Júma, 29 Nauryz 2024
Ádebiyet 6831 0 pikir 18 Jeltoqsan, 2014 saghat 10:44

SAHNA – GhÚMYR. «ÁRKASh AGhA»

Aqiqatyn aitu kerek, keyde biz óner men mәdeniyet qayratkerlerining ómiri men shygharmashylyghyn sóz etuge arnayy kýn belgilep, uaqyt talghap, bap izdep jýrgenimizde qapyda bar qymbatymyzdan aiyrylyp qalyp jatamyz. Sodan da bolar, óner ardagerlerining boyyndaghy asyl qasiyetterin, ózgeden bólek bolmysyn baghalap ýlgermey de qalamyz. Qúnsyzdyghymyz ben qamsyzdyghymyzdyng saldary óskeleng úrpaqtyng aldyndaghy aiybymyz.  Osy oimen halqymyzdyng ayauly azamattary, shynayylyqtyng shynynday bolghan, tabighattyng taza ózindey týrlengen ónerpazdarymyz turaly oy tolghaghym keledi. «Aldymyz – asqar bel, artymyz- shalqar kól» arqamyzdy kenge salyp jýre bergenimizben uaqyt bir ornynda túrmaydy. Óner de kóshpeli. Talay talanttardyng tirisinde bir auyz jaqsy sóz aita almay, dýniyeden ozghan son, maqtaugha sóz tappay san soghyp jatatynymyz turaly az aitylyp jýrgen joq.  Sonday tarlandardyng biri, óner degen keruenning basynda saqal-shashyn qyrau basyp, ózi somdaghan abyzday bolyp kórinetin  - Ábilqasym Janbyrbaevtyng (surette) da ortamyzdan ketkenine biraz jyldar ótti.   

Qazaq dalasynda túnghysh tuyn tikken Semeydegi Abay teatrynyng qarashanyraghynda alghash jinalghan at tóbelindey azghantay toptyng kózin kórip, asu bermes alyp ótkelding isi men ónerine oy jýgirtip, qaytalanbas tiri túlghalargha kuә bolghan Ábilqasymnyng óner ólkesindegi orny bólek bolatyn.

1942 jyly Semey qalasyndaghy teatrgha qyzmetke kelgende óner ordasynyng qúrylghanyna segiz jyl ghana bolghan eken. Sodan beri teatrda  400-ge juyq ról somdaghan, әnsheyindegi qozghalysy az, otyrysy kóp, salmaghy auyr, kenqoltyq qazaqty sahnagha jylmang qaqtyryp jibere alatyn tuma talant esime týsken sayyn, osynday nar túlghalarmen zamandas bolghanyma, talay mәrte súhbattas bolghanyma quanamyn. Quanamyn da, Arystanday, Syrymday iri túlghalardy sahnagha shygharghan  qayratkerding darynyna qayran qalamyn.

Kórer kózge qarapayym, shynashaqtay túlghanyng boyyna óner shirkin teginen daryghan eken. Ákesi Isayyn Janbarbay – әnshi, garmonshy bolghan.  Ákesine erip jýrip, Múhtardy, Mayrany, Álkey men Abay shәkirtterin kórgen ónerpaz әkesimen birge jiyn-toylardan qalmay, teatrgha jii kelip jýredi. 1936 jyldardyng qyrghynynan aman qalghan jeti balanyng ishindegi jalghyz qalghan osy Ábilqasymdy әkesi janynan qaldyrmay, ózimen birge ýnemi ertip jýretin. Qaghylez balagha jiyn-toygha baru, teatr oiynyn tamashalau  qatty únaytyn.

Kezekti «Er Targhyn» piesasyn kóruge kelgen Ábilqasym oida- joqta sahnagha shyqpay qalghan kýtushi balanyng ornyna tandalady. Kýtushi bala hanzadanyng  betin jelpuishpen jelpip túruy kerek eken.  Kýni boyy әke qasynda jýrip sharshaghan bala kýtushini qús qanatymen jasalghan jelpuishpen jelpip  túryp qalghyp ketedi de, jalma-jan selk etip, jelpuishin jyldamdata týsip,  shynayy jetim, kýtushi balanyng keypin keltiredi.  Alghashqy róldi qoyshy rejisserding kónilinen asyryp, kýtushi balanyng rólin somdaghan Ábilqasym teatr tabaldyryghyn osylay attaydy. Ózine tapsyrylghan  obrazdy berile oinap, tynnan erekshe qúbylys taba biletin tabighy talanty teatr qyzmetkerlerine de qatty únaydy. Slәmbek Qydyraliyn, Gýlsim Ábdrahmanova, Ibady Qúlataev, Yrysbek Jakenov syndy óner sýier qauym jas akterdi quana qabyldaydy.

Sodan beri teatr sahnasynda somdaghan kóptegen roliderinde kórermenning kónilinen oryn alyp kelgen jas asa auyr óner jolyndaghy óz sýrleuin saldy. Qazaq auylynda bolyp jatqan әleumettik ózgerister, eski men jananyng arsyndaghy qayshylyq, tarihy túlghalardy kórermen kóniline asyra jetkizdi. Únamdy, únamsyz keyipkerler, asyra silteushi mansapqor, satiralyq tabighy daryndardyng bolmys-bitimin, týp-tórkinin jarqyrata ashyp berdi. Ózining jaratylysyna ghana tәn tolyp jatqan qimyldar men qozghalystar arqyly kýlki, qayghy aralas jalbarynu, esirkeu, tanyrqau, qorqudyng syryn týgel jetkizudi óner әlemine әigiley týsti. Ózine berilgen rolidi soqtalap, somdap bolghansha obrazdyng órisin keneytip, bolmysyn jan-jaqty ýngip, tittey týiirden qúrastyra otyryp artyghyn jonyp, kemin tolyqtyra beruden jalyqpady. Jyldar ótken sayyn akter sheberligi de erjetip, eseye kele obrazdar da shyndalyp kýsheye berdi. Sóitip mektepte oqyghan biraz jyl bilimimen shektelip, arnauly oqu oryndarynda oqymay-aq  obrazgha kerekti detalidi kýndelikti ómirden, túrmystan, kóz aldynda jýrgen halyqtan jinady. Teatrdan tys kóshede kele jatqanda, kólikte, jolda ózimen-ózi kele jatyp kezekti roliding somdap kele jatady. Sondyqtan da qaytalanbas túlghanyng әr oinaghan obrazy da birin-biri qaytalamaydy. Sahnagha shyqqan sayyn qayta týlep, tyng qimyl, jana beyne jasaytyn aktarding repertuary qay jaghynan alyp qarasaq ta bay. Talant retindegi dara túrpatyn ashatyn «»Er Targhyndaghy» - kýtushi baladan bastap, «Ghaliyabanudaghy» - Ismaghul, «Ayman-Sholpandaghy» - Arystan,  «Qozy-Kórpeshtegi – Qarabay, «Qarakózdegi» – Syrym, «Malinovkadaghy toy» qoyylymyndaghy bandy Ryab baba rólderi Ábilqasymdy óner biyigine jeteley berdi. 1965 jyly Lenin rólin oinau ýshin akter tandaugha ol da Almatygha shaqyrylady. Tanymal sahna sanlaqtarynyng ishinen tandaugha Ábilqasym Janbyrbaev ilinip, Lenindi qaz-qalpynda somdaghany ýshin 1970 jyly «Halyq әrtisi» ataghy beriledi. Orys, ózbek, gruzin tәrizdi әr últ ókilderining rólin tanday oinaghan Ábilqasym – Qytaydyng «Delqúly» obrazyn da jasap shygharady. Búghan deyin 1954 jyly «Qazaqstangha enbek sinirgen әrtisi» ataghy berilgeni shyn talantqa óner jýgin arqalata týsedi.

Shyn jýiirik bap tandamaydy. Shyn suretker Ábilqasym da ról tandap kórgen emes. Darday ataghym bar dep, kishkene rólderdi qomsynbaytyn. Ol jasaghan kishkentay shedevrlerding ózi qúm arasynan jyltyraghan altyn týiirdey bolyp alystan kórinedi. Tek, akterlik sheberlikke ghana emes, sóz mәnerine, anyq úghylyp, qazaq tilining meruerttey taza shyghuyna, shygharmalardyng olpy-solpy búrmalanbay, sony jútylmay  dәl aityluyna   asa zer salatyn úqypty, tiyanaqty. Qanday óner iyesin atasaq ta, onyng aty – kýresker. Etek basty eskishildikten alystap, jananyng jarshysy bolu, dýniyedegi nebir kórkemdikting qyry men syryn ashu jolynda bar qabiletin júmsap, eline, halqyna degen lәzzatyn aranyng balynday jinaghan boyyndaghy bar daryn shyrynyn beru – ýlken kýrespen ghana keletin qiyn da, qyzyghy mol eren qasiyet.

Akter – aqyn tektes degen ras ta shyghar. Tabighat ózi bergen shyn talant qay júmysty bolsa da, qayyryp alyp ketedi. Kezdeysoq kósheden kóre qalsanyz, ózimen-ózi kýbirlep bara jatatyn Ábilqasym – ýide de, kóshede de ýnemi dayyndyq, izdenis ýstinde jýretin. Jeke shygharmashylyghy men tәrtip-tәrbiyesining ózi bir mektep, ýlgi-ónege dep baghalaghan óner sahnasy Ábilqasym Janbyrbaevty qonshy rejisser retinde de tanydy. Ongha juyq qoyghan qoyylymdarynyng ishinde – «Adasqan qyz», «Qosh bol menin, ertegim», «Anbaydyng ajaly», syndy tuyndylar bar.

Tabighy talantymen-aq eline eleuli akter bolmysy – sahnagha shyghyp, ýndemey túra berse de obrazdy somdap túrady. Býkil ghúmyryn sahnagha arnaghan has sheber sahnany sýidi, teatrdy jaqsy kórdi. Qyzmetin sýiip, jaqsy kóru, kez kelgen salada – talanttyng qyryn asha týsetini sózsiz. Ter tókken sayyn ashyla týsetin Ábilqasym «Jaushy», «Qan men ter», «Tolqyndar jaghada óledi» siyaqty filimderge de týsti. Taghdyr jazmyshy sauatyn ashyp, diplomdy bolugha jazbaghan Janbyrbaevtyng boyynda tәnir bergen tabighy «diplom» boldy. Pendelerge mór bastyryp alghan aldamshy diplomnan ol – tәnir bergen tabighy diplom әldeqayda joghary ekenin moyyndatty.

Qadir Myrza-Áliyding «Jazmysh» jinaghyndaghy: «Jalpy oqu bilim alu ýshin emes, diplom alu ýshin oqytylady. Bilim men diplom sәikes kele bermeydi. Ghylymy ataqtar alyp jýrgen ghalym aghayyndardyng bәri ghalym emes, kezdeysoq adamdar. Al, diplomsyz sauattylar qanshama...» degeni ómir shyndyghy.

Ábilqasym túrmys qasiyetin de qatty qadirlegen. Teatr shanyraghynda tanysqae ómirlik jary óner saparynda da serik boldy. Teatr biyshisi Dina Hisamuddiynqyzymen birge – Áliya, Anar, Álibek atty ýsh bala tәrbiyelep jetkizdi. Ýili-barandy balalary da óner salasynda enbek etedi. Ókinishtisi – balalary basqa memleketterde túrady. Azamat ýshin orta jastan asqanda jarynan aiyryludan artyq qasiret joq. Qayshylyqqa, qiyndyqqa qarsy túrudy sahnadan ýirengen has talant Dinany mәngilik sapargha shygharyp salghanda qatty kýizelgenimen sýiikti sahnasyndaghy óz ornyn oisyratqan joq. Talantyna, qayratyna bas iygen keyingi tolqyn kýnirenui men kýlkisi qatar jýretin dramalyq, tragediyalyq, komediyalyq rólderding maytalmany – Ábilqasym aghalaryn «Árkash agha» deytin.

Ókinishke oray Á.Janbyrbaev turaly ghalamtorda esh derek joq eken.

IYә, jyldar jyljy beredi. San buyn ózgerip, úrpaqtar oryn almasyp, Ábilqasym Janbyrbaevtyng orny oqshaulanyp keledi. Ózinshe jana qyrly talanttar óner jarystyryp, órden kórinip jatqandary da bar. Biraq, dәl Ábilqasym - Árkash aghaday,.. әi, qaydam...  Óitkeni ol últtyq sahnadaghy tabighattyng ózi bergen qúbylys. Jarqyn da, mәngi túlgha.

 Almahan Múhametqaliqyzy

Astan qalasy

Abai.kz

0 pikir

Ýzdik materialdar

Alghys aitu kýni

Alghys aitu kýni jәne onyng shyghu tarihy

Jomartbek Núrman 1570
Alashorda

Qojanov mejeleu nauqanynda (Jalghasy)

Beybit Qoyshybaev 2265
Ghibyrat

Qaysar ruhty ghaziz jan

Múhtar Qúl-Múhammed 3564