Beysenbi, 28 Nauryz 2024
Taghzym 16646 1 pikir 29 Qarasha, 2015 saghat 13:36

BABALARYMA BAS IYEMIN

«Býgingi qazaq halqy - sonau este joq eski zamandarda-aq túlparlardyng túyaghymen dýniyeni dýr silkindirgen kóne saqtardyn, ejelgi ghúndardyn, bayyrghy týrkilerding úrpaghy, ýlken ýiding qara shanyraghyn atajúrtta saqtap qalghan halyq»

N.Á. Nazarbaev, «Tarih tolqynynda»

Qazaqtyng úly bolsyn, meyli tipti qyzy bolsyn shejirege kirmese de, 7 atasyn bilui  paryz, mindet. Búl qazaq halqyna jәne keybir músylman elderine ghana tәn.  Shejireni bilu – aman-sau úrpaq órbuine tikeley septigin tiygizetin  genetikalyq  ghylym. Tuys-tughan  adamdar, bilmestikpen  bir-birinen qyz  alysyp, qyz berisip qoymaudyng sharasy. Atatekti bilu, shejireni tarata  bilu  rushyldyqqa, jikshildikke  jatpaydy. Búl ómirlik- qajettilikten tuyndaghan zandylyq. Shejire-atasy, balasy, nemeresi,  shóberesi, nemenesi, shópshegi, shýrshit, tuajat, jýrejat, jýreghat, jat-júrt bolyp kete beredi eken. Aqyn Saghynbolat  Ormanbayúly  aitqanday,  «Babalardy dәripteu danalyghy – rushyldyq  emes, búl  úiymshyldyq». Men  ózimnen bastap (sonau) týp atama deyin sabaqtastyryp  bilgenimdi, estigenimdi, oqyp-toqyghanymdy bóliskim keledi.

1. Múqatay Qojabekúly

 

Ákem qoy auzynan shóp almaytyn momyn,                                                                                           kenpeyil, manyndaghylargha shapaghatyn ayamaytyn meyirimdi jan bolghan. 1930 jyly әkesi Qojabek Tәnekeúly  Qapal  ónirinde  biraz jaqtastarymen rejimge qarsy shyghyp «Bóribay» úranymen  Qapal, Sarqan kentinen beri Kóltaban auylyna  deyin basyp  alypty, ózderi ústalyp  3-tikting sheshimimen  atylyp qudalanghanymen qoymay  býtkil  auyl  quylyp, qyrghyngha úshyraydy.    Ákem  men sheshem  Saudanbayqyzy Mәike auyldaghy tughan- tuys pen kórshi-qolannyn  әke-sheshesinen aiyrylghan, jýruge jaramaghan jas jetim balalaryn әkep Saghabýien  auylyndaghy jetimder ýiine ótkizip, qalghan eresekterin ertip, Qazaqstannyn  týpkir-týpkirlerinde  bir tilim nandy bólip jep, kóship-qonyp jýrip, 1940 jyldary Ýshtóbe stansiyasyna kelip  túraqtaydy. Keyin soghys bastalyp búlardy jayyna  qaldyrady. Ákem sol 1941 jyldyn  jaz  aiynda soghysqa ketip, 1944 jyldyn  kókteminde jaralanyp, nauqastanyp  ýiine qaytady.

Ákem soghystan kelgennen keyin Qaratal audanyna qarasty  45-razezde  túryp, jylqy ústap, qarapayym, qonyrqay tirlik keshipti. Enbekke aralasa almaghan ol ýide tynysh jatpay etikshi ónerin iygerip, bala-shagha ayaq kiyimnen tapshylyq kórmepti. Men tughannan 4 aigha deyin aurushang bolyppyn. Ýnemi  «Qyzymdy alghansha, meni al» dep Qúdaydan tilegen eken. Kórshiler: «Múnynyz ne? Qyzdyng tileuin tilep, úlynyz bar emes pe?» dese: «Joq, osy qyz jylasa janym aldyma týsip dódendep ketedi, búl menin  Dódәgim»- deydi eken. Shilde  aiynyn  bir kýni, tanghy  saghat tórt shamasynda sheshem oyansa men sereyip, әldeqashan ólip qalghan adamgha úqsap jatqan bolsam kerek. Sheshem әkemnen qoryqqanynan, nede bolsa ózi kórsin dep, bie sauugha ketip qalady. Birer saghat ótkizip kelse, men әli de qybyr etpey sereyip jatyppyn, әkem әli oyanbaghan eken. Sóitip, amalsyz sheshem әkeme mening jaghdayymdy habarlaghan: «Múqa, Dódәging birtýrli bolyp jatyr» dese әkem: «Qúrttyn-au»-dep meni ary-beri sozghylap, kýn araylap endi kórine bastaghan shaqta: «E, Alla osyny alghansha, meni  al» dep atqa qonyp, stansiyadaghy doktorlargha ketipti. Búl oqigha sheshemnin, keyin kórshilerding auzynda anyz retinde aitylatyn edi. Sol razezde Sәmәly (Áset Dýisebaevtyng әjesi)  degen kisining zayyby, etjendi, alasa,tolyq, kóldeneni men úzyndyghy birdey apay kelip: «Nemene, Múqang tang atpay, Qúdaydyng qúlaghyn shulatyp, әlgi jaman qyzy ólip qalghan dey me, tәiiri, kaysy, men kóreyin»- dep ýige kirip ketip, ile-shala meni ayaghymnan kóterip kelip, basymmen jalyndap janyp  jatqan otqa (kómuge dayyndyq)  qarpyp-qarpyp alyp,  jatqan tósegime qayta әkep laqtyra salady. Álden uaqytta mening bir qolym men bir ayaghym tyrbyndap, esinep, es jiyppyn, sodan bastap auyrghandy   qoyyppyn. Al әkem tósek tartyp jatyp, eki aidan son, 20 qyrkýiekte menin  6  ailyghymda qaytys bolady. Ákemnin  maghan azan shaqyryp qoyghan  aty – Gýljahar eken, qaharly bolsyn degeni bolsa kerek, biraq metirke alugha barghanda onysyn úmytyp  qalypty.  Sóitip, әkesiz óssem de meni men agha, әpkemdi  sheshem eshkimge «jetimsin» dep aitqyzbay ósirgen edi. Babalarymnyn  bedeli, anamnyn  aqyly men parasatynyng arqasynda biz eshkimnen kem bolmadyq.

2. Qojabek bolys Tәnekeúly

 

Atam   әkesi Tәnekeden keyin biylikti qolyna alyp, el basqaryp ýstemdik  jýrgizgen adam. Oblystyq prokuraturanyng múraghat mәlimdemesi boyynsha 1855 jyly tuyp, 1930 jyly  75 jasynda  3-tikting úigharymymen «halyq jauy» dep aiyptalyp, atylghan. Oqyghan, sauatty delingen.1930 jyldary qazaq jerinde rejimge  qarsy  360-tan astam kóterilisting bolghany anyq.  Sonyng eng irisi osy Jetisu jerining Qapal ónirindegi – «Bóribay» nemese «Matay kóterilisi», osy kóterilisting úiymdastyrushysy jәne basshysy dep Qojabekke aiyp  taghylghan. Búl  kóterilisting bolghany turaly  baspa  betterinde ashyp jazylmaydy.

Qojabek Tәnekeúly  1916 jyly  patsha aghzamnyng qazaqtyng 18-25  jas  aralyghyndaghy erkekterdi soldatqa alu turaly jarlyghyna qarsy bolghan. Patshanyng jarlyghyn  estigen  jetisulyqtar  narazy bolyp, balalaryn soldatqa beruden bas  tartady. Patshagha qarsy shyqqan  jergilikti bas kótergenderdi ayausyz qyryp, jazalap, balalaryn soldatqa zorlyqpen  tartyp әketudi osy Qapal jerinde ókimet biyliginde jýrgen orys nәsildi ókilderine tapsyrady. Qojabek ózi basqaryp otyrghan  bolystyqtaghy   jigitterdi  alys  tau  quystaryna  tyghyp, qútqaryp qalady. Qojabekting búl qylyghy  ókilderding qúlaqtaryna jetpey qalmaydy. Qojabek týrmege qamalady.1924-1925 jyldardaghy baylardy tәrkileu nauqanynda taghy qamaugha alynyp, týrmede otyrady. Óitkeni, Qapal ónirining tarihyn zertteushi, marqúm Marat Alybaevtyng derekterinde Tәneke batyrdyng úrpaqtarynyng biri  Qojabek óz uaqytynda Matay eline óte qadirli adam bolghandyghyn aitady jәne Qapal jerinde 1926 jyly  Myrzaghúldyng asynda Qojabekti elding esine týsirip, kenje-Temir aqyn aitqan bir sóz kóp oigha jeteleydi-deydi

                               Bazarda túrghan bóz edin,

                               Qaruly túrghan tez edin.

                               Jaqsylar bas qosqanda,

                               Auzyndaghy sóz edin.

                               Ósek-ayang sózing joq,

                               Asyl tughan bek edin.

                               Jaqsylar bas qosqanda,

                               Qyzyl tildi bez edin,

                               Ayattyng sózin jatqa aitqan

                               Bólekshe tughan er edin.

                               Jayaugha at bolyp en,

                               Shalqyp bir jatqan kól edin

                               Tartylyp  nege qalayyn

                               Jauaptyng kelgen kezegin

                               Ólmey túr,tiri jýre túr,

                               Jaqsydan qalghan kóz edin-  dep jiylghan júrtty jylatypty.

Týrmede  ziyaly  qauymmen birge otyryp, bilimine  aqyly say Qojabek әr qoghamnyng óz súrqyltayyn týsindi, orys otarshylarynyng týpki maqsaty almas qylyshtyng jýzimen, aq nayzanyn  úshymen, babalarymyz  qan men terin qosa tógip qaldyrghan jer-su, jer asty, jer ýsti baylyqtaryn iyelik etudi kózdegenin bildi. Ol el arasyna kelgende kýnnen kýnge jýdep-jadap  bara jatqan auyl túrmys-tirshiligine uayym jedi. Biraq, qolynan keler dәrmeni joq edi. Auyl adamdaryna aqyl-kenes berip, ruhany qoldaugha ghana qauqary jetti. Jerin, elin sýigen Qojabek  jaqyn túrghan tau asuynan aspay, Qytaygha bala-shaghasyn ala qashpay ne bolsa  da elimmen birge kóremin dep ózi bolystyq jýrgizgen 11 auylda ýmitpen kýn keshe berdi. 1929 jyldyng sonynda kolhoz úiymdastyrugha baylanysty ókimet basyndaghylar kapitalistik elementter ziyanyn keltirip, qolhoz úiymdastyrugha zalalyn tiygizedi degen pasyq  maqsatta  auyl baylaryn  joy sayasatyna shúghyl bet búrady. Qazaqstan boyynsha jýzden asa komissiya qúrylyp, oghan 3000-day  mýshe saylanyp, aimaqtargha jol tartady.

1929 jyldardyng ayaghyn ala 1930 jyldyng basynda auyl sharuashylyghyn kollektivtendirip, belgili bir tabystargha jetemiz dep eleuli de óte  ziyandy qatelikter jiberiledi. Búl qatelikterding týp  tamyry kolhoz úiymdastyruda eriktilik prinsipterinin  óreskel  búzyluynda, menshik iyelerine jýgensizdik pen zorlyq, zombylyq kórsetiluinde boldy. Ortasha sharualar men kedeylengen baylargha dúrys bagha berilmedi, olardy kolhoz úiymyna satylap, birtindep ótkizuding ornyna kýshtep  jappay  kóndiru әreketteri de týsinbeushilik tudyrdy.

 Búl tústa basqaru mehanizmi dúrys jolgha qoyylmady.  Sharuashylyqty  basqaruy iyisi múrnyna barmaytyn, bilimi, zerdesi joq kedey batraktardan qúrylghan «sholaq belsendiler» jogharydan kelgen auyl ómiri men túrmys ahualyn týsinbeytinder әdetten asyra siltedi. Búl «Asha túyaq qalmasyn, asyra silteu bolmasyn» sayasaty tarih sahnasyna shyqqan kez edi.  Qala óndirisinde júmys istegen, tәlim-tәrbiyesi shamaly, topqa ilesip, qúr aiqaymen  kýn  keshken «shala qazaq»  pen  orys  últynan basshylyqqa  taghayyndalghan belsendiler «shash al dese, bas aldy». Búl kompaniyadaghy asyra silteushilik  birqatar jerlerde auyl elderining narazylyghyn tudyryp, bas kóteruine әkep soqty, sonyng biri Qapal ónirindegi aituly Bóribay nemese Matay kóterilisi.

Qojabek turaly derekter jinaghanymda Arasan auylynyng moldasy Ákimbay qarttan, Ýshtóbedegi Mir kóshesining túrghyny, 82 jastaghy Rysbay atadan kóp әngimeler estidim. Búl kisi Qapaldaghy 11 auylda bala kezinde túryp, Qojabekting aty qúlaghyna әbden sinisti bolghan eken. «Sheshem qúran oqyghanda kýbirlep Qojabekting ruhyna baghyshtap otyratyn. Ákesi Tәneke de, Qojabek te tekti, parasatty, kisilikti, symbatty, jaqsy adamdar bolghan, elge kóp qolghabys, kómek bergen jәne halqyn jylatpaghan», - deydi ol kisi. Al, ishki ister basqarmasynyng otstavkadaghy polkovniygi, Alakól audanynyn  TJB  bas qyzmetkeri bolghan,  mamandyghy   tarihshy, zanger marqúm Qayyrjan Qojabekov (familiyalas, atalary kezinde Qojabekke  aty shyqqan jýirik atyn mingizip Qojabek esimin yrymdap satyp alypty) bylay deydi: «Qojabek Tәnekeúly sonymen qatar,  kýishi, dombyrashy, әsem dauysty, әn salghan sauyqshyl, ónerli  bolghan eken». Qojabek óz zamanynda asqan baylyghymen, keng peyil jomarttyghymen, әdil, adamgershiligi mol, qarapayymdylyghymen  el  jadynda qaldy. Onyng bet-bedeli men sózi Jetisu  ónirining auzynda jýrgen bolystardyng biri.

Asyl túqymdy jylqylar ósirip, eng birinshi bolyp pәueske (faeton) minip, sәn-saltanatpen ómir sýrgen kórinedi.

Qojabekting óz kindiginen tughan  6  úly Múqatay, Aqatay, Qojaahmet, Júmahan,

Slambay, Kenjeahmet  әkemdi «halyq jauy» dep aiyptadyng dep, ókpe-naz aitpay 1941 jyly bәri birdey soghysqa attanady.Soghystan qaytqandary Múqatay men Júmahan kóp ómir sýrmey erte ketti.

3. Tәneke (Núraly) bi, batyr   Dósetúly – Qazaqtyng songhy batyry

 

15-inde el biylegen Tәneke turaly  qazaqtyn  birtuar perzenti Múhamedjan Tynyshbaev jazbalarynda: «1807 jyly Qydyraly by qaytys boldy. Dәl sol jyly Arghanaty taularynyng shyghysynda, Tasqora shatqalynda onyng nemeresi, Dóset biyding úly Tәneke  dýniyege keldi» degen mәlimet  qaldyrghan.

HIH ghasyrdyng basynda qazaq halqy Orta Aziya, ontýstik shyghysynda Qytay handyqtarynyng yqpalynda bolghany ayan. Búl handyqtar qazaq  halqyn alym-salyqtarymen túnshyqtyryp, malyn talan-tarajgha salyp, tartyp alyp,  mal  baghatyn óz jerin ózderine bermey, ýstemdik qylghan zaman edi. 1820 jyldary býtkil qazaq jerinde  qazaq  halqy óz tәuelsizdigi ýshin kezekti ret kýreske shyqqandyghy aqiqat. Tarihta ýsh jýz birigip bastaghan últ azattyq kýres  Jetisu ólkesin de ainalyp ótpedi. Kenesary Qasymov kóterilisi býtkil qazaq  dalasyn sharpyp, Jetisugha da onyng bir úshyghy jetken bolatyn.  Tәneke  batyr  Kenesary hangha  orasan zor qoldau kórsetip, hannyn  qyrghyz eline Jetisu óniri arqyly ótuine ýlken yqpal jasady. Al  osydan keyin   qyrghyz manaptarynyn  Resey patshalyghyna satylyp,  Kenesarynyng basyn alyp, Qapal, Ayagóz  arqyly Ombygha  jibergenin estigen Tәneke batyr Jetisu jerinen  matay, sadyr, arghy  betten qyzay elinin  rularynan  2000-gha juyq qol jinap baryp, qyrghyz manaptaryn ayamay  jazalaydy, qúldyqqa jegedi. Búl tarihy shyndyq, tarihshy  Ermahan Bekmúhanbetov  osy oqighany  atap  kórsetken.

Iliyas Esenberlin aghamyzdy HH ghasyrdyng batyry, qaharmany deuimizge әbden bolady, 1969 jyly ol kisi Kenesery handy zerttep, qazaqtyng songhy hany retinde halqymen qauyshtyrghan bolatyn. Kenesarynyn  qyrghyzdan kegin qaytarghannan bastap Tәnekeni halqy: «Qazaqtyng songhy batyry» dep  atady Kenesary úrpaqtarynyng han jóninde jazghan shygharmalarynan Tәnekeni ataghanyn kezdestirmedim. Qayran qalamyn. Ólimde  han da, qara da, Allanyng da, jaudyng da aldynda birdey emes pe?

Tәneke batyr 1846 jyldyng ayaghynda Reseyge júrttyng eng sonynan qosyldy. Búl ózi basqaryp otyrghan Matay  elin aman saqtap qalu ýshin amaldyng joqtyghynan, sharasyzdyqtan barghan qadam bolatyn. Bir jaghy Resey, ekinshi jaghy qoqandyqtar qysqan qysyltayang shaqta, halyq ishinen shyqqan alauyz  Rýstem  súltannyng óktemdigi qara halyqty odan sayyn әlsirete berdi. Rýstemning әreketi beykýnә balalar men әielderding ólimine sebepker boldy. Tәnekening tegeurininen qoryqqan ol, qashyp-pysyp jýrip, aqyry Baraq batyrdyng qolynan qaza tabady.

Qarashekpendiler Jetisugha kelip, eng shúrayly jerlerdi tartyp alyp, qazaqtardy qúm men shóleyt, qu taqyrgha qughanda, patsha aghzam qazaq súltandarynyn  sózin qúlaqqa qystyrmaghanda Tәnekenin  tóte jazumen  jazghan hatynan song 1857 jyly ( Q.R.memlekettik múraghat qor.fondy  № 15, tirkeme №1, is № 179, buma №5)  patsha kanseliyariasy  Tәnekege  tikeley jauap qaytaryp, zorlyqpen alynghan shýigin jerler qaytarylyp, qazaqtar óz jerine qayta qonystanady. Búdan biz Tәnekenin  rugha, jýzge bólinbeytin últjandyghyn kóremiz. Tarihshylardan «Patshalyq  Resey  Tәneke  batyrdy qay qasiyetine bola qúrmettedi eken?» dep súraghanymda olar: «Tәnekesiz Qashqariya qaqpasyna kire almas edi, Jetisuda tynysh ómir sýrmeytin edi» dep jauap berdi. «Shoqynghan» dep býgingi qazaqtyng maqtanyshy Shoqannyng basyna qauip tóngende Tәneke batyr ólimnen qútqarghanyn Seydesh  Múhametshin jazady. Balqash kóli jaghasynda payda bolghan kisi jegish jyrtqysh jolbarys sol jerde ómir sýrgen  úly jýz taypasyna tynyshtyq  bermegen. Tәneke batyrdy kómekke  shaqyrady,  Tәneke batyr  jolbarysty óltirip  eldi ajaldan qútqarady. Jolbarystyng eki kýshigin  ózimen birge ala ketedi. Bir kýshikti Tәneke joryqta jýrgende topograf  Nifantiev  Ombygha úrlap әketip, odan әri aq patshagha syilaydy.

Tәneke batyr orys pen Qoqangha qarsy shyqty, Qytaydy jerden  aidady. Eng bastysy olargha eldi qyrghyzbay aman alyp qaldy. Ishten shyqqan jau jaman demekshi, Rýstem qanisherding qúrghan túzaghynan elin aman birneshe ret  saqtap qaldy, ózi de qaterden  aqyldylyghy arqasynda qútyldy. Tәneke batyrlyghymen qosa әdil biyligimen, el qamqory, Jetisu jerining upraviyteli boldy. («QR memlekettik múraghat qory  № 44 tizim №1, is № 29145, buma № 9 »).

Tәnekeni  Shoqan  qoljazbasynda «qolaghash múryn, shýnirek kóz, shudaly tós» dep sipattaydy, shudaly tóstigi shudaly shyghar, al múryny men kóz turaly aitqany shyndyqqa janaspaydy. Biz biletin 7 әielinen taraghan tipti, 4-shi, 5-shi úrpaqtaryna deyin múryndary bir kelki qús múryn, kózderi ashyq, qastary, shashtary qalyn, búiralau, at jaqty, tipti әr әielinen tughan balalarynan úqsastyq  tabylady. Tarih tanushylardan Shoqan atamyzdyn  búl jazbasynyng mәnisin súraghanymda: «Shoqan Tәnekeni jazbalarynda qaldyru maqsatynda jaghymsyz túrpatta jazugha mәjbýr bolghan, әitpese, basqarushylary rúqsat etpes edi»- degendi aitty. Al endi «barymtashylyqqa» kelsek, Shoqan ózin ólimnen qútqarghan Tәnekeni, Qashqariyagha deyin jolda tonaushy-qaraqshylardan saqtap, Qashqariya qaqpasyn aiqara ashyp bergen Tәnekeni «barymtashy» deuine jol bolsyn. Biraq sol zamanda býtkil batyrlardy barymtashy dep aitatyn edi ghoy. Tipti, keybir batyrdy «úrysyn» dep kózi tirisinde betine baspap pa edi? Mysaly, әulie Búqar jyrau Qabanbay men Bógenbay arasyndaghy kiykiljinde: «Ey, Bógenbay, taqymyng keppegen úry edin, Qabanbaydan búryn nayzandy qashan jaugha tiredin?» degen aqiqatty aitqan әdil de, azuly by emes pe edi? Býgingi kýni dәriptep otyrghan basqa da batyrlar jóninde de úry, satqyn degen әngimeler tolyp jatyr.Tipti, Tezek tórening ózi de úry atanghan emes pe edi .

 Áruaqtary keshirsin. Qazaqtyng batyrlary 500 emes, 500 mynnan asary haq. Ondyq, elulik, jýzdik, myndyq basqarghan batyrlar nege atalmaydy? Áytpese, myna úlanghayyr jerdi nayzanyng úshymen, bilekting kýshimen jaulap alu atalyp jýrgen eki-ýsh batyrdyng enbegi ghana emes. Tәneke  - «Pochetnyy kirgiyz», «Horunjiy», «Starshiyn» ataghyn alghan, altyndalghan ton kiygen, altyn medali taqqan marapat iyesi (QR memlekettik múraghat qory, 44-tiz.1 is, 29145). Biraq, ayaqtan shalushylar bilimi, sanasy tayaz keybir rushyl, jýzshilder «barymtashy» degen sózdi jeleu etip, jalau qylyp Tәnekeni qaralaghysy keledi. Tәneke batyr, balasy Qojabek bolys, әkesi Doset bi, atasy Qydyraly bi, arghy atalary Bóribay batyr, Sary bi, batyr Reseydegi qazaqtyng alghashqy elshisi, Tólegatay, Qytay bi, Matay, Qaptaghay batyrlar turaly jergilikti jerde kóp aityla bermeydi.Tipti aitylmaydy da. Patshalyq Resey  Tәnekeni  Kenesary hannyng jaqtasy dep aiyptasa, Sovet ókimetining túsynda bay, kapitalistik element dep  atyn atamady. Jәne de búl taqyryptar qozghala bermeytin sebebi,  búl әuletti «halyq jaulary» әueli basta M.Tynyshbaev, IY.Jansýgirov, E.Bekmahanov t.b. zerttegen, jazbalary ózderimen birge qúrtylyp, jariyalanugha qatang tyiym salynghan. Tәuelsizdigimiz qolymyzgha tiygeli  20 jyldan asty, biraq bayaghy jartas, sol jartas. Tәneke Eskeldi atamyzdyng qyzyn aldy, tughan kýieu balasy, Balpyq atamyzdyng qyzyn úly Esimbekke әperdi, nemeresi Jaqsybekke Balpyq atanyn  tughan inisi Tilenshining qyzyn qosty. Yaghny әulie atalarymyzben Tәneke  qúrdas, zamandas.

 4. Er  Dóset (Dos bi) Qydyralyúly

Tәneke (Núraly) batyrdyng әkesi Dóset – tirisinde qayyrymdy atalghan Qydyraly biyding túsynda biylik jýrgizgen, býtkil qazaq halqyna                                                                        qamqor bolghan, sonymen qatar kóripkel әuliyeligimen  el jadynda  qalghan tarihy túlgha. Kóbine búl kisi turaly auyz әdebiyetinen, yaghny anyz bolyp aitylatyn estelikterden bilemiz. Qazaq biyleushileri is qaghazdaryn, mórin qorjynda, ózimen birge alyp jýrip, múraghatqa tapsyrmaghandyqtan jәne de  saqtalsa da  Is qaghazdary arab, tóte jazumen jazylghandyqtan, ony  qazaqsha audaratyn audarmashy býginde joqtyng qasy. Búl kisini eli er Dóset deytin. Jongharlar әlsirep, Qytay men qoqandyqtar boy  kótere bastaghan kezde ómir sýrgen Dóset babamyzdy kórgender: «Boyshan, aqsary, qasy qalyn, úzyn, kóbine qasyn tómen týsirip, qasy kózi men múrnyn jauyp túrady eken, toqtamdy, sabyrly, meyirimdi bolghan» –dep aitqa eken. Mәiiti Qyzylaghash auylynan  shyghysqa qaray 17 shaqyrym jerde, aumaghy 2-3 gektardy alyp jatyr. Tәneke әkesine    4000 serkening  mayymen, 4000 attyng qúiryq jalymen sary balshyqqa aralastyryp, kirpish qúiyp, zirat túrghyzghan. Baba beyiti  sol kezde  biyiktigi 18 -20 metr, kóldeneni 2-2,5 metr bolatyn  biyik dónesten oryn saylapty. El jadynda Dóset turaly mynanday anyz aitylady. Birde atqa mingen  sholaq etek kelinshek pen el aghasy beyit túsynan: «Dóset, qúdyretindi kórset», -dep  shaba jóneledi de ekeui de omaqasyp attan qúlap, neshe jyl tósek tartyp jatyp qaytys bolady. Búl alghashqy auylgha kelgen ateizmnin  uy edi. Azamattyq soghystyng oty tútanghan aumaly-tókpeli kezde qyzyldyng komandiyri Dóset biyding mazaryna kelip, dýrbimen jer sholayyn dep  beyitke órmelep shyghyp, jan-jaghyna qarap túryp, mazardyng tóbesinen qúlap týsipti. «Ne boldy » dep qaumalaghan orynbasarlary men soldattaryna: «Qasy, saqaly әppaq shal «týs ýstimnen» dedi», - depti. Sóitip qyzldar mazar janyna jolamaytyn bolypty. Sodan osy kýnge deyin tirishilikte joly bolmay jýrgen nemese bir balagha zar bolghan ata-analar Dóset biyding beyitine týnep, tilegin shyn niyetimen tilese, oryndalady degen senim qalyptasqan .  Qyzylaghash jylqy zavodynyng diyrektorlaryn  SSSR kezinde  tek Mәskeu taghayyndaytyn, Respublika, oblys basshylyghy qarsylyghy joqtyghyn aighaqtaytyn. Nәsili orys bolsa da, sol basshylar әulie atanyng basynda «Ábestik etpender» dep, traktorist, pishenshilerine eskertip otyrady eken.Sovhoz-zavodtyng jylqy fermasynyng mengerushisi: «Mne ded pomog  izbejati  ot turimy»-dep atanyng basyna baryp túratyn kórinedi. Ferma jylqylarynyng ýstine jappay belgisiz jara shyghady, «qúrydym, bittim» dep shyj-byj bolyp jýrgende oghan qazaqtyn  bir  aqsaqaly býtkil joralghysyn jasap atanyng basynda 7 kýn týnep, tilek tileuge kenes beredi. Ony búljytpay oryndaghan ferma mengerushisining jylqylary ýstindegi jaradan qúlan taza aiyghady. Ayta berse, atanyn  qasiyeti, sharapaty turaly anyz әngime kóp. Áruaq syilaghan qazaq emespiz be, atanyng beyiti qasynan attyly týsip, jauyalap, kólikti toqtap, әruaghyna syiynyp, rúqsat súraghanday bәseng jýrispen ótedi.

5.  Qydyraly bi, batyr  Bóribayúly

Erte   biylikke aralasqan Qydyraly jas shaghynda  «Bala biy»,kemeline kelip el aghasy bolghan  kezinde oryndy sóilep «Dara biy», dóp basyp, tauyp sóileytin «Dana biy», jasy úlghayghanynda «Baba biy» atanypty.

Auyz әdebiyeti, «Babalar sózi», Segiz seri «Bóribay batyr» dastanynda jyrlap ketken, óleng týrinde aitylghan myna joldargha zeyin sala ótsek:

                           Bóribaydan Qydyraly beseu tudy,

                           Qydyraly Bóribaydyng jolyn qudy.

                           Ol kýnde onan asqan kisi bolmay,

                          Men sheshenmin degenning tilin budy.

Qydyraly biyding «qayyrymdy» ataluynyng basty 3 sebebine toqtalsaq, birinshi sebep – Qydyraly óz kindiginen 11 úly bolghan, sol 11 úlgha qosa shapqan jerinen kelgen qolgha týsken shonjarlardyng balalaryn da asyrapty. Qydyraly atadan 11 úl,11 qúl, yaghniy  22 úrpaq  taraydy  jәne de Qydyraly óz balalaryna: «Osy balalarymdy qúl dep bólgenin, mening ýmbetim emessin» dep ósiyet qaldyrghan eken. Sondyqtan bolar syrt kózder aitsa da, úldan taraghandar әli kýnge bólinip jatqan joq.Adamdy maqtaghan bolyp, mysyn basu maqsatymen ot tastay sóileytinder: «Qydyralynyng úldary túrmaq, qúldarynyng ózi hannyng úlynday ghoy»dep jii tanday qaqqan. Ekinshi sebep – Qydyraly by jaz jaylaugha, qys qystau, kókteu-kýzeuge kóshse de, júrtyna toshalasyn tigip, qazan-oshaghyn qaldyryp ketetin bolypty, júrtyna kelgen dalagha kelgendey bolmasyn dep. Sondyqtan bolar el auzynda qalghan:

                                 Toqagha qonghansha qoghagha qon,

                                 Bikenge qonghansha tikenge qon.

                                 Qaragha qonghansha dalagha qon.

                                 Kóship ketken Qydyralynyng júrtyna qon-degen sóz bar.  Ýshinshi sebep – Qydyraly biydin  әdil de, adal biylik sheshiminde. Qayyrymdy Qydyraly bi;   

-          Handa - úl bolmaydy,

                                                                        Biyde- qúl bolmaydy.

                                                                        Han - óz elining úly,

                                                                        By - әdildikting qúly.

                                                                        Han óz úlyna tartsa, -

                                                                        Halqyna kәdirsiz.

                                                                        Biy-qyldan may tartsa,

                                                                        Biyligi әdiletsiz, - degen eken.

«Qyldan may tartsa» degen sózding tórkini qayda jatqanyn sóz úghatyn qazaqqa týsindirip jatu artyq. Búl sózderding qay joly bolsa da  ónege tútarlyq úghym, aqiqat jolyndaghy ústanym. Qayyrymdy Qydyraly biyding jer dauyna aralasqany turaly mynanday bir әngime bar.

Eki rulas elding bir  ru basysy: «Molda  bir kesken, endi Qydyraly biy  bir kesip, órisimdi tarylta almas», -dep dolylanyp yzagha bulygha ses kórsetipti. Sonda

                                                                  Qayyrymdy Qydyraly biy:

                                                                  Kesirtkening qúiryghyn kesse

                                                                  Qayta ósip úzarady.

                                                                   Itting qúiryghyn kesse-

                                                                   Mýshelenip zorayady,

                                                                   Kesude de kie bar,

                                                                   En salghan malda – ie bar.

                                                                   Dýniyege kelgen sharana

                                                                   Kindigin kespey bola ma?

                                                                   Talpynsa sәby dalagha,

                                                                   Túsauyn kespey bola ma?

                                                                   Qoja-molda  aldyn kórmegen er bala,

                                                                   Músylman bolyp ona ma?..

                                                                   Kesude de kie bar,

                                                                   Kesimdi sózde jýie bar.

                                                                   Kesilgendi kemdik kórsen,

                                                                   Músylmandyqtan bezgening emes pe ?

                                                                  Ataly sózge toqtamay,

                                                                  Aghayynnyng joghyn joqtamay,

                                                           Tiri jýrip ólgening emes pe ?- dep jer dauyn әdil sheshken eken. Sonymen qatar osy tústa qayyrymdy  biyding tuysyna aitqany bar:      

                                              Bar bolyp joq degenin,

                                              Sýbesi qarys donyzdan aiyrymy  kәni?

                                              Joq bolyp bar degenin,

                                              Boq domalatqan qonyzdan  aiyrymy kәni ?

                                              Bәrinen de úghysqan-

                                              Bereke,birlik artyq,

                                              Qúmyrsqaday úiysqan,

                                              Qaraket artyq.

Mal ashuy, jan ashuy degen Qydyraly biyge  at  arqasynyng jauyr bolghanyn birinen biri kórgen  eki  jigit jýginipti. Sonda Qydyraly by ekeuining de toqymdaryn aldyryp, audaryp kórip:    

Toqymy jaqsy er túrman-

At arqasyn ketirmes.

Toquy jaqsy jigittin,

Aqyly azyp ketilmes- dep toqymy  bylghanghan jigitti kinәlap, aiyppúl salyp, daudy toqtatypty.

Sonday-aq jer dauy, jesir  dauy, qún dauy, ar dauy, mal dauy basqa daulardy Qayyrymdy Qydyraly by sheshendigimen, tapqyrlyghymen birge beyneli de salmaqty sóz qúdyretimen sheship otyrghan. Qazaqta «Barymta- qarymta» degen  bolmashyny syltau etip, bay-shonjarlar barynsha qoldanghan, búnyng ar jaghynda búrynnyn kele jatqan  óshpendilik – kek alumen birge әlsizding malyn úrlap ózine sinirip ketu maqsaty boy kótergen. Áriyne, búnday jaghdayda mal joghaltqandar qol qusyryp otyrmay biyge jýginedi. Osynday bir dau-damayda Qayyrymdy  Qydyraly by aptyqqandardy  aqylgha shaqyryp aitqan eken:

                                            Búidaly búqa búlqynar,

                                            Bayansyz jigit júlqynar.

                                            Búlqynghan búqa  búidasyn  ýzer,

                                            Búidasyn ýzer de búzaudy sýzer.

                                            Bayansyz jigit júlqynsa da,

                                            Jaugha shaba almas,

                                            Daugha jaramas, - dep  daulasushylardy ymyragha keltirip, maly joghalghan elding malyn qaytartypty.

Álsizdi qorlau, әieldi zorlau, kedeydi, jalghyzdy kemsitu, ýstemdik, ozbyrlyq - ar dauyna jatady. Qayyrymdy Qydyraly biyding atasy Sary batyr, biyden tughan bir bauyry  kýnin zorgha kórip jýrgen kirme aghayyngha  qysastyq kórsetedi. Búny estigen Qayyrymdy by atamyz, býiregi aghayyngha búrylmay, әlsizding múnyn múndap, ýstemdik kórsetken óz tuysyna 9 aiyppúl salghan eken. Tuysy «Biz Sary biyding úrpaghy edik, qaydaghy bir kirmege jyghyp berdin» dep ókpe aitady, sonda Qayyrymdy Qydyraly biy:

                                     Bireuding baghy asyp tuady,

                                     Bireuding taghy asyp tuady.

                                     Bireuding jaghy asyp tuady.

                                     Baghym asyp tudy dep,

                                     Aqylynan azyp,asyp-tasysa ne bolar?

                                     Taghym asyp tudy dep,

                                     Tizege salyp,taqymgha bassa ne bolar?

                                     Jaghym asyp tudy dep,

                                    Qalyptan tanyp, jaqyngha tartsa ne bolar? -dep tuysyna qarsy súraq qoyypty.

Auyl aqsaqaldary arasynda Qayyrymdy Qydyraly biyding ósiyeti, fiosofiyalyq  sózderi kóp aitylyp keninen taraghan:

                                        Ataly sóz-

                                        Aqsauyttan ótedi.

                                        Aqqúmghan-

                                        Albastynyng jolyn kesedi.

                                        Qara qazan

                                        Qaynaghan kekti basady,

                                        Qara maldan-

                                        Qúlaghy shúnaq qúlyn asady.

                                        Qúryltay degen  bir qús  bar,

                                        Qúlamagha salar úyasyn.

                                        Qús ekesh qústa qorghanar,

                                        Úyany búzbas shyn asyl.

Búl anyzdyng barlyghy jastayynan auylda ósip, shejireli auyl danalarynyng auzynan estip jadynda saqtap, býginde halyqpen qauyshtyryp, jaryqqa shygharghan, qayyrymdy Qydyraly biydin  úrpaghy, belgili balalar aqyny, QR jazushylar odaghy mýshesi, oblystyq, respublikalyq talay gazet, jurnaldardyng qyzmetkeri, QR Parlamenti Mәjilisi,Últtyq Bankining jauapty qyzmetkeri, Ádilet ministrligining basqarma bastyghy bolghan, marqúm Ótepbergen Aqypbekovtin  enbegi.

Qaz dauysty Qazbek biy  men  Bala by Qydyralynyng arasynda bolghan  saual-jauap (býgingi testirovaniye) ýlgisindegi sózder yaky By atanu ýshin auzyna eldi qaratqan maytalman tóbe biylerding san týrli synaghynan ótip baryp, olardyng batasyn alghannan song ghana by atanyp, halyqtyng senimine, biylik sheshimimen, aqylymen, tapqyrlyghymen, danalyghymen, әdilettigimen qúrmetke ie bolghan. Ýsh jýzge  aty shyqqan Qaz dauysty Qazbek by jastayynan biylikke aralasqan Bala by Qydyralygha batasyn bergen degen derek bar (Ótepbergen Aqypbekov).

Onyng úzyn-yrghasy mynanday: «Ýsh jýzge aty mәshhýr Qaz dauysty Qazbek Bala by Qydyralyny  aldyna shaqyrtypty deydi, dausyn soza amandasyp, endi jaylana bergen bala biyge:

                      Súmyray   kelse su qúridy,

                      Sýmbile tusa su suidy.

                      Qaharlansa  óng suidy,

                      Qar jausa kóng suidy  - osy sózderding maghynasy ne ?-dep synapty. 

Sonda Qydyraly :

                                      -Su tartylarda tasqyn bolar,

                                      Az kýn alashapqyn bolar.

                                      Su shirkinde ne jazyq bar ?!

                                      Qara sugha úryq shashatyn,

                                      Su tasysa keri  qashatyn,

                                     «Súmyray» degen balyq bar.

                                     «Súmyray»    kelse su qúridy-

                                      Degen sóz sodan qalghan halyqta.

                                      Súmyraydyng da súmyrayy  bar,

                                      Sóz týiini balyqta emes, qalypta..

                                      Sýmbilede kýn jylamyqshylanyp,

                                      Týn salqyndap, qyrau týsedi.

                                      Topyraq – sudyng ólen-tósegi,

                                      Topyraq suynghan son,   

                                      Su suynbay netedi?!

                                      Kónil tarylsa-jýrek suynar.

                                      Suynghan jýrek yzghary ónge shabar

                                      Jýrekti jylytatyn-

                                      Meyirim men peyil bolar...

Al endi « Qar jausa kóng suidy»-degenning mәnin úqpadym dese kerek, kóng qatsa qalybynda emes pe dep- irkilipti  . Qazbek biy:

                                        Taqpaqshyl biyding oiy tayaz,

                                         Sózi jaydaq keledi,

                                         Aytaryn saylap keledi,

                                         Jaydaq sóz – aibat ta,

                                         Ayghaq ta emes.

                                         Kesimdi sóz qysqa bolar,

                                         Ári núsqa bolar...

                                         Taqpaqtasang da,

                                         Tapqyrlyq tanyttyn,

                                         Aqylyna –túshyndym,

                                         Aytuyna-qanyqtym!.

 

                                        Sheshilip sóileseng de esip sóileme,

                                        Kesip sóile!

                                        Aq pen qarany sheship sóile,

                                        Taqpaqtap sóilep Bala by atandyn,                             

                                        Tauyp sóilep Dara biy  atan,

                                        Taptap sóilep Dana by atan !.

                                        Áu-miyn, - dep  Qydyralygha batasyn  beripti.

Qydyraly by jastayynan biylikke aralasuyna myna oqigha sebepshi  bolghan  dep  tújyrymdaydy  Ótepbergen.Týsken oljadan «Bóribay sybaghasy» jeke bólinetinin kórip ósken Qydyraly osynday bir bóliste maghan da atamnyng sybaghasyn berinder depti. «Tobyqtay bolyp sybagha súrauyn»- degenderge, Qydyraly: 

–        Tobyqtaydyng da

Taylaqtay qúny bar,

Taydyng da túlparlyq  syny bar,

«Dýldýltastyn» týgindey,

Tenbilkók,tarpang tay eken,

Taqymyma say eken,

Qalauym osy,  halayyq ! - dep tenbil- kók taygha qarghyp minip alyp :   

                                                        - At jalyn men de tartayyn,

                                                         Saurangha sauyn aitayyn.

                                                        «Tanbaly tasqa» tau etip,

                                                         Sarysu baryp qaytayyn.

                                                         «Aqsýiek» bolmas ermegim,

                                                          Jaq sýiekke salmaq artayyn! – degen eken.

 Osy kýnge deyin auyldaghy tuystar  soghym soyghanda  «Bóribay sybaghasy» degen sybagha berip jiberetin, babalar dәstýrin  auyl saqtaytyn.

5. Bóribay bi, batyr Saryúly

 

Qazaq halqy ómir sýrip otyrghan jerde ruhany baylyqtyng biri – auyz әdebiyeti asa manyzdy bolghandyqtan jәne de sol ruhany baylyqtan ortasyn oiyp oryn alyp otyrghan Bóribay batyrdyn  esimi halyqpen birge jasap keledi. Jongharlarmen joyqyn soghysta Bóribay elin aman alyp qaluda, basyn ólimge tigip, jalpy qazaqqa kelgen nәubәtten, yaghny kýngey jaqtan qaptap kelgen qalmaqtan, tek óz  ruyn, óz elin aman  alyp shyqpay sonymen qatar qaramaghyndaghy Jalayyr, Qonyratty jongharlardyng talauyna týsirmey ózi bastap Sarysu boyyna kóshirip әkep qonystandyrady. El basyna  tughan auyr kýnde  qazaq elining auyz әdebiyeti «Elim-ay» atty zarly  әni osy kýnge deyin jadymyzda saqtaldy ... 

 

                                         Bostyryp jalayyr men naymandardy,

                                         Altay men Alataudy qalmaq aldy

                                         Jalayyr,Nayman,Qonyrat Bóribaygha erip,

                                         Sarysu boyyna kep qonystandy.                              

  Búl is әreket Bóribay batyrdyng danqyn býkil ýsh jýzge jayady. 

 Bóribay batyr 1689 jyldary tughan bolu kerek, tughan jeri   Qora atty keng jaylauda, al qaytys (1740/50) bolghan jeri Sarysu  óniri, amanat retinde jerlenip, keyin mýrdesi Týrkistangha  Qoja Ahmet kesenesi janyna qoyylady.

Bóribay batyrdyng esimi alghash ret HIH ghasyrdyng jartysynda  Qazaq elining jerin,tarihyn etnografiyasyn, jalpy qazaqtyng bolmysyn zerttegen orys oqymystylyrynyn  jazbalarynda, esimi úrangha ainalghan Bóribay batyr turaly mәlimet N.IY.Goredkovtyng enbeginde kórsetilgen eken.                                                                                                                                                                             Odan beri M.Tynyshbaev, B.Syrttanov, S.Amanjolov, N.Mynjan, M.Múqanovtyng zertteuleri bar. Jazushy Q.Júmadilov, Tórebay aqyn, QR ÚGhA korr mýshesi B.B.Kәribaev tariyh, arheologiya, etnologiya fakul.Qazaqstan tarihy kafed.professory,T.Birbalanov, balalar aqyny, jazushylar Odaghy mýshesi, marqúm  Ótepbergen Aqypbekov, MaratAlybaev, Jemisbek Dulatúly kóptegen ghalym tarihshylyr, ólketanushylar, jazushy-jurnalister taghy basqa da auylynyng tarihyna enjer qaramaytyn  patriottardyng maqalalary gazetter betinde keninen jazylyp jýr.

   Jýz tomdyq «Babalar amanaty» atty halyq auyz әdebiyeti jinaghynda                                                    ...                                  Pah,shirkin,búl kisige,Qúdayym-ay,

                                                      Baq bergen-di...

                                                      maqtamay túrayyn ba-ay,

                                                      Qazaq auly sýiinse, jyr bolady,

                                                      Ýsh jýzge úran bolghan er Bóribay, - deydi.

Bóribay batyr qalmaqtyng Qapal batyrymen jekpe-jekte jenip, óltirip, mereyi ýstem bolghan eken.  Abylay han Bóribay batyrdyng erligine sýisinip, handyq jarlyghymen «atyng jaugha shapqan jauyngerlerding úrany bolsyn» dep jariyalaghan eken. Jaugha shapsa da, bәigege shapsa da, úrpaqtary «Bóribay» úranymen shabatyn bolghan. Bóribaydyng tanbasy bóri, qylysh. Bóribay batyr ómiri men enbegi әli de bolsa tolyq zerttelmedi. Búl býgingi tarih ghalymdarynyng enshisinde, aita berse memlekettik dengeydegi is shara.Tújyrymdap kelgende Bóribay batyr, aituly qolbasshy, elin jongharlardyng soqqylarynan aman alyp qalghan kóregen el biyleushisi, «Qalmaqqyrylghan»,«Anyraqay»jәne «Aqtaban shúbyryndy » shayqastaryn da qazaqtardyng jeniske jetuine ýles qosqan  jәne sol soghysqa qatysqan tarihy túlgha. Aty úrangha ainalghan aruaqty batyr. Qojabek, Tәneke,  Dóset, Qydyraly, Bóribay - Otany, halqy ýshin, janyn qighan batyrlar beynesi  býgingi jastardy  Otan sýigishtik ruhta  tәrbiyeleu ýshin  taptyrmas tarihy túlghalar.  Búlar oidan qúrastyrylghan, qiyaldyghy batyrlar, biyler emes, naghyz ómirde bolghan tarihy shyndyq.

6. Sary batyr, biy  Asanúly – Qazaqtyng Reseydegi alghashqy  elshisi

 Bóribay batyrdyng әkesi Sary bi, batyr Tәuke hannyng senimine ie bolyp, ózining aqyldylyghymen әdil de tura biyligimen qosa, asqan sheshen dilmarlyghymen  әz Tәuke hannyng aldynda airyqsha kózge týsedi. Resey memleketimen  sauda-sattyq, sayasy qarym qatynas, shekera mәselelerin sheshu maqsatynda  1690 jyly Sary by bastaghan elshilikti Reseyge jiberedi.Tobolisk qalasynda kelissóz jýrgizilip jatqan kezde sol jerge kórshiles jerding tonaushylary orys jauyngelerimen qaqtyghysyp, orystardan kóp adam ólimi bolady. Orystar Sary  batyr, biyge «Sening adamdaryn», - dep jala jauyp, elshilikke birge barghan  kisilerimen birge týrmege qamaydy. Tәuke han I Petrge hat joldap, elshilik  zanyn, erejesin óreskel búzyp otyrghanyn atap kórsetedi,elshilikke barghan adamdaryn qaytaruyn talap etedi jәne búl talaby nәtiyjeli bolady. Biraq kelissóz jýrgizilip jatqanda Sary batyr, by týrmede qaytys bolady.Tәuke han Sary batyr, by ólimine bir jyl  aza tútyp, jyldyghy ótkenshe jaugershilik, barymta-qarymtany toqtatady. Sary batyr, biydi halqy bylay jyrlaghan eken ...

Asannyng balasy Sary boldy,

Jaqsy kisi bolady әrbir joldy.

Árkimge jaqsylyqty Qúday berer,

Basyna baqyt, dәulet birdey qondy.

Bóribay batyrdyng әkesi  Sary jәy adam emes,  qazaq elining elshisi, memleket qayratkeri,  qazaq-orys  memleketi arasyn  mәmlege keltirgen sayasatker. Sarynyng esimi orys  derekterinde úshyrasady. Qazaq-orys memleketi qatynastary  HVII ghasyrdyng 90 jyldarynda  asa manyzdy da kýrdeli  nәtiyjeli mәselerdi  sheshude Sary biyding roli zor boldy. Ózi ólse de,  artynda qalghan ong isteri, halqyna azyq bolghan.

7. Asan bi, batyr Jolanúly

 Sarynyng әkesi Asan óz zamanynda әdil bi, elin, jerin jaudan qorghaghan batyr. Ol kisi turaly jyrlarda bylay delingen;

                Jolannyng balasy batyr Asan,

                Aqyly bú kisining bolghan astam.

                Múnsha halyq biylegen aqylman,

                Búl kisi de jaqsy bop, boldy kósem.

                Tentekti salady eken tabanyna,

                Shynjyr balaq, shúbar tós bolyp ótken,

                Orysqa qaramaghan zamanynda.

 Búl jyrdan bayqaghanymyz Bóribaydyng atasy Asannyng jәy adam emes ekeni bayqalady, orys patshalyghyn kózine ilmey, baghynbay ótkeni jyrda tilge tiyek bolghan. «Asannyng altauy, Asannyng alty qasqyry» dep atalatyn ataly sóz bar.

Búnyng sebebi Asannyng alty batyr úldary elin, jerin qorghauda asqan erligimen

attary shyqqyn: Sary batyr, Qyrghiqonaq batyr, Jaqsylyq batyr, Bórte batyr,

Qarjau batyr,Toqa batyr degen óz kindiginen tughan balalary Asannyn   atyn,taghy da biyikke órletken.

 

                    Jolan bi, batyr Esengeldiúly,  

                    Esengeldi biy,batyr Qaptaghayúly

 

Búl Jolan men Esengeldi bi, batyrlar turaly jyrda bylay delingen;

                         Balasy Qaptaghaydyng Esengeldi,

                        Ár-әrkimge qylayyn myna jyrdy.

                        Esengeldi balasy Jarylqamys, batyr Jolan-dy

                        Qay adamnan qalmady myna zaman.

 Qaptaghay bi, batyr Matayúly

Qaptaghay batyrdyng esimi  býtkil orta jýzdin, onyng ishinde qalyng naymangha úran bolghany  tarihta mәlim. Qaptaghay biy,batyr boluymen birge, asqan baylyq pen biylikti qatar iyelengen.Taypa kósemi, basshysy. Ol turaly jyrda:

                            ...Ókiresh Nayman, Jalayyr,Tólegetay,

                              Tórtuyl, Qarakerey, Sadyr, Matay.

                              Ýsh jýzde múnan asqan jan bolmaghan,

                              Baylyq, biylik ketpegen er Qaptaghay.

Búl jyrdan  Qaptaghay batyr (shyn aty Qoldas) ómir sýrgen zamanynda el irgesi sógilmegen, auyz birlikpen ru, jýzge bólinbey Qaptaghay batyrdyng tuynyng astynda jaugha birikken  Qazaq elin kóremiz.

Almaty oblysyna qarasty Qapshaghay qalasy turaly ólketanushy Vladimir Taran ózining «Solnechnyy gorod» atty enbeginde Qapshaghay qalasynyng atyn Qaptaghay batyrmen baylanystyrady. Onyng jazuy boyynsha,. «Qapshaghay» sózining shyghu tegining taghy bir boljamy Jonghar shapqynshylyghy zamanymen baylanysty, qazaq qolbasshysy Qaptaghay batyr búl jerde ózen arqyly ótip, onyng arnasyn qúm salynghan qaptarmen bekitip tastamaqshy bolady. Yaghni, qap sózi de Qapshaghay ataluyna negiz bolsa kerek.

Qaptaghaydyng әkesi Matay bi, batyr.  El arasynda Mataydyng azan shaqyryp qoyghan aty – Sarykerey eken, is әreketi aygha úqsaghandyqtan Matay atanyp ketken deydi.  Matay dep aydyng erkegin ataydy. Sarykerey men Qarakerey egiz degen sóz bar halyq arasynda. Mataydyng әkesi Qytay (qytayday kóp bolsyn dep atyn  yrymdap qoyghan), Qytaydyng әkesi Tólegetay  (Tólek atay), onyng әkesi Qúrmanay, onyng әkesi Sýgirshi, onyng әkesi Belgibay (Ókiresh), onyng әkesi NAYMAN (Naybi) atamyz.

Kórip otyrsaq múnday tekti túqymnan, tekti ata-babalardan jay adamnyng shyghuy  mýmkin emes. Matay batyrdan  bastap qarap otyrsaq onyng keyingi úrapghynyng ózi shetinen qarakók: biri el basqarghan basshy-kósem, әsker bastaghan qolbasshy, әdildik aitqan bi, han sarayynda kenesshi, Qazaq memleketining qalyptasuyna aqyl-oyyn, kýsh-qayratyn júmsaghan qogham qayratkeri, elshi, bolys. Esimderi úrangha ainaluy tarihta  óte siyrek kezdesetin jay. Esimi úrangha ainalu ýshin, mindetti tirde ol túlgha – batyr bolu kerek, el basqara alatyn  sheshendik pen birge qasiyetti, aruaqty, arqaly bolu kerek. Al osy  Naymannyn  tek Matay ruynan shyqqan osynshama batyr, by bolghan eken, al basqa rulardan qanshama batyr shyqty desenshi?.  Áulie Búhar jyrau babamyzdyng «Nayman bolsang Matay bol» deui beker emes eken. Jattandy 2-3- batyrdy, biydi, әuliyeni  ghana aityp, úrpaqqa ýlgi bolar ózge túlghalardy tasada qaldyru – tariyhqa qiyanat bolady dep sózimizdi týiindemekpiz.

Tәnekening  Qojabegining nemeresi 

Gýljan Múqatayqyzy

Abai.kz

 

 

 

 

 

 

 

1 pikir

Ýzdik materialdar

Alghys aitu kýni

Alghys aitu kýni jәne onyng shyghu tarihy

Jomartbek Núrman 1562
Alashorda

Qojanov mejeleu nauqanynda (Jalghasy)

Beybit Qoyshybaev 2256
Ghibyrat

Qaysar ruhty ghaziz jan

Múhtar Qúl-Múhammed 3522