Sәrsenbi, 24 Sәuir 2024
Janalyqtar 4035 0 pikir 29 Mamyr, 2009 saghat 04:39

Almaty aportyn qayta tiriltuge kim kedergi?

Qalanyng atynyng ózi aityp túrghanynday, Almaty – ejelden almanyng otany. Búl jer san ghasyr búryn Almalyq atanyp, múnda almanyng neshe aluan týri otyrghyzylyp, ósirilgen. Tarihtan belgili jayt, ejelgi «Jibek jolymen» jýrgen kópesterge jergilikti túrghyndar amanat aityp, olar әlemning qay jerinde qanday alma sorty bolsa, sony almalylyq baghbandargha әkelip berip otyrghan. Osylaysha, orystar kelip qonystanghangha deyin de ejelgi Almalyq (qazirgi Almaty) alma ataulynyng otany atanghan. Múny kóne tarih ta rastay týsedi.

Qalanyng atynyng ózi aityp túrghanynday, Almaty – ejelden almanyng otany. Búl jer san ghasyr búryn Almalyq atanyp, múnda almanyng neshe aluan týri otyrghyzylyp, ósirilgen. Tarihtan belgili jayt, ejelgi «Jibek jolymen» jýrgen kópesterge jergilikti túrghyndar amanat aityp, olar әlemning qay jerinde qanday alma sorty bolsa, sony almalylyq baghbandargha әkelip berip otyrghan. Osylaysha, orystar kelip qonystanghangha deyin de ejelgi Almalyq (qazirgi Almaty) alma ataulynyng otany atanghan. Múny kóne tarih ta rastay týsedi.
Al Almatynyng aportyna kelsek, sol jaqsy dәstýr jal¬ghasyn tauyp, 1865 jyly Vo¬ronej guberniyasynyng Egor Rediko esimdi túrghyny ejel¬gi Almalyq qalasyna (qa¬zirgi Almaty) qonys au¬dar¬ghanda ózimen birge birsypyra al¬ma kóshetterin ala kele¬di. Sóitip «Egordyng Alataudyng baurayyna óz qolymen ekken bir¬neshe tal almasy uaqyt óte kele, dәlirek aitqanda, 15 jyl¬dan song alyp aport baghy¬na ainaldy» degen pikirdi qa¬la¬nyng qart túrghyndary jas¬targha jyr ghyp aitady. Sói¬tip, múnyng ózi dәl osy aimaqtyng aport almasyn ósiruge ejel¬den óte qolayly bol¬ghan¬dyghyn naqty aiqynday tý¬se¬di. Múnda alghashqy jyl¬dar¬dyng ózinde salmaghy 400 gramm, dәmi til ýiiretin alma¬nyng týri payda bolady. Al qa¬rapayym sharua Egor aport¬tyng kóshet¬terin súrap kelgen túrghyndargha ony ósiruding tehnologiya¬syn da talmay ýiretedi. Osy¬laysha, Almaty aportynyng ba¬ghy janady. Mysaly, 1908 jy¬ly alghash ret Germaniyada ótk¬en bau-baqsha ónimderining kór¬mesinde kóne qala Al¬ma¬lyqta ósirilgen aport almasy óte joghary baghalandy. Osy kór¬mege qatysqan kórnekti biolog-ghalym A. Gagariyn: «Man¬ngeym (Germaniya) qala¬syn¬daghy kórmede Almalyq¬tyng aporty ózining qayta¬lan¬bas dәmimen, kólemimen bau-baq¬sha ghalymdary men komiys¬siya mýshelerin qayran qal¬dyr¬dy», – dep jazdy ózining esteliginde. Shyndyghy, osy!
Aporttyng bir ereksheligi, ol basqa almalarday kez kel¬gen jerde óspeydi. Tek ghana to¬pyraghy shúrayly tau betkeyinde, teniz dengeyinen 900 – 1200 metr biyiktikte jaqsy óse¬di. Múny bau-baqsha zert¬teu¬shi ghalymdar dәleldep te otyr. Tipti tarihtan belgili bir jayt, SOKP Ortalyq Komiytetining bas hatshysy Leo¬nid Brejnev ózi biylik qúrghan jy¬ldary Almatydan Krem¬li¬¬ge aport almasynyng ýzdik¬siz jetkizilip túruyn kýn búl¬jytpay oryndaytyn tap¬syr¬ma retinde ózining kómek¬shi¬lerine jýktegen kórinedi. Mi¬ne, múnyng ózi Almaty apor¬ty¬nyng manyzy qanshalyqty bol¬ghandyghyn kórsetse kerek. Bir ghana derek, 1970 jyly Al¬maty aimaghynda on miyl¬lion¬gha juyq alma aghashtary bol¬sa, múnyng tórt millionnan as¬ta¬my aport almasynyng ýle¬sine tiyipti. Eger ótkenge kóz jýgirtsek, Kenes Odaghyna ta¬qyrbas Nikita Hrushev bas¬shylyq etken jyldary bas¬qa emes, Almatyda yqsham au¬dandar salu maqsatynda san myndaghan gektar alqapta jay¬qalyp jemis berip túrghan aport almasynyng baghy ota¬lyp ketipti. Ol – ol ma, eger shyn¬dyghyn aitsaq, Almaty qa¬la¬syn әr jyldarda bas¬qar¬ghan basshylar aport alma¬sy¬na qas jauynday shýi¬li¬gip¬ti. Mine, sonyng saldarynan kýni keshe әlemdi tandan¬dy¬ryp, tamsandyryp kelgen, sói¬tip, Almatynyng ghana emes, Qazaqstannyng atyn ai¬day әlemge pash etken, she¬tel¬dikterdi ózine inkәr etken әi¬gili aport baqtary kózden búl- búl úshyp, armangha ai¬nalyp barady. Al qalanyng qa¬zirgi basshylary kóshe boy¬laryna «aportty saqtap qa¬layyq!» degen mәtindegi biy¬li¬bord¬tar¬dy, al Kóktóbege aport¬tyng jan¬syz «beyne es¬kert¬kishin» qoy¬men ghana shek¬telip qaldy. Sirә olar da aport¬ty ansap jýrgen boluy ke¬rek. Bәlkim, búl aport ba¬ghyn janghyrtugha dәrmen¬siz¬dik¬ten bolar. De¬gen¬men әzirge Al¬matynyng kó¬ne¬kóz baghban¬dary ghana әigili aport¬ty jan-tәn¬derimen saq¬tap qalugha beyil.
Atta GULIYEV, Almaty ob¬¬¬ly¬sy «Alatau» auylynyng túr¬¬ghyny:
– Bizder, birtop baghban¬dar¬¬dyng aport almasynyng jo¬ghyn joqtap jýrgenimizge biraz jyldyng jýzi boldy. Ne¬ge deseniz, sheneunikterding ke¬sirinen keshegi alma baqtary ayau¬syzdyqpen otalyp, alqap je¬kemenshik adamdargha saty¬lyp ketti. Sonyng saldarynan keshegi alma baghy ornyna qal¬talylar men baylar zәulim kot¬tedjder salyp tastady. Tym bolmaghanda alma baghy¬nyng qalghan alqabyn qorghap qalu maqsatynda biz zandyq túr¬ghydan talay mәrte sotqa jý¬gindik. Alayda Qarasay auda¬nynyng osy isti qaraghan sudiya¬lary zandy belinen ba¬syp, óreskel zang búzushy¬lyq¬targha jol berdi. Sonyng sal¬dary¬nan bizding aport alma ba¬ghyn saqtap qalu maqsatyn¬da¬ghy is-әreketimiz, janay¬qayy¬myz eshkimge de kereksiz bo¬lyp qalyp otyr. Shyn¬tuay¬¬tyna kelsek, búrynghy «Ala¬tau» sovhozyndaghy bau-baq¬sha búryn múnda ómir sýr¬megen qaydaghy bir adam¬dar¬dyng menshigine tiyip otyr. Al olar alma baghyn otap, óz bil¬gen¬derin jasauda. Biz Ýki¬met¬ting arasha týsuin ótinemiz.
Erjan Ahmetov, «Ala¬tau» auylynyng kónekóz bagh¬bany:
– Biz ómir boyy túrmys ke¬ship kele jatqan «Alatau» auy¬ly aport almasyn ósiru¬den elimizdegi birden-bir kósh¬bastaushy edi. Kenes Odaghy uaqy¬tynda biz 1340 gektar al¬qapqa aport ósirip, sol al¬qap¬ty kýtip-baptadyq. Aportty eli¬mizding qajetine, tipti ar¬nayy tapsyryspen Mәskeuge, birqatar shetelderge jóneltip te túrdyq. Al qazir she? Qazir alma baghy qyrqylyp bituge ai¬naldy. Bizding san jyldar boy¬ghy ólsheusiz enbegimiz, man¬day terimiz jergilikti she¬neunikterding oilanbay ja¬saghan qadamynyng «qúrbany¬na» ainaldy. Qúrbandyqqa ai¬naldy deytinim sol, alma ba¬ghynyng ornyna janbyrdan keyin¬gi sanyrauqúlaqtay biyik-biyik dualdar men sha¬ty¬ry aspanmen tildesken kot¬ted¬¬jder payda boldy. Eng óki¬nishtisi, Ýkimetting sheshimimen res¬publikanyng týkpir-týk¬pirin¬de barlyq auyl túrghyn¬da¬ryna zandyq túrghydan tiye¬sili jer telimderi bólip be¬rilu¬de. Al «Alatau» auylynyng ejelgi baghbandaryna әli kýn¬ge deyin bir shókimdey jer te¬li¬mi tiygen joq. Eger aport ba¬ghyn saqtap, onda alma ósiruge mem¬leketting jaghdayy kel¬me¬se, bizge zangha sәikes jerdi bó¬lip bersin. Sebebi, bizding ejel¬gi Almaty aportyn qay¬ta¬dan qalpyna keltiruge to¬lyq mýmkindigimiz bar. Eger bý¬gin biz keyingi úrpaqqa aport almasyn ósiruding tәsil¬de¬ri men erejelerin ýiret¬pe¬sek, kýni erteng bәrine de kesh bo¬lady. Sondyqtanda el bas¬shylary aporttyng bola¬sha¬ghy¬na bey-jay qaramay, osy mә¬seleni ondy sheshuge qol úshyn bergeni jón. Bile bil¬sek, Al¬ma¬tynyng aporty ar¬qy¬ly tәuel¬siz elimiz – Qazaq¬stan¬dy әlem elderine baryn¬sha jarqyrata kórsetuimizge bo¬lady. Basqany bylay qoy¬ghan¬da, aportty tәuelsiz Qazaq eli¬ning brendine ainaldyratyn kez jetti. Bәri de bizding óz qo¬ly¬myzda!
PS:
Bir ghajaby, sonau bir jyldary dәl osy Almatyda salmaghy 1 keli 800 gramm aport ósirilip, múnyng mәnisin sheteldik ghalymdardyng ózderi birneshe ay boyy zerttegen-di. Tipti Qazaqstan Respublikasynyng Últtyq banki 2008 jyly «Almaty aporty» degen jazuy men sureti bar qúny 500 tengelik kýmis aqshany ainalysqa shyghardy. Al osydan tura ýsh jyl búryn alma ataulynyng ghajayyp sorty Almatynyng aportyn qayta janghyrtu maqsatynda Birikken Últtar Úiymynyng sheshimimen ghalamdyq baghdarlama qolgha alynghan-dy. Dәlirek, aitqanda, sol jyly «Qazaqstannyng tauly aimaghyndaghy aluan týrli bau-baqshany, onyng ishinde, aportty saqtap qalu» jónindegi halyqaralyq baghdarlamagha sәikes shetelderden 6,5 million AQSh dollary kóleminde donorlyq kómek bólingen-di. Alayda, osynau mol qarjynyng qayda júmsalghany kýni býginge deyin júmbaq kýiinde qalyp otyr. Tek «bayaghy jartas, sol jartas» kýiinde. Sebebi әl-әzir aporttyng taghdyryna arasha týsetin sheneunik tabylmay otyr. Bәlkim, onday azamat qaltaly aghayyndar arasynan tabylyp qalar.

 

 

Jomart MOLDAHMETÚLY
«Ayqyn» gazeti, 28 mamyr 2009 jyl

0 pikir