasary «ataqty» Jirinovskiy myrza Tәjikstan men Qyrghyzstannan okrug jasap, Resey qúramyna kirgizudi úsyndy. Jirinovskiy myrza o bastan Resey basshylyghynyng maqsaty men kókeytesti oilaryn ashyq aitatyn «rupor» ekenin eskersek, búl «dalbasalyqty» orystyng imperiyalyq sayasatynyng qaytadan bas kóteru belgisi dep bilgen jón. Búl qater erteng Qazaqstan­gha da tónui әbden mýmkin.

Qazaq halqy endigi jerde qaytadan eshkimge de, eshqashanda kishi ini de, qúl da bolmauy ke­rek! Qazaqstannyng kez kelgen memleketpen týzilgen halyqaralyq sharttary, birinshiden, mem­leketting jәne ondaghy halyqtyng mýddesin kózdeuge tiyis! Sayasy biylikting esebi halyq mýddesinen eshqashan joghary túrmauy kerek. Sondyqtan Qazaqstan ýshin halyqaralyq zandylyqtar negizinde ghana ózara tiyimdi ekonomikalyq baylanystar men qatynastardan basqa Reseymen de, basqamen de eshqanday da odaqtastyqtyng qajeti joq!

Ilesbek Bayjanov,

«Tәuelsizdigin qorghau» qozghalysy Ontýstik

Qazaqstan oblystyq úiymdastyru kenesining tóraghasy

Shymkent shahary

 

0 pikir