Sәrsenbi, 24 Sәuir 2024
Alashorda 4569 0 pikir 26 Qazan, 2015 saghat 10:40

ÁR QAZAQ QANDASTARYNA RIZA!


Ótken HH ghasyrdyng basynda  olar (bolishevikter), Europa men Aziya qúrylyghyndaghy barlyq últtyq memleketterde sosializm ornatty. Basyn, birinshi bolyp búrynghy on bes últtyq memleketti bir últsyz Odaqqa zorlap kirgizuden bastap, olar ózderine kórshi elderde dәl ózderinikindey etip sosialistik qogham qúrdy. Orys elining barlyq baylyghy osyghan shashyldy. Al, ózderi ishetin as, kiyetin kiyim, basyna baspana taba almay ashtan qyrylyp jatty.

Olar sodan keyin auyzdy júmysshy taby joqtyng qasy Aziya elderine saldy. Alayda, olardyng auyzsha uaghyzdary Qazaq eline jýrmedi. Osy alasapyran kezende Alash arystary qarap otyrmady. Olar 1918 jyly Á.Bókeyhanov, A.Baytúrsynov, J. jәne H.Dosmúhamedovter, A.Birimjanov, M.Tynyshbaev, M.Shoqay jәne t.b. bastaghan azamattar Alashorda ókimetin ornatty. Olar endi bolshevizmge (últsyzdyqqa, dinsizdikke) qarsy eldermen odaq qúryp, ashyq aiqasqa shyqty. Alash Ordanyng aqtarmen búl baghyttaghy alghashqy baylanysy, 1918 jyly 8-aqpanda bolishevikter tútqyndaghan Sibir oblystyq Dumasynyng ornyna qúrylghan Uaqytsha Sibir ýkimetimen boldy. Alash Orda jetekshileri ataman Dutovpen, Samardaghy Qúryltay jinalysy mýsheleri Komiytetimen (Komuch), Ombydaghy Uaqytsha Sibir ýkimetimen de baylanys jasady. Bastalyp ketken azamat soghysy Alash Ordanyng ústanar baghytyn aiqyndaudy qajet etti. Sóitip, qazaq avtonomiyasy ólkede әleumettik-sayasy negizi joq Kenes ýkimetine (últsyz, dinsiz, tek qana kedeyler men qylmyskerlerden túratyn bolishevizmge) qarsy ashyq kýreske shyghyp, aqtargha qosyldy. 

Olar últshyldar (aqtar, aqiqat, agha jәne din) men internasionalizm (komintern, kosmopolitizm, bolishevizm, qyzyldar (kedeyler) jәne dinsizdik) arasyndaghy qanqúily soghys shyrqau shynyna jetti. Elimizding san milliondaghan azamattary osy jolda Ata saltyn (Ata zandy, ata Dindi) qorghaymyn dep opat boldy. Bolishevizm (dinsizdik pen últsyzdyq)  jeniske jetti, bir jyl ýsh aidan keyin Alash Orda ókimeti qúlady. Alash qayratkerlerine Býkilreseylik Ortalyq Atqaru komiytetining 1919 jylghy 4 sәuirdegi jәne 1920 jylghy 15 sәuirdegi sheshimimen amnistiya jariyalansa da, Kenes ýkimeti kýshine mingennen keyin, olardyng últsyzdyqqa (bolishevizmge, dinsizdikke) qarsy kýresin keshirmedi, keshire de almaytyn edi. Olar Alashtyqtardy últshyl-fashister dep aiyptady. Týrli әdispen býrkemelengen qudalau arqyly, Alash ziyalylaryn jappay qyrghyngha úshyratty. Búl zobalannan aman qalghan sausaqpen sanarlyq ziyaly qazaq azamattary, ómirlerining sonyna deyin Memlekettik Qauipsizdik Komiyeti nazarynan tys qalmady. Al atylghandardyng ýrim-bútaqtary da songhylarynyng kebin kiydi. 

Sebebi, olardyng (negizgi qorghaushy kýshi týrmeden bosaghan qylmyskerler bolghan, yaghny zandy el biyligine qarsy shyqqan bolishevizmnin) aldynda jalghyz jol túrdy. Ol, býkil eldi (qazaq halqyn) qayta bas kótermeytindey etip qyryp tastau bolatyn. Sol ýshinde Qazaq eline 1925 jyly el ishinde «Qujaq» degen laqap atqa ie bolghan Goloshekindi «Kishi Qazan tónkerisin» úiymdastyru ýshin birinshi basshy etip jiberdi. Goloshekin múnda kelisimen manayyna ózine qolayly, aitqanynan shyqpaytyn, neghúrlym shala sauatty adamdardy toptap jinady. Ol alghan tapsyrmasyn solardyng kómegimen tolyqtay oryndady. Allasyn auzynan tastamay, Atasynyng ózi týgili, aruaghyna deyin syilap otyrghan arly halyqtyng (Arystardyn) ýshten eki bóligin qyryp jiberdi. Dәlirek aitqanda, sol 1930 jyldardaghy Goloshekinning jasaghan genosiytinde halqymyzdyng teng jartysy ashtan qyrylyp, bir bóligi aman qalu ýshin eriksiz shetel (Týrkmen, Qaraqalpaq, Aughan, Iran t.t.)  asty… Sol jyldary qazaq elining últtyq mәdeniyeti men dinin algha sýireytin ziyaly qauym ókilderi týgelge juyq qyrghyn tapty. El biyligi dәl Orys elining ózindegidey, Qúdaydan qoryqpaytyn, imansyz, sauatsyz, auyr qylmystary ýshin týrmege qamalyp, tónkeris kezinde bosatylghan atyshuly qylmyskerler men solar qúrghan qylmystyq toptardyng qolyna kóshti. Bilimsiz (sauatsyz, shejire men tarihtan beyhabar) júmysshy taby men sharualardyng olargha qarsy túratynday qauhary bolmady.

Sol qyrghynnan aman qalghan kósh elge әli oraluda… Biraq, songhy kezde sol kóshting aldyna qazaqstannyng orys tildi biyligimen әr týrli negizsiz, qiytúrqy syltaumen tosqauyl qoyylghany birde-bir qazaq balasynyng kónilinen shyqqan emes. Osy otyrghan Sizder arqyly, Shet jerde jýrgen qandastyryma aitarym: Bauyrlarym! Sәl shydandar! «Myng ólip, myng tirilgen qazaq» — búl. El men Elbasymyz aman bolsa bәri retteledi. Al, olardyn  aman bolatynyna eshqanday kýmәndarynyz  bolmasyn. Eske ústayyq! Qazaqtyng qarashanyraghynyng iyeleri olar emes, sondyqtan qazaqtyng Ata-júrtynyng biyligin ózge pighyldaghy jandar eshqashan úzaq ústap otyra almaydy. Bauyrlarym! Elge oralyndar! «Ózge elde súltan bolghansha, óz elinde últan bol» degen Ata ósiyetin esterinnen shygharmandar. Bizder, yaghny «qarashanyraq» iyeleri (Ata júrt) senderding elge oralularyndy әrqashanda shyn yqylas, niyetterimizben, asygha kýtetin bolamyz. Oghan kýmәndarynyz bolmasyn. Biz sizderge dәn rizamyz. Qanshama jyl, (aldynghy kóshting jat jerde qalghanyna qanshama ghasyr) jat jerde jýrsenizderde osy uaqytqa deyin sizderding Qazaq atalarynnyng oshaghynyng otyn óshirmey, tilin, dinin, salt-dәstýrin, әdet-ghúrpyn saqtap  jýrgenderiniz ýshin. Áytpese, tughan jerde jýrip-aq «aryn» saudagha salyp, tilin, dinin joghaltyp alghan qazaq qanshama qazir.

Elge oralghan Qandastarym! Biz Sizderge dәn rizamyz. Aytar alghysymyzda sheksiz. «Ózge elde súltan bolghansha, óz elinde últan bol» degen Atam Qazaqtyng úlaghatty sózin basshylyqqa alyp, elge oraldynyzdar. Kóship kelu, tirkeuge alynu, azamattyq alu,  baspana tabu, júmysqa ornalasu әsirese Qazaqstan biyligining orys tilin mengeru  siyaqty kóptegen qiynshylyqtargha tap bolyp jatsanyzdar da, esh qinalystarynyzdy bildirmey, tez sinisip elimizding el bolyp úiysuyna at salysyp kettinizder.

Sizder bizding myna  soltýstiktegi kórshimizding 300 jylgha juyq tolassyz zorlyqpen jýrgizgen solaqay  sayasatynyng saldarynan tilimizden, dinimizden, salt-dәstýrimiz ben әdet-ghúryptarymyzdan qol ýzuge shaq qalyp, jantalasyp jatqan sәtimiz de ózderinizding elge oralularynyzben, jogharydaghy dýniyelerding bәrin qayta keltiruge eleuli ýles qostynyzdar. Elge el qostynyzdar, kýshke kýsh qostynyzdar, qatarymyz kóbeydi; jattyng yqpalymen auytqyghan últtyq bolmysyz, qayta qalpyna kelip jatyr. Aralarynyzda Atam Qazaqtyng tól ghylymy: Shejire-tarihymyzdy, Tilimiz ben dinimizdi, Ata saltymyz ben dәstýrimizdi, taza qazaqy bolmysymyzdy qalpyna keltirip, ony ary qaray damytuda qaltqysyz enbek etip kele jatqan Islam Jemeney, Niyaz Tobysh syndy kóptegen azamattar bar.  Olar: marqúm bolghan ghalym, aghartushy, halyq emshisi Orazmaghambet Túrmaghambetúly; marqúm aqyn Jarylghap Baybaraqúly Qyryqmyltyq; zertteushi, ghalym, audarmashy Qajy Múhammed Batyrúly Shadham; aqyn, әri parsy elinde jenil atletikadan alty dýrkin jenimpaz bolghan Ábu Bәkir Múhammedúly Paviyz; belgili ústaz, sonymen qatar qazaqtyng әdet-ghúryp, salt dәstýrin jergilikti baspasózde ýnemi dәriptep jariyalaghan Toyjan Babyq; әr salada abyroyly qyzmet atqaryp, qazaqty jýrgen ortasyna jaqsylyghymen tanytyp «El azamattary» degen qúrmetti ataqqa ie bolyp jýrgen Múhammmed Ábilúly Eskeldi; Ábjel Izbasúly Armand, Sapura Idirisqyzy Jemeney syndy qaryndasymyz t.b. kóptegen azamattarymyz  bar. Biz Sizderden keleshekte de zor ýmit kýtemiz. Ýmitterimizdi aqtaytyndarynyzdy da bilemiz. Bizding oghan esh kýmәnimiz joq.

Ata júrt óz úrpaqtaryn eshqashan úmytpaydy. Ólisin de, tirisin de. Jaqynda Qazaqtyng әigili joryq jyrauy atanghan, aqyn jәne qol bastaghan batyr Qosay ata úrpaghy Qalniyaz jyrau Shopyqúly mýrdesining sonau Tәjik dalasynan Otpan taugha әkelinip jerlenui osy aitqanymnyng aiday aighaghy bolmaq.

Taghy bir arnayy toqtala keteyin degenim, ótken ghasyrdyng 1919 jylghy dereginde Manghystau men Ýstirtte 350-400  mynday Qaz Adaylar bolghan. 1930 jyldardaghy kóterilisten keyin búl jerde 35-40 ghana adam qaldy. Demek, búl әrbir on adamnyng toghyzy sol soghysta qaza tapty, ashtan qyryldy, qalghandary úrpaqty saqtap qalu ýshin ózge ónirge qonys audardy.  Demek, búl qazirgi Manghystau halqynyng 85-90 payyzy sol atalarymyzdyng úrpaghy degen sóz.  Sol úrpaqtar 2007  jyly belgili qogham qayratkeri, arqaly aqyn Sabyr Sherkeshbayúly Adaydyng úsynysymen Maghystaudyng qara oiynyng eng biyik shyny Otpan taugha Aday Atagha arnap, eskertkish-kesene salyp, óshuge jaqyndaghan últtyq sanamyzdy, tilimiz ben dinimizdi, salt-dәstýrimizdi, әdet-ghúrpymyzdy qayta qalpyna keltiru ýshin   úran otyn jaqtyq.  Sol iydeyanyng avtory Sabyr inimiz aramyzda otyr.

Endi osyny bir sәt oy eleginen ótkizip, aqyl tarazysyna salyp baghamdar bolsaq, ilki tór Manghystaudyng Qaratauyndaghy eng biyik shyng Otpan men Aday ata eskertkish-kesenesi әdemi ýilesip, jýieli sóz ben jýieli is, jýiesin tauyp jatqan  joq pa?! Men myna býgingi quanyshty sharany osy úly isting jalghasy dep bilemin. Qúrmetti qandastarym! Otpan tauda nauryzda jaghylatyn taghzym otyn mәngi  birge jaghayyq. Otpan tauda jaghylghan ottyng ghúmyrynyng úzaq boluyn Alladan tilep, osyghan qolymyzdan kelgen ýlesimizdi qosayyq, Aghayyn!  Óseyik! Óneyik! Úly atalarymyzgha layyq úrpaq tәrbiyeleyik! Oshaqtarymyzdyng oty sónbegey! Bәrinizge Úly Jaratushy – Alla jar bolghay!

Qojyrbayúly Múhambetkәrim, Manghystau

Abai.kz

0 pikir