Úzaq uaqyt baspasóz salasynda enbek etken Qazaqstannyng halyq jazushysy Ázilhan Núrshayyqovtyn: «Jurnalister – jýrek jyrshysy. Adamzat ishindegi eng jýrdek jandar – jurnalister. Jurnalisterding barmaytyn jeri, shyqpaytyn shyny joq. Jurnalister – kóregen halyq. Aspandaghy býrkit jerdegi jorghalaghan qúmyrsqany kórse, jurnalister júrt jýregining lýpilin sezedi de, jaryqqa shygharyp, jariya etedi», – degen sózi bar edi. Sol qauymnyn, BAQ qyzmetkerlerining kәsiby merekesi de kelip jetti.

Rasynda da, jurnalisterding jazbaytyn taqyryby, qozghamaytyn mәselesi joq. Eldik, últtyq, qoghamdyq problemalardan bastap, ómirding týrli salalaryndaghy san aluan týitkilderge deyin jazady, adam janynyng qyrtys-qatparlaryna deyin ýniledi. Jurnalist qauymy – oqyrman súrauy, qogham ynghayy, aqparat dilgirligi neni talap etse, sony qalayda oryndaugha baryn salatyn, óz isine shynayy berilgen shynshyl jandar.

Osy qyzmet barysynda olardyng da basynan neshe týrli qyzyq oqighalar ótip, әzil-qaljyndar aitylyp jatady. Býgin әriptesterimizdi kәsiby merekesimen qúttyqtay otyryp, sonday jayttardyng birnesheuin oqyrman nazaryna úsynyp otyrmyz.

«Pepelinisanyzdy alyp ketiniz!»

Býgingi kórnekti syqaqshy Kópen ÁMIRBEK – kezinde talay jyl BAQ salasynda enbek etken kәnigi jurnalist. Bayaghyda «Qazaq әdebiyeti» gazetinde qyzmet istep jýrip, bas redaktor Sherhan Múrtazadan rúqsat súrap, ejelgi Mysyr eline on alty kýnge sapar shegip qaytypty.

– Jaqsylyq jasaghan bastyghyma bir perghauynnyng nobayy beynelengen kýlsalghysh әkep syiladym, – dep eske alady ol. – Otyzdyng ýstindegi kezimiz. Jaspyz. Júmysta birde bolyp, birde «boshalap» ketemiz. Izdegen kezinde ornymnan tabylmay qalsam kerek, jinalys ýstinde enbek tәrtibin qozghap keldi de, maghan shýiildi. Sózin «siz» dep bastady. «Áy, bitken jerim osy-au» dep oiladym.

– Siz shetelge súrandynyz. Biz «Lәppay, taqsyr!» dep jiberdik. Jarty ay boyy jarty әlemdi sharladynyz. Júmysta bolmasanyz da, ailyghynyz jýrip jatty. Keldiniz. Maghan kýlsalghysh syiladynyz. Rahmet! Sol siyapatynyzdy mindetsip júmysta bolmaytyn bolsanyz, pepelinisanyzdy alyp ketiniz! Anau túr! – dep kózimen kórsetti.

Jerding tesigi tabylsa kirip ketetin edim, tabylmay... tiri qaldym.

«Redaktoryn tanymaytyn tilshi»

Jurnalistik tapqyrlyq, qyzyqty oqigha, oqys oilar – ajal aramyzdan erte alyp ketken qalamy qarymdy publisist, jýirik jurnalist Júmatay SABYRJANÚLYNYN «Ókpeleseng ózing bil» atty kitabynda da barshylyq. Sonyng biri – mynau...

«Óz oiym aitady: qazaqta rushyldyq derti bar degen jәy sóz. Olay deytinim, osy jasyma deyin ru dese búra tartatyn eki-aq kisi kórippin. Qyzyq ýshin solardyng bireui turaly әngimelep bereyin.

...Bir joly әlgi Eseken:

– Osy senderding «Ana tilderinnin» (ózining sóz saptasy solay) redaktory Jarylghap Beysenbayúlynyng ruy kim? – dedi maghan.

– Tipti bilmedim.

– Myna Jezqazghannyng naymany emes pe?

– Bolsa bolar, bilmedim.

Esekeng tanghaldy. Men onyng tanghalghanyna tanghaldym.

Arada ýsh-tórt ay ótti bilem, júrt bas qosqan bir jerde taghy súrady:

– Osy senderding Jarylghap Beysenbayúlylarynnyng (ózining sóz saptasy solay) ruy kim?

– Ana joly da súraghansyz, bilmeymin, óllә-billә. Ómiri kórmegen jigitim.

– A, a? Kórmegeni nesi? Mynau ne deydi? – Janymyzdaghy jigitterge sabauday saual tastady Eseken. Analar da eleng etti: «Qyzyq eken»...

– Tanymasan, júmysqa qalay ornalasyp jýrsin? – Esekeng «bәlem, ózindi mat qylghan shygharmyn» degendey masattanyp túr. Qynyrayyp jauap bergim kelip túrdy da, júrt kәdimgidey qyzyghushylyq tanytqan son, shynymdy aittym:

– «Ana tiline» eki-ýsh materialym shyqqannan keyin... Jarylghaptyng ózi telefonmen qúda týsken. Men kóp kergimey, bylq ete qaldym. Bir sózding retinde Torghaydan kelgenimdi aittym. «Bәse, Aqmolada múnday jigit qaydan jýr dep edik» dedi ol. Qúrdas ekenbiz. Ru súrasqanymyz joq. Myna kisige sonsha qajet bolatynyn qaydan bileyin... Júmysqa alu jónindegi ótinish, «lichnyy listok» degenderdi pochtamen jibergenmin. Tiyn-teben pochtamen kelip jatady...

 – Qazaqstandaghy redaktoryn tanymaytyn jalghyz tilshi siz boldynyz onda, –  dedi Múratbek inim...»

Oqyrmannan kelgen... týlki

Bauyrjan Omarúlynyng «11-shi qalamúsh» atty kitaby – qazaqtyng almas qylyshtay agha buyn tandauly jurnalisteri turaly tamasha enbek. Qyzyq oqighalar onyng ishinde de jeterlik. Sonyng birin oqy otyrynyz...

«Saparbay PARMANQÚL birde «Leninshil jasta» (qazirgi «Jas Alash» – red.) jýrgende, «Til búraghan telegrammalar» degen maqala jazdy. Qayta qúrudyng naghyz qyzghan kezi. Maqala shalghay jerlerden Almatygha keletin jedelhattardyng mәtinderi turaly edi. Til mәselesi ótkir qoyyldy. Pikir aitqan hattar ýzdiksiz aghyldy. Bir ay ótkende avtorgha arnalghan sәlemdeme jetti. Atyrau oblysynan bir beytanys aqsaqal osy maqalagha rizashylyghyn bildiripti. Ózi anshy eken. «Byltyr atyp alghan eki týlkining túlybyn shyn kónilden syilyq retinde jiberip otyrmyn. Kelinning palitosyna jagha etip saldyryp berersin» dep tildey qaghazgha hat jazypty.

Ekeuin de tórge ilip qoydy. Pәterde túratyn adamda ne jaghday bar, ol kisige rahmet aityp, ýndi shayyn salyp jiberemin dep jýrgende, hat joghalyp ketti. Kórshisi jәshik betindegi meken-jay jazylghan taqtaydy teris audaryp shegelep, Semeyge alma salyp jiberipti. Sóitip, beytanys kisige rahmet aita almaghanyna әli kýnge deyin ókinedi.

Al qos qyzyl týlkining túlyp terisi әli iluli túr. Búl syilyq oghan naghyz oqyrmannyng shyn yqylasyn bildiretin eng ýlken marapat sekildi kórinedi...»

«Qaytar ana oqyra tiygen qarasandy!» 

«Abay.kz» aqparattyq portalynyng bas redaktory Dәuren QUAT – erterektegi enbek jolyn audandyq gazette bastaghandardyng biri. «Qapal enbekkerinin» jalandaghan jas tilshisi kezinde basynan ótken bir jaghdaydy ózi bylay bayandaydy:

         – 90-jyldardyng basy edi. Bas redaktorymyzdyng tapsyrmasymen siyr fermasynyng jay-kýii turaly jazu ýshin «Arasan» sovhozyna attandym. Issapargha birinshi ret shyghuym, qolymda – qara diplomat, ýstimde – aq kóilek, qara kostum-shalbar, tipti galstuk taghyp, shikireyip alghanmyn. Fermany birden taptym, biraq naqty kimge jolyghuym kerek ekenin bilmeymin. «Ne de bolsa, ishke kirip, bireu-mireuden jón súrarmyn» dep, fermagha kire bergenim sol edi, qúiryghyn shanshyghan bir dәu qara siyr aldymnan andyzdap shygha keldi. Ne isterimdi bilmey, sasyp qaldym.

– Áy, qalshiyp neghyp túrsyng qoranyng auzynda?! Qaytar ana oqyra tiygen qarasandy! – dep bir sauynshy әiel aighay saldy. Men shelegi saldyraghan әielge bir, tanauy deldiygen qara siyrgha bir qarap, sәl túryp qalsam kerek: – Ói, mynau әli túr ma? Bolsanshy, ana siyr shyghyp ketetin boldy ghoy! – dep dinkildeydi.

Túra jýgirdim. «Arasannyn» «qarasan kelgirin» ar jaq-ber jaghynan qaqpaylap jýrip, әreng degende keri qaytaryp, sauynshy әielding qúzyryna tapsyrdym. Sonda baryp, әlgi kisi maghan kóz toqtata qarap:

– Ózimizding balalardyng biri me desem, bótensing ghoy, kimsing ózin? – dedi.

– Jurnalistpin, siyr fermasy turaly audandyq gazetke jazugha keldim, – dedim entigip. Pora-pora terlep, galstugym salpyldap, әjeptәuir kiyimimning әpter-tәpteri shyghypty. Sauynshy әiel jurnalist degendi ómirinde estip-kórmegendey, tang qalyp túrdy da:

– Qaydam, bizding auylgha kelgen bóten kisiler eng aldymen «Qyzyl otaugha» kiredi. Sonda baryp, jón súra, – dedi. Sosyn ketip bara jatyp, qayta búrylyp: – Áy, anau qoranyng auzyn bekitip ket, qarang qalghyr! – dedi.

«Qyzyl otaudaghy» kisilerge jolyghyp, súhbattasyp, siyr fermasyn asyqpay aralap, ondaghy maldyng jay-kýii, jem-shóbi, et pen sýtten oryndalyp-oryndalmay jatqan josparlar turaly maqalany jazdym ghoy. Biraq әlgi apanyng balasynday úrsyp, júmsaghan qyzyq minezi әli esimde.  

Karikaturashy bergen tegin sýt

«Jas Alashta» qyzmet isteytin, salghan suretterining ótkirligine qosa tilining totiyayyny bar karikaturashy bauyrymyz Ghalym SMAGhÚL da – aitqyshtardyng biri. Birde býginde tanymal jurnalister Esey Jenisúly, Janarbek Áshimjan, Ghalym jәne osy joldardyng avtory bar, tórteuimiz kele jatqanbyz. Anaday jerden aldymyzdy qara mysyq kesip ótuge taqap qaldy. Ony alghash kórgen Janarbek shiraq adymdap, algha ozdy da, mysyqtyng aldyn kesip, ózi birinshi ótip ketti. Sirә, aldynan oqys shygha kelgen adamnan mysyqtyng ózi de jasqanyp, kidirip qalsa kerek (basqamyz bayau ayandap kele jattyq). Múny kórgen qu tildi Ghalymnyn: «Oybuy, endi myna mysyqtyng joly bolmaytyn boldy...» – dep, ishek-silemizdi qatyrghany bar-dy.

2005 jyly (ol kezde men «Jas qazaq» aptalyghynda isteymin) «Almaty aqshamy» gazeti «Jurnalisterding tabysy qansha?» degen saualnama jýrgizdi. Soghan bergen mening jauabymnyng sonynda әzil-shyny aralas mynaday joldar bar edi: «Jurnalist mamandyghyn óz basym psihologiyalyq túrghydan asa auyr qyzmet dep bilemin. Bylayghy júrttyng keshki 6-dan song júmyspen «júmysy bolmaytyn» bolsa, jurnalist bayghús tramvaydyng ishinde maqalasynyng alghashqy abzasyn qúrap bara jatady, ýiinde shay iship otyryp, týiindi sózin qorytady, sosyn kózi ilingenshe onyng taqyrybyn oilastyrady... Yaghni, júmys kýnimiz – Gaydaydyng әigili komediyasyndaghy jalghan patshanyng grafiygi siyaqty «nenormirovannyi». Endeshe enbegimizding densaulyqqa ziyandyghyn elep-eskerip, «tegin sýt beremiz» deushiler bolsa, qarsylyghym joq».

Gazetten osyny oqyp alghan quaqy Ghalym ertesine... eki paket sýt alyp, júmysyma әkelip túr!

Sәken SYBANBAY

Abai.kz