Sәrsenbi, 17 Sәuir 2024
46 - sóz 9131 0 pikir 30 Mamyr, 2014 saghat 14:23

Bayqonyrgha qazaq ta, tenge de kire almay jýr...

Árbir qazaq balasynyng Bayqonyr degende býiregi búryp túrady. Adamzat tarihyndaghy aituly oqighanyng úlan-ghayyr dalamyzda jasalghandyghy biz ýshin zor maqtanysh. Alayda, oghan biz qanshalyqty qatysa aldyq? Sol túrghyda oilanyp kórsek, auyzdy qúr shóppen sýrtken keyipke týsemiz. Zengir kókke samaghan gharysh kemesine sol úzan dalanyng úlany otyz jyldan keyin ayaq artqanyn qalay týsinemiz? Mәskeudegi atqaminerler sonday senimdi qazaq balasyna shiyrek ghasyrdan astam uaqyt boyy nege artpay keldi? Osy jaghyn oilanyp qarasaq, bizding útqanymyzdan góri útylghan jaghymyz basym ekenin angharu qiyngha sogha qoymas. Áytpese, qazaq balasy kimnen kem edi? Árbir qaradomalaq ýiretkendi birden qaghyp alyp, ony jete mengeru jóninen eshkimnen qalyp qoymaydy. Soghan qaraghanda Mәskeudegi sheneunikter alda-jalda zaman qúbylyp jatsa, olar Bayqonyrdyng tetigin ózderi mengerip, bizdi qajet etpey qalar degen boluy әbden mýmkin. Osy jayynda «Alash ainasy» tilshisi mәsele kóterdi.

Rasynda, zamana zany ózgerip, kýni keshe bir qazannan as ishken san týrli últtar men úlystar óz enshisin aldy. Jeke-jeke týtin týtetti. Sonyng nәtiyjesinde ótken ghasyrdyng 90-jyldarynyng basynda Bayqonyrdy basqarudyng kilti ózimizding qolymyzgha tiydi. Alayda gharyshty iygerudi tansyq kóretin bizding júrt ýshin Bayqonyrdy soltýstiktegi kórshimizge jalgha beruden basqa amal joq edi. Osynday olqy soqqan túsymyzdyng tamyryn tap basqan Resey gharysh ailaghyn jalgha alu jóninde bizben qol alysyp, kelisimge keldi. Ony beride 50 jylgha deyin úzartyp aldy. Alghashqyda jergilikti júrttyng mún-múqtajyna kónil bólemiz degen emeurin tanytqan reseylikter ony bertin kele jadynan joghaltyp alghanday kýige týsti. Búl eki el arasynda kelisim jasalghan kezde bizding elimizding qúzyrly oryndary tarapynan ketken qatelik sanalady.

Jer kindigi sanalghan aimaqta oryn tepken Bayqonyr bәz-bayaghy qalpymen qazaq ýshin jabyq shahargha ainalyp otyr. Syrttan kelgen adam búl qalagha emin-erkin kire almaydy. Aldyn-ala Mәskeu jaqtan rúqsat almasan, Bayqonyrdyng syrtqy qaqpasynan da syghalay almaytynyng aqiqat. Áriyne, reseylikter qalany jalgha alghanymen, búrynghy jyldardaghy sekildi ózderining zandary men talaptaryn tolyqtay saqtap qalugha tyrysty. Ókinishtisi, sol zandar men talaptar Resey jaqtyng paydasyna ong sheshilgen. Bizding elding azamattary kóptegen jenildikten qúr qalyp otyrghan jayy bar. Qysqasy, olar Bayqonyrdy әli de tars qúshaqtap alyp, eshkimge bergisi kelmeytin adamnyng kýiin keship túr deuge әbden bolady.

Gharysh qaqpasy atanghan qalada qyzmet jasaytyn túrghyndar qos elding zan-zәkýnimen ómir sýrip jatyr. Yaghny onda qazaqstandyq jәne reseylik azamattyq bar. Resey azamattyghymen ómir sýretin túrghyndardyng jalaqysy bizdikimen salystyrghanda birshama joghary. Reseylik dәrigerler bizding aq halatty mamandyq iyelerinen ýsh esedey joghary jalaqygha qol jetkizedi. Bir tanys azamatqa Reseyding azamattyghyn qabyldaugha úsynys bildirgender az bolmapty. Degenmen ol ýshin óz elining azamattyghynan bas tartugha bilikti dәrigerding ar-namysy jibermegen kórinedi. Osylaysha, mardymsyz jalaqyny mise tútsa da, qazaq elining azamaty ekenine shýkirlik etetin jandar da joq emes. Ókinishke qaray, bes sausaq birdey bolmaytyny taghy bar. Bayqonyrdaghy últy qazaq keybir kisiler osynday әleumettik artyqshylyqqa baylanysty kórshi elding azamaty atanudan tartynbaydy.

Osyndayda oy da keledi. Dýrbelenge toly dýnie kýn sayyn san qúbylyp túr emes pe? Sayasat salqyny lezde ózgerip sala beredi. Endeshe, Bayqonyr mәselesi boyynsha da oilanyp-tolghanghanymyz artyq emes. Ras, búl qala qazaqtyng dalasynda oryn tepken. Oghan eshkim daulasa qoymaydy. Degenmen, ondaghy ahual bizdi oilandyrady. Qalada túratyn qos elding azamattary birdey aua jútady, birdey enbek etedi. Jeme-jemge kelgende qazaqstandyq azamattar týrli jәrdemnen qúr qalyp, orys aghayyndar qaghanaghy qarq, saghanaghy sarq bolyp jýrip jatyr. Irgesinde túrghan Bayqonyrgha kire almay, púshayman kýige týsip jýrgen de bizding elimizding azamattary bolyp túr.

Resey azamattyghyn alugha qyzyqqan júrt olardyng taghy bir jenildigin paydalanyp qaludy dúrys kóredi. Kórshi elding basshylyghy gharysh aimaghynda kóp jyldar boyy qyzmet etken óz azamattaryna Reseyding kez kelgen qalasynan ýy beredi. Osynday iygilikti reseylik azamattyqty qabyldaghan últy qazaq adamdar da paydalana alady. Reseyde túrghysy kelmese, alghan baspanasyn qayta satyp, Qazaqstangha oralady. Qorjyngha týsken qarjysyna elimizding ýlken qalalarynan baspana satyp alady.

Eki elding ýkimeti tarapynan kelisimde ketken olqylyqtyng biri – Bayqonyrda negizinen Resey valutasynyng ýstemdik qúratyndyghy. Alayda eki tarap arasyndaghy “Bayqonyr qalasynyng mәrtebesi jәne ondaghy atqarushy ókimet organdaryn qúrudyng tәrtibi men olardyng mәrtebesi turaly” kelisimde búrmalanyp ketken tústar az emes. Kelisimde “Bayqonyr kesheni aumaghynda zandy jәne jeke túlghalar arasyndaghy tólemderding barlyq týrleri Qazaqstan tengesimen nemese Reseyding rublimen jýrgiziledi. Qanday valutamen tóleu qúqyghy tóleushining óz erkinde” dep jazylghan. Osynday olqylyghymyzdy ózine ynghaylap alghan Reseyding jergilikti atqaru biyligi sauda oryndary men túrmystyq qyzmet kórsetu nýktelerinde esep aiyrysudy orys aqshasymen baghalaudy tapsyrdy. Osynyng saldarynan qala kólemindegi negizgi tólemaqy tek qana rublimen jýrgizilip keldi.

Qalada túratyn jergilikti últ ókilderining aituynsha, jeke basyn kuәlandyratyn qújattar men perzentterining tuu turaly kuәlikti qazaq tilinde toltyrtqan qazaqstandyqtar pәterde túratyndardyng esebine tirkeler sәtte birshama qiyndyq kóredi. Atap aitqanda, týpnúsqasynda jazylghan barlyq qazaqsha sózderdi týgeldey orysshagha audartugha tiyistisin. Onyng sebebin súraghan júrtqa ýy basqarmasy men qújattardy rәsimdeytin qúzyrly oryndardyng oryssha toltyrylatynyn aitady. Eger múnday talapqa kónbesen, keyinirek qajetti qújattargha qol jetkizuing qiyndap ketedi.

Ádiljan Ýmbet, Qyzylorda.

alashainasy.kz

0 pikir